Айымньы Саха Республикатын бастакы президенин оҕо уонна оскуолатааҕы сааһын, студенныыр кэмин, республиканы салайбыт сылларын уонна билиҥҥи кэмнээҕи үлэтин-хамнаһын докумуоннарга, кини бэйэтин этиилэригэр, кинигэлэригэр, дьон кэпсээннэригэр, ахтыыларыгар олоҕуран ырытан көрүү быһыытынан сурулунна. Ону таһынан Михаил Николаев президеннээбит ааспыт үйэ тиһэх уон сылларыгар барбыт күүрээннээх реформаларга даҕатан бүгүҥҥү олохпутугар тахса турар тыҥааһыннаах уларыйыылар тула барар мөккүөр, уустук быһыы-майгы көрдөрүллэр.
Саха Республиката тэриллибитэ 90 сылын уонна М.Е. Николаев 75 сааһын көрсө тахсар.
v1.0 — создание FB2 — (АО НИК «Бичик»)
Тумарча
Биһигии Аан Дархаммыт
Билиҥҥи кэм бэлиэ айымньыта
Бу Саха Республикатын бастакы президенэ М.Е.Николаев туһунан иккис төгүлүн уус-уран хабааннаах кинигэ суруйан холонуу буолар. Маҥнайгы кинигэни социологическай наука доктора, профессор, биллиилээх общественнай деятель Ульяна Винокурова талааннаахтык суруйан турар.
СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, республика оҥорон таһаарар эйгэтигэр Государственнай бириэмийэ лауреата, общественнай деятель, геолог идэлээх Василий Назарович Егоров-Тумарча «Биһиги Аан Дархаммыт» диэн киэҥ ис хоһоонноох, дириҥ эҥсиилээх уус-уран хабааннаах историческай-документальнай кинигэни суруйбута олус кэрэхсэбиллээх. Айымньыга Михаил Ефимович оҕо уонна оскуолатааҕы сааһа, студенныыр кэмэ, республиканы салайбыт сыллара уонна билиҥҥи кэмнээҕи үлэтэ-хамнаһа киэҥник сырдатыллан суруллар. М.Е.Николаев, государственнай деятель, республика салайааччыта эрэ курдук буолбакка, киһи быһыытынан ааҕааччыга чугаһатыллан көрдөрүллүбүтэ айымньы биир сүрүн күүстээх өрүтүнэн буолар.
Кинигэ наҕылыччы уһун кэмҥэ чахчы ис сүрэхтэн кыһаллан-мүһэллэн суруллубута көстөр. М.Е.Николаев туһунан кинигэни суруйуу дэбигис дьыала буолбатах. Кини үлэлиир бириэмэтэ Советскай Союз курдук улуу держава эстэр, дьон-сэргэ хамнас ылбат, аһыыр-таҥнар да кыаҕа суох, саамай ыарахан, уһун кэмнээх финансовай-экономическай кризис кэмигэр түбэспитэ. Автономнай республика таһымын саҥа кэрдиискэ таһааран урут ким да тэлбэтэх аартыгын арыйан суол солуур, дьиҥнээх государство тутулун тутар, бөҕөргөтөр, киин былааһы кытары саҥа, тэҥнээх сыһыаны олохтууру ситиһэр манан аҕай дьыала буолбатах этэ. Тумарча М.Е.Николаевы кытта бэрт элбэхтик сэһэргэспитэ, олоҕун-дьаһаҕын сыныйан үөрэппитэ, үлэтин-хамнаһын кытта билсибитэ, элбэх айымньыларын ааҕан ырыппыта, докумуоннары хостоон үөрэппитэ көстөр.
Айымньы историческай-документальнай өттүн ылан көрөр эбит буоллахха, М.Е.Николаев Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин салайа олорон, онтон икки болдьоххо президенинэн талыллан баран Россияны кытта бас билиини тыырсыыга сүҥкэн үлэни ыыппыта. «АЛРОСА» сабыылаах акционернай компанияны тэрийэн, онтон кэлэр үп-харчы республикаҕа хааларын ситиһэн, онно тирэҕирэн Россия да үрдүнэн сэдэх улахан тутуулары ыыппыта. В.Егоров-Тумарча Федеративнай дуогабары түһэрсиигэ Михаил Ефимович Б.Н.Ельцини кытта атах тэпсэн олорон республикалар государство диэн ааттаныахтаахтарын, бас билиилээх буолуохтаахтарын быһаарсыытын, Саха Республикатын Россия Федерациятын иһинэн суверенитетын Декларацията, бастакы Төрүт сокуона ылыныллыытын туруулаһан хайдахтаах курдук эриирдээх кэпсэтиилэри ыыппытын туһунан кырдьыктаахтык олус бэркэ табан суруйбут. 2001 сыллаах президени быыбардааһын политическай эриирдэрин-мускуурдарын, билигин Россия Федерациятын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта буоларын быһыытынан республикатын туһугар араас хайысхалаах үлэни оҥорорун, Россия уонна аан дойду таһымыгар элбэх судаарыстыбаларга Россия делегациятын салайан илдьэ сылдьан элбэх этиилэри киллэрэрин, кэпсэтиилэри ыытарын эмиэ сырдатар. Ол иһигэр суруйааччы республика билиҥҥи духовнай, культурнай, экономическай сайдыыларын боппуруостарыгар тус бэйэтин санааларын, көрүүлэрин эмиэ киллэрбит.
Саха биир биллиилээх суруйааччыта Василий Егоров-Тумарча «Биһиги Аан Дархаммыт» диэн айымньыта уус-уран хабааннаах историческай-документальнай кинигэ буолан тахсыыта саха омук духовнай, культурнай, идейнэй сайдыытыгар өрө дабайыы өссө биир бэлиэ кэрдииһинэн буолар.
Биһиги аан дархаммыт
Айгыр-силик айылҕа эгэлгэлээх эйгэтин тыынар тыыннааҕын биһигэ атааннаах-мөҥүөннээх Орто Аан Ийэ Дойду айылгылаах далбара Күн Сирэ аатыран айыллыбыта, наукаҕа биллэринэн, биэс миллиард кэриҥэ сылга тэҥнэһэр. Бу үлүгэрдээх санаан көрөн санаа тиийбэт быралҕан мындаа кэм усталаах-туоратыгар Сир Ийэ тас көрүҥэ, быһыыта-таһаата хайдах уларыйан, дьүһүн кубулуйан бүгү күннээххэ тиийэн кэлбитин, күннээҕи олох кыһалҕатын үтүргэннээх түбүктэригэр үтүрүйтэрэн, өйгө-санааҕа иҥэр гына ырыҥалыы сатаабыт түгэммит үксүбүтүгэр тиксибэтэҕэ чахчы.
Ааспыт кэм бэлиэлэрэ, күн-дьыл халыҥ дьапталҕатын хасыһан үөрэтэр анал идэлээхтэр этэллэринэн, киһи сөҕүөн курдук, үөйүллүбэтэх үгүс дьиктилээхэй чахчыларынан кэрэһилэнэр эбит. Ол курдук, Сир айыллыбыт кэмин уон гыммыт тоҕуһун, ол аата түөрт миллиард сыл, устата ото-маһа суох сыгынньах таас хайалардаах, уотунан уһуура турар орулуу мөхсөр булкааннардаах, кыйыра көтөр кыһыл кумах кырдайдаах хаҕыс көстүүлээх иччитэх кураайы дойду буолан турбут. Ханна эмэ тыынар тыыннаах сибикитэ биллиэ дуу, от-мас сиккиэрэ сипсийиэ дуу? Арай курас тыал куугуна, барылыыр байҕал балкыыра эрэ иһиллэрэ.
Кэмниэ-кэнэҕэс, хомнуо-хойут, Сир Ийэ сириэдийэ ситэн эмэнсийэ барыыта, баара-суоҕа биэс сүүс мөлүйүөн сыл (Сир сааһынан) бэтэрээ өттүттэн эрэ, булкааннар дьайыыларынан чычаас муоралар сылаас олбохторугар тыллыбыт тыыннаах килиэккэлэр судургу көрүҥнэриттэн сиик-симэһин тардан хамныыр харамай, тыынар тыыннаах салахай сыдьааннара үөскээн барбыттара биллэр. Сыраан-салыҥ курдук салахайдыҥы тыыннаах килиэккэлэр муҥутуур судургу көрүҥнэрэ сыыйа сайдан, уустугуран бастаан уу олохтоохторо — балык бииһин эгэлгэ көрүҥэ баар буолар. Онтон салгыы сайдыы үгүс сүүс мөлүйүөнүнэн сылларын кэнниттэн, көтөр кынаттаах, араас кыыл-сүөл, үөн-көйүүр бииһэ дэлэччи үөскээбитин эрэ кэннэ, иэгэйэр икки атахтаах, идьээн эттээх бороҥ урааҥхай Сир үрдүгэр баар буолбут бэлиэтэ муҥутаан икки-үс эрэ мөлүйүөн сылынан быһаарыллар. Кыыллыы бодолоох икки атах бииһэ баар буолбут кэмин үс сүүс гыммыт биириттэн ураты кэмигэр бүүс-бүтүннүү кэриэтэ дьиикэй аҥаардаах таас үйэ киһитин өйүн-санаатын тутан сылдьыбыта, билиҥҥи сыанабылынан, олохпут историятын биир сөҕүмэр чахчыта буолар. Сыччах кэлиҥҥи уон тыһыынча сылтан эрэ бэттэх аныгы киһи киэбинэн үүнэр-сайдар суола саҕаламмыта.
Бу чыпчылыйан баран эҕирийиэх эрэ түгэнэ кэм устатыгар киһи аймах бииһэ кэмэ суох үөскээн сири сиксигинэн сириэдийэ тарҕанна, Аан Ийэ Дойдуну атыйахтаах уу курдук аймыы хаамта. Өйө-санаата үллэр күөстүү өрө күүрэн, күнтэн-күн, дьылтан-дьыл билиитэ-көрүүтэ, сатабыла-сабаҕалааһына салаҥнык сайынна, уоҕа-кылына көмүөл күүһүнүү күрүлүү көөнньө. Сүөргүтэ-дьулаана баар, төһөнөн үүнэр-сайдар да, соччонон күүһэ-күөмчүтэ улаатан, быһыыта-майгыта сатарыйан иһэр саҥнаах буолар эбит.
Дэлэҕэ даҕаны уус-уран тылынан айымньы сүдү мэҥэ өйдөбүнньүгүн (пааматынньыгын) — олоҥхону айбыт аарыма өбүгэлэрбит араас быһылааннардаах олохторун, айаннарын аартыгын ахтан-санаан хоһуйалларыгар «атааннаах-мөҥүөннээх Аан Ийэ Дойду» диэн иһэ истээх, дириҥ ис хоһоонноох этиилэрэ уос номоҕо, төрүт тылбыт дэгэтэ буолан күн бүгүнүгэр диэри тиийэн кэлиэ дуо?! Орто туруу бараан дойду айылгылаах ньуурун далбарыгар хамныыр харамай, тыынар тыыннаах үгүс бииһин ууһа үрүт-үрдүгэр үтүрүһэн үөскээн баар буолуоҕуттан ыла сирдээҕи олох мүччүрүйбэт иэһинэн, тулхадыйбат ыйааҕынан үөн-көйүүр, кыыл-сүөл сүүрэр атахтааҕын, көтөр кынаттааҕын утарыта көрүҥнэрэ бэйэ-бэйэлэрин үтэ оҥорсон күн анныгар тыыннаах ордор, олох олорор аналлаахтара буолар эбит. Ол эрээри айылҕа сокуонунан дьүөрэлэһэн хайа да көрүҥ атын көрүҥү букатын эһэн кэбиспэт, төттөрүтүн бодоҥун, мөлтөҕүн ылҕаан, чэгиэнтэн чэгиэнэ ордон иһэригэр көмөлөһөр буолар эбит.
Киһи аймах бииһэ, төһө даҕаны сайыннар, өйүн күүһэ үрдээтэр, син биир кыыллыы кэмэлдьититтэн арахса охсор кыаҕа суох быһыылаах. Киһи кыылтан уратыта — бэйэ бэйэтигэр кырыга, аһыныгаһа суоҕа, кубулҕата, албаһа кинини саамай дьулаан күүһүнэн оҥорор. Дэлэҕэ даҕаны биирдиилээн киһититтэн бүтүн судаарыстыбалар икки ардыларынааҕы сыһыаҥҥа тиийэ, омук-омук утарыта күрсэр иирсээнэ, сэриинэн тииһигирэр айдаана улаатыа дуо? Оччотугар буоллаҕына, олох оҥоһуутун, дьылҕа ыйааҕын сүрүн оҥкула айылҕа дьайыытын көстүбэт күүһүнэн салаллан, улахан кыраны, күүстээх мөлтөҕү симэлитэн улаатар, кыаҕырар эйгэтэ үөскүүр. Онон сиэттэрэн, биир атыны сэриилээн, кырган сир үрдүттэн букатыннаахтык сүтэрэр кырыктаах кыдьыгын ааспыт историябыт хобдох холобурдарыттан үгүһү билэбит, өйдүүбүт.
Сир үрдүгэр аҕыйах ахсааннаах омук буолан айыллан үөскээһин — таҥара накааһа. Нуучча улуу үгэһитэ Иван Крылов «күүстээххэ куруук мөлтөх буруйдаах» диэн эппитинии, кыра омук куруук үтүрүллүүгэ-хабырыллыыга, төрүт даҕаны симэлийэр кутталга сылдьар аналлаах. Онон бэйэтин харыстанар, көмүскэнэр булугас өйө-санаата имигэс, сытыы буолара кини олоҕун ирдэбилэ. Муустаах муора тула олорооччу хотугу эргимтэ дьонун айылҕалара, олохторун усулуобуйата киин, сылаас сиргэ олорооччулардааҕар, биллэрин курдук, уонунан төгүл ыараханын быһыытынан, кинилэр быһыылара-майгылара, өйдөрө-санаалара соччонон сиэрдээх, күүстээх буоларыгар олорор эйгэлэрэ бэйэтэ күһэйэр. Ол да иһин үйэ анараа өттүнээҕитэ Өксөкүлээх өскөтүн улуу омук «…үгүс үтүөнү үөдүппүт, үс дойду өйүн үксэппит үтүө үөрэҕин» ылынан, өйбүт-санаабыт күүһүнэн тиис тиискэ, муос муоска буолан турууласпатахпытына, сүүс сыл иһигэр өтөхтүүн сүтүөхпүт, уоттуун умуллуохпут диэн сэрэтэн эппиттээх. Дьэ ол этиитэ сүүс сыла туолан эрэр кэмигэр сүппэккэ-өспөккө омук быһыытынан туспа уратыбытын, тылбытын-өспүтүн, култуурабытын сүтэрбэккэ син баччаҕа диэри тиийэн кэллэхпит.
Тыыннаах ордуохпут быатыгар, улуу бөлүһүөкпүт дьылҕабытын түстээһинэ туолбатаҕар үс сүрүн төрүөт баарын көрүөххэ сөп. Бииринэн, Саха сиригэр икки мөлүйүөн бааһынайы көһөрөргө былааннара тохтооһуна, иккиһинэн, Маҥнайгы аан дойду сэриитин саҕаланыыта, үсүһүнэн, өрөбөлүүссүйэ түмүгэр автономия ылынан үөрэххэ сыстыыбыт. Ити сабыытыйалар тахсыбатахтара буоллар, хара баһаам киһи тоҕо ааҥнаан кэлиитигэр хоту үтүрүллэн, үөрэххэ-сырдыкка тардыста охсон утары туруулаһарбыт биллибэт этэ.
Планета саамай тыйыс айылҕалаах Тымныы полюһугар олохтоох саха омук соҕуруу Становой хайалар тэллэхтэриттэн Хотугу полярнай эргимтэ быыһыгар тиийэ Илин Сибиир үрдүнэн сылгы-ынах сүөһүнү дэлэччи иитэн, бу хаҕыс, хабараан тымныылаах дойдуну сылаас тыыннаан, бүтүн киһи аймах иннигэр оҥорбут үтүөтүн-өҥөтүн, хорсун быһыытын хатылаабыт, хатылыыр кыахтаах да атын омук аан дойду үрдүнэн баара биллибэт. ХVII үйэҕэ Саха сирин булбут нуучча хаһаахтара кылгас кэм иһигэр саха сылгытын моонньугар, аһын-үөлүн үтэлэнэн, олохтоох норуот хоһуун, дьорҕоот дьонун сирдьит оҥостон, Илин Сибиири, Уһук Илини тилийэ сүүрэн Чуумпу акыйаан кытылыгар тигистэхтэрэ дии. Хотугу байҕал биэрэгин чинчийэр экспедициялар, улуу географическай арыйыылары оҥорбут айанньыттар бары Саха сириттэн, Дьокуускай куораттан тэриллэн бараллара. Ол тэрээһин сүпсүлгэнэ, үлэтэ-хамнаһа, аһа-үөлэ барыта саха дьонун үрдүнэн барара. Сыллата тыһыынчалыынан аты сэптэри-сэбиргэллэри, сүүһүнэн оҕус көлөнү сыарҕалары олохтоохтор суоттарыгар ылан, сирдьитинэн, болуотунньугунан, ындыыһытынан, илии-атах үлэтин ыараханыгар хастыы да сүүс дьон киэнин чэгиэнин, кыанарын уһун, сылы-сылынан болдьоххо буор-босхо күһэйэн үлэлэтэллэрэ. Кэлин эрэ сыыйа ыар кыһалаҥ үлэ соболоҥо, суолтатыгар да буоллар, төлөнөр буолбута.
Сүүһүнэн сылларга уһук хотугу сиргэ саһан-бүгэн олорбут, сытар ынаҕы туруорбат сытыары-сымнаҕас майгылаах, айылҕа кыһарҕаныттан тыыннаах хаалар инниттэн үлэттэн атыны билбэтэх көнө санаалаах, дьоҕус ахсааннаах, киэҥ нэлэмэн Саха сиригэр арҕам-тарҕам, үрүө-тараа олохтоох сайаҕас-сайдам саха дьоно муҥнаахтары сэрииһит хаһаахтар буораҕынан эстэр үрэр саа күүһүнэн самнаран, бэриннэрэн, бас-көс дьоннорун аманаат диэн ааттаан солуок тутан, дьаһаах хабалатыгар хам ылбыттара. Оччотооҕу хаҕыс кэм хабыр сыһыанын эттэринэн-хааннарынан толуйан, ыар дьылҕаны сүгэн өспүт өбүгэлэрбит ураты тулуурдарын, мындыр өйдөрүн, олоххо тардыһыыларын сөҕүмэр күүһүн түмүк дьайыытын кинилэр сыдьааннара, силистэрэ-мутуктара, аныгы сахалар, биһиги, туһанан олордохпут.
Көҥүлү күөмчүлэтии, күүс өттүнэн дьаһаах хабалатын соҥнооһун, төһө да кэнэммит, муҥутахпыт иһин, хайаан эйэ дэмнээхтик, үтүө сөбүлэҥинэн барыай? Утарсыы, күөн көрсүү буолбута история чахчыта. Күүтүллүбэтэх ыалдьыттары бастакынан көрсүбүт, утарсыы оҥорбут саамай халыҥ, тэрээһиннээх-түмсүүлээх, бүтүн саха омукка тумус туттар, күөн көрсөр улахан уус холбоһугун, хаҥыл хааннааҕынан аатырбыт Хаҥалас тойон ууһун бас-көс өттө, Тыгын уолаттара аймахтыын-чаҕардыын, боотурдуун охсуһуу толоонугар охтубуттара ааспыт кэм кырдьыга. Кинилэр сирдэрин-уоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин тустарыгар саха бөдөҥ уустарын түмэн тыыннарын толук уурбут бэйэлэрин норуоттарын патриоттара буолалларын биһиги, билиҥҥи сыдьааннара ааттаахтар, билиммэт буолуохпутун сатаммат. Онно бүгүҥҥү сыһыаммыт, сыанабылбыт, мөккүөрбүт хайдаҕа туһунан кэпсэтии.
Хаҥаластар Тыгын инниттэн саха омукка баһылыыр-көһүлүүр оруолларын учуонайдар түҥ былыргы түүрдэр историяларын кытта ситимнииллэр. Хаҥылы диэн Орто Азияҕа Сыр-Дарья өрүс тардыытыгар олоро сылдьыбыт биис ууһун билиҥҥи казахтар, атын да түүр тыллаах омуктар бэйэлэрин төрүттэринэн ааҕыналлар эбит. Былыргы тойон ууһун төрүттэрэ буолбут хаҥаластар баһылыктара Дойдуһа Дархан, Мунньан Дархан, Тыгын Дархан саха омукка бас-көс дьон буола сылдьыбыттара үһүйээннэртэн биллэр. Кинилэр сыдьааннара Маһары, Соппуруон Сыраанап саха дьылҕата ураты ыараабыт кэмнэригэр саханы быыһыыр, олоҕун чэпчэтэр суолу-ииһи тобулар туһугар аан маҥнай нуучча ыраахтааҕытыгар тиийэ туруорса сылдьыбыт төрүт уус дьон буолаллар.
«Туох барыта силистээх-мутуктаах, төрүттээх-уустаах» диэн өйдөбүлү түүр сыдьааннаах илиҥҥи ыаллыы, аймах омуктарбыт дьаһанан олорор политикаларын тутулугар көрөбүт. Бу дойдуларга былыргы хууннар, түүрдэр саҕаттан бас-көс туттар биис уустарын баһылыыр-көһүлүүр оруолларын суолтата күн бүгүнүгэр диэри күүстээх эбит. Сэбиэскэй Сойуус үрэллибитин кэннэ, демократия муҥутаан өрөгөйдөөбүт кэмигэр, бүтүн норуот куолаһынан президеннэринэн талыллыбыт Звиад Гамсахурдия (Грузия), Рахмон Набиев (Таджикистан), Абульфаз Эльчибей (Азербайджан) сыл иһинэн үрдүк сололоруттан маппыт буоллахтарына, бэйэтин омугар былыргыттан ыла баһылыыр суолтатынан биллэр Тэкэ ууһуттан төрүттээх Сапармурат Ниязов Туркменбаши (Туркменистан) тулхадыйбат былаастанан олорон эмискэ олохтон туораата. Ол да иһин сахаҕа өбүгэ саҕаттан «Тойону отунан-маһынан оҥорбоккун» диэн дириҥ ис хоһоонноох этии баар. Итиниэхэ маарынныыр ыаллыы Казахстан судаарыстыбатын тутула үс биис ууһун — жуз холбоһуктарыттан турар: кырдьаҕас, орто уонна кыра эбэтэр эдэр дэнэр. Кырдьаҕас төрүт уустан баһылык-салайааччы, ортоттон поэттар, бөлүһүөктэр, оттон эдэртэн буойуттар утумнаан тахсаллар эбит. Ол курдук, Нурсултан Назарбаев кырдьаҕас төрүт уустан сыдьааннааҕа эмиэ былыргыттан олохсуйбут үгэһи бигэргэтэр. Кыргызстан урукку президенэ Аскар Акаев кыргыстар биир тиһэх баһылыктарын Шабдан хан диэнтэн быһаччы төрүттээҕэ биллэр.
Ыраахтааҕылаах Россия бу омуктары бэйэтигэр холботолуур кэмигэр биллэр-көстөр төрүт уус дьону салалтаҕа эрдэттэн чугаһаппатах эбит. Сэбиэскэй кэмҥэ коммунист партиятын идеологтара ити ньыманы эмиэ биһирээн туттубуттар. Оттон биһиэхэ Саха сиригэр хайа күн аһара түһүүтэ, сиэри таһынан кыһаллыыта-мүһэллиитэ суох киин былааска бэриниилээхпитин көрдөрбөтөхпүт баарай? Атыттар син сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ былыргы силистэрин-мутуктарын түөрэн, салалтаҕа талар дьоннорун төрүттэрин-уустарын үөрэтэн билэн эрэ баран баһылыктарын талаллар эбит. Арай биһиги төрүппүтүн-ууспутун төрдүттэн түөрэ умнан, идеология күүһүгэр бас бэринэн кэбиспит эбиппит. Өбүгэлэрбит үтүө үгэстэригэр суолта биэрбэккэбит, өлөр-хаалар күммүтүгэр ахтар айыыһыттарбыт араҥаччылаан, былыргы тойон ууһуттан сыдьааннаах бас-көс киһини анаан ыыппыттарын, кыаҕын-дьоҕурун ситэ туһаммакка, мүччү тутан кэбистэхпит.
Ааспыт үйэ бүтэһик уон сылыгар, икки тыһыынча сылы моҥоон түмүктүүр мөҥүөн арҕаһыгар, киһи аймах олоҕор сир хаҕа хайа ыстанар сууһарыылаах уларыйыыларын ньиргиэрэ сэттэ уонча сыл устата туруулаһан туппут модун судаарыстыбабыт тутулун эһэн барбыт кэмигэр, хор, төһө да отох омук ороһута буолларбыт, син быыс-хайаҕас хайдыгаһыгар түһэн хаалбакка, оттон-мастан тутуһан ордон хааллахпыт дии. Маннык халбас харатын миинэн, дьулурҕа уларыйыылардаах ахсым кэм арҕаһыгар өрө мөхсөн, омукпут, дойдубут дьылҕата ыйааһын бэскитинии биэтэҥнии олорор мүччүргэннээх кэмигэр дьиҥнээх национальнай лидер, дэгиттэр сайдыылаах сомоҕо личность, талааннаах, хорсун салайааччы оруола диэн төһө-хачча сүдүтүн, суолталааҕын улаханныын-кыралыын, үтүөлүүн-мөкүлүүн син билэн кэллэхпит.
Саха норуодунай суруйааччыта Далан «Дьылҕам миэнэ» романын аан тылыгар: «Өй-санаа саамай сиппит-хоппут, олоҕун булбут кэмигэр, мөлтүү-ахсыы илигинэ өрүсүһэн, олорон ааспыт олоҕум туһунан ахтыы суруйан хаалларабын», — диэн уонтан тахса сыллааҕыта этэн турар. Бу тыллары билигин биир бэйэм долгуйа, эмиэ даҕаны ордук саныы, харааста ааҕабын. Долгуйарым диэн оччотооҕу өрө күүрүү, бэйэ омугун кырдьыгын, кыаҕын билинии, омук-киһи тэҥэ сананыы кэмин Далан барахсан сөпкө даҕаны сыаналаан уот харахха этэн кэбиспит эбит. Ордук саныыбын киһи бэрдэ, өркөн өйдөөҕө кини бу үтүөкэн кэми мүччү туппакка тутуу былдьаһан, өрүсүһэн сүрэҕэр-быарыгар көөнньөрбүт ис уоҕун, сиэрдээх толкуйун сайа этэн-тыынан өйүн-санаатын толору сайҕаммыт дьолун. Хараастабын хайыы-үйэҕэ кэм-кэрдии кэрчигэ буолан ааспыт биһиги омук кыһалҕалаах-кыһарҕаннаах дьылҕабытыгар кылам гынан күммүт көрбүт, күөнэхпит күөрэйбит күргүөмнээх ол уон сылын суохтаан.
Нууччаларга «справедливость» диэн сүрдээх дириҥ эҥсиилээх, кырдьыгы, сиэрдээҕи этэр үтүөкэннээх өйдөбүл баар. Бары тыллартан бу саамай сөбүлүүр, испэр киллэрэр, ылынар уонна туруулаһа сатыыр өйдөбүлүм. Сахалыы өйдөөтөххө, сиэр-майгы, сиэрдээх, кырдьыктаах быһыы диэн буолуон сөп. Бу тыл өйдөбүлүгэр сөп түбэспэт быһыыны-майгыны сахалыы «сиэрэ суох быһыы, сиэри таһынан барыы» диэччибит. Олоххо сиэри таһынан быһыыланыы, туттуу-хаптыы, саҥарыы-иҥэрии кэмэ суох элбэх, куруук баар көстүү. Ол да иһин буоллаҕа, күннээҕи олоххо бу кэрэ тылы олус сэдэхтик туттабыт, киэҥ, үтүө өйдөбүлүн тутуһа, ситиһэ сатаабаппыт.
Көҥүл өй-санаа, сиэрдээх быһыы-майгы саамай сиппит-хоппут кэминэн ааспыт үйэ тиһэх уон сыла буоларын бары билинэбит. Ол биһиги Аан Дархаммыт, бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев республиканы икки болдьоххо салайан, үлэлээн-хамсаан ааспыт кэмэ буолар. Саха сирин олохтоохторун баһыйар өттө омугуттан тутулуга суох ол сырдык өрө күүрүүлээх кэми билигин, былыт быыһынан күн тыган ааспытын курдук, үтүө өйдөбүлүнэн суохтуу, туоххаһыйа ахталлар, мэлдьи өйдүүллэр-саныыллар.
Сиэрдээх олох, киһилии быһыы-майгы охсуһуута, туруулаһыыта суох кэлбэт, туругурбат уонна сиэр-майгы баарын эрэ тухары туруктаахтык сайдар, чэчириир. Ол суох буолла да, олох чөл туруга кэһиллэр, үүнүү-сайдыы бохсуллар. Ордук туруктаах сыһыан кэһиллэр, сиэр-майгы күөмчүлэнэр буоллаҕына.
Бу үлэм демократия ситиһиилэрэ бохсулла быһыытыйбыт, быһыы-майгы уустугуран турар кэмигэр сурулунна. Күммүт көрбүт, күөнэхпит күөрэйэ сылдьыбыт кэмигэр уон сыллаах күүрээннээх олох үөһүгэр сиэтэн киллэрбит сүдү киһибит олоҕун, өйүн-санаатын, үлэтин-хамнаһын туһунан кыах тиийэринэн, кэм көҥүллүүрүнэн докумуоннарга, Саха Республикатын бастакы президенэ Михаил Ефимович Николаев бэйэтин этиилэригэр, кинигэлэригэр уонна кинини кытары үлэнэн-хамнаһынан алтыспыт араас дьон-сэргэ ахтыытыгар олоҕуран уус-уран аҥаардаах сиһилээһиммин ааҕаач- чылар болҕомтолоругар тиэрдэбин. Кини кэмигэр олорон үлэ-хамнас, өй-санаа күүрээнин, үөрүү-көтүү өрөгөйүн билбит-көрбүт дьолбунан киэн туттабын. Үксүбүт даҕаны кэм-кэрдии ааспытын кэннэ ол күннэр-дьыллар үтүө өрүттээх өттүлэрин эргитэ сыымайдаан көрдөҕүнэ, оннук бүөмчү өйгө-санааҕа кэлэр буолуохтаах.
Михаил Ефимович ааспыт олох өлөр-тиллэр мүччүргэннээх түгэннэригэр, республика Үрдүкү Сэбиэтин салайар, президенниир кэмнэригэр, дойдутун, норуотун урукку систиэмэ саамай хаалыылаах 76-с миэстэлээх субъегыттан баара-суоҕа уон сыл иһигэр Россия Федерациятын биир бастыҥ регионугар кубулуппута. Хорсун быһыытынан, сатабыллаах салалтатынан эстии-быстыы айаҕын өҥөйөр мүччүрүйбэт дьылҕаланыыттан быыһаабыта. Ол үрдүнэн бэйэтин аатыгар онно олоҕуран хомуруйар, бэл үөҕэр-холуннарар даҕаны сэти-сэлээни билиммэт элбэх бас-баттах тылы-өһү истибитэ, сиэри таһынан хаҕыс сыһыаны, түһэн биэриини, таҥнарыыны даҕаны билбитэ. Уһулуччу тулуурун, дьиҥ сахалыы киэҥ көҕүстээҕин, дьиппиэн, кытаанах майгытын көрдөрөн кимиэхэ да хом санаатын биллэрбэккэ, кимтэн даҕаны өс-саас ситиспэккэ барыбыт уопсай дьыалабыт айгыраабатын, салгыы сайдарын туһугар ону барытын эрдээхтик аһарыммыта. Бу буолар дьиҥ киһилии сиэр-майгы ыраас көстүүтүн чаҕылхай холобура диэн! Маны сиэрдээхтик ылыныаҕыҥ, өйбүтүгэр-санаабытыгар бигэтик иҥэриниэҕиҥ. Ол буолуо кини барыбыт туспутугар аан дойду таһымынан инникибитин түстүүр, кэскилбитин туруулаһар бүгүҥҥү сыралаах үлэтин-хамнаһын иһин махталбыт, билиниибит, киһилии сыһыаммыт!
Михаил Николаев сахаттан киэҥ көрүүлээх, аан дойду таһымынан анаарар, үлэлиир далааһыннаах сытыы өйдөөх-санаалаах, үлэлээх-хамнастаах Россия салалтатын ортотугар биир биллэр, кыахтаах, баай уопуттаах идэтийбит политик буола үүннэ. Кини билигин өйүн-санаатын күүһэ, мындыр толкуйа, муудараһа муҥутаан сайдыбыт, сиппит-хоппут кэмигэр сылдьар. Дойдубут, кэскилбит туһугар кини үлэтин-хамнаһын өрөгөйө, ситиһиилэрэ өссө даҕаны иннигэр. Ону биир дойдулаахтара, биһиги, сэмээр көрө-истэ, кэтэһэ сылдьабыт.
Күндү ааҕааччылар! Саха саарына, урааҥхай уһулуччута, Дьиҥнээх Киһи, киэҥ эҥсиилээх салайааччы диэн кимин-тугун, олох охсуһуутун уһуга-кылаана сынтарыйар укулаат куйаҕа хайдах уһаарыллан, хатарыллан тахсарын туһунан санаа көнөтүнэн, кыларыйан турар кырдьыгынан кэпсэтэн көрүөҕүҥ!
Бастакы түһүмэх. Хотуттан хотоҕой анньынан
Эдьигээн. Оҕо саас өйдөбүллэрэ
Көтөр аал үрдүк халлаан өрөһөтүн хайа тыыран тус хоту көтөн күпсүйэр. Мотуор тыаһын биир күдьүс ньиргиэригэр бигэнэн, салон иһэ толору айанньыт сымнаҕас кириэһилэлэргэ тиэрэ түһэн, ким утуйа, ким иллюминаторга сыстан улаҕата көстүбэт улуу өрүс кыдьымах мууһун курдук быыһа суох тэлгэнэ сытар үрүҥ былыт халыҥ халҕаһатын одуулаһа иһэллэр. Сөмөлүөт билигин муҥутуур үөһэнэн, сиртэн уонча тыһыынча миэтэрэ үрдүгүнэн көтөн иһэрин туһунан араадьыйанан чуолкайа суох иһиллэр куолас биллэрдэ. Сотору салон иһигэр дьон сэргэхсийэн кэпсэтэр, күлсэр саҥалара иһилиннэ. Ону кытта тэҥҥэ стюардесса икки мэҥэһик долбуурдаах дьоҕус тэлиэскэҕэ сөрүүкэтэр утах, ол иһигэр уһун моойдоох арааһын ыга симэн иһэрэ көһүннэ. Кини тыаһа суох кириэһилэлэр быыстарынан аа-дьуо ааһан иһэн пассажирдартан:
— Тугу иһиэххитин баҕараҕыт? — диэн сэмээр ыйыталаһар.
Сөмөлүөт иһинээҕи дьон үксэ урукку өттүгэр маннык тэрээһиннээх айаҥҥа түбэһэ иликтэрэ таайан, кэмчиэрийэ быһыытыйан, сөрүүкэтэр эрэ утахтарынан муҥурданнылар. Ол эрээри араас этикиэккэлэрдээх үрүҥ-кыһыл бытыылкалартан астаран, биирдии-иккилии үрүүмкэни куттаран тамахтарын минньитээччи хоодуоттар эмиэ көһүннүлэр. Маҥан куопта үрдүнэн сырдык халлаан күөх таҥастаах кэрэ бэйэлээх эдэркээн кыргыттар быстах наадаҕа кэлэ-бара ыйытыыларга хоруйдара, ону-маны сипсийэр эйэҕэс мичээрдэрэ, аламаҕай сыһыаннара айанньыттар са- нааларын тапта, куттарын тутта. Сиэрин ситэрэн, аны олохтоох бэчээт, киин хаһыат, сурунаал араас көрүҥүн эмиэ били тэлиэскэлэригэр киппэ муҥунан тиэйэн кэритэ сылдьан, ким тугу көрүөн, ааҕыан баҕарарынан тарҕатан биэрдилэр. Дьон хардарыта атастаһа сылдьан хаһыат сонунун көрөн, санаа үллэстэн суугунаһан-сааҕынаһан баран саҥардыы нам-нум буолан эрдэхтэринэ, эмиэ хордьугунас эрээри элэккэй куолас биллэрии иһитиннэрдэ:
— Убаастабыллаах пассажирдар, кириэһилэлэргитин көннөрүнүҥ, остуолларгытын бэлэмнээҥ. Билигин сарсыардааҥҥы быстах аһылык бэриллиэ.
Кыра-кыра салапаан бакыаттарга ас арааһа угуллубутун үөрэ-көтө аһааһын быыһыгар сөҕөн-махтайан, астынан күө-дьаа кэпсэтии күүгээнэ элбээтэ. Билигин, ыраах Москва да рейсигэр аһатар-аһаппат буолбут кэмнэригэр, республика иһинээҕи олохтоох линияҕа аһылык эрэйбэккэ испит айанньыттар соһуйуохтарын соһуйбуттара.
Бу Эдьигээҥҥэ Саха сирэ Россия судаарыстыбатыгар холбоспута 370 сыла туолар үбүлүөйдээх Күннэрин ыытыыга кытта баран иһэр ыҥырыылаах ыалдьыттар, правительство чилиэттэрэ уонна Ил Түмэн депутаттара бары бииргэ айаннаан иһэр анал рейстэрэ этэ. Ыҥырыллыбыт дьон ортотугар араас кэмҥэ Эдьигээн сиригэр-уотугар уһуннук үлэлээбит быраастар, учууталлар, эргиэн үлэһиттэрэ бааллар. Үксэ аҕамсыйа барбыт саастаах дьон, ытык кырдьаҕастар. Дьон хараҕа инники эрээттэргэ олорор правительство чилиэттэриттэн, республика бастакы президенэ Михаил Николаевтан арахпат. Буолумуна, салалта түс-бас дьонун кытта бииргэ айанныыр түгэн үгүстэргэ маҥнай тосхойдоҕо…
Михаил Ефимович, кэннигэр буолар сүпсүлгэни, аһылык күйгүөнүн аахайбакка, хаһыаттары көрүтэлээн баран, кириэһилэтигэр өйөнөн нухарыйардыы тиэрэ түһэн сыппахтаата.
Эдьигээн… Элбэҕи иэйэр, сүрэҕи-быары сылаанньытар сылаас, кэрэ да тыл буоллаҕа. Эдьигээни санаатар эрэ, оҕо сааһын умнуллубат түгэннэрэ тыыннаах хартыына буолан иннигэр элэгэлдьиһэн ааһаллар. Бастатан туран, аҕатын туһунан өйдөбүл. Аҕата кини баара-суоҕа биэстээҕэр өлбүтэ. Онон аҕам дьүһүнэ-бодото маннык этэ диэн чуолкай этэр кыаҕа суох да буоллар, кини туһунан өйдөбүл саамай күндү, чугас киһи быһыытынан өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕиттэн хаһан да умнуллубаттык иҥэн хаалбыт. Ол, бука, төрөппүт аҕа амарах сыһыанын, сүрэҕин сылааһын олус кылгас кэмҥэ билэн, сүрэҕэр-быарыгар ситэ иҥэриммэккэ туоххаһыйа санааһынтан буолуо. Аҕатын туһунан чуолаан үс эрэ түгэни чопчу өйдүүр, олор Эдьигээни кытта ситимнээхтэр…
Тымныы хаҕыс тыал хотуттан сирилэччи үрэр. Ыаһырбыт хараҥа былыт халыҥ халҕаһата күнү-ыйы бүөлээн, хамныыры эрэ барытын саба баттыахтыы намыһаҕынан өрүс кыынньыбыт үрүҥ долгуннарын кытта силбэһэн, бииргэ устарга дылы.
Үрдүк долгун өрөһөтө сымала сыттаах улахан оҥочону мас сыыһыныы өрүтэ быраҕаттыыр. Оҥочо тумсугар түөртээх уолчаан биттэх мастан тутуһан, тымныы уу сабыта ыһарыгар кыһамматах курдук сымыһаҕын быһа ытыран, аҕата эрдии салбаҕынан үөмэхтэс долгуну быһыта охсон холкутук эрдэрин тонолуппакка одуулаһар.
— Тоойуом, куттаныма, кытаанахтык тутус. Билигин илиммитин көрөн балык ылыахпыт.
Аҕата, уолчаан санаатыгар, аһара күүстээх-уохтаах, сүрдээх улахан киһи, тор курдук хара бытыгын быыһынан сымнаҕас, сылаас мичээринэн имэрийэ көрөрө хаһан да умнуллубат, уостубат эрдээх санааны иэйэрэ. Кини аҕатын кытта балыктаһа баран иһэр. Ама тымныы тыал, күүстээх долгун мэһэй буолуохтара баара дуо аан маҥнай туһалыы, бултаһа баран иһэр киһиэхэ?
Дьэкиим, сылаас хараҕын кыракый уолчааныттан арааран, кэннин хайыһан көрбүтэ, Буор Тумус чугаһаабыт. Бэҕэһээ манна улахан тыал түһүөн иннинэ үрэх төрдүнээҕи хомо хаҥас дьабадьытын дьара кумаҕар хатыыска анаан уһаты түһэртээбит илимнэрин көрүөхтээх. Олохтоох кырдьаҕастар сүбэлэринэн үрдүк баҕайы туруулаах үс илимнээҕин, ортолорунан уһаты аҥаардаталаан, алта илим оҥорбута. Бу дойдуга силлиэ кэмигэр хатыыс аһылыгар буордаах чычаас кытылы талаһааччы. Ол иһин илими сүүрүк хоту уһаты үтүллүөхтээх, онуоха чычаас туруулаах илим ордук буолар.
Салаа үрэх кэҥэс бэлэһин быһа охсон уҥуоргу чанчыгы булаары, Дьэкиим хомону ис өттүнэн үөс диэки эрдиннэ. Үрэх сүүрүгүн өрө охсор күүстээх тыал сүүрүгү утары харсар, күүгэннирэ түллэҥниир модун долгун арҕас саалын иһирдьэнэн тумнан, кулгаах эрдии икки салбаҕын эрчимнээхтик эһитэ тардыалаан, аҕата оҥочотун хомо хаҥас кытылын диэки салайа тутта. Кытылга тиксибэккэ эрэ биэрэктэн биэс-алта саһаан иһирдьэ тохтоон, эрдиилэрин өрө көтөҕөн тыын ылан олоро түстэ. Үрэх хаҥас хочотун сыҥаһа сыыра иһит иитинии эргийэ иэҕиллэн, илин саҕах буһурук халлаанын хараҥа былытын кытта силлиһэн боруоран көстөр. Уҥа өттүнээҕи киэҥ алар сэдэх мастаах дэхси ньуурун кумах кырдалыгар Эдьигээн бөһүөлэгин самнархай дьиэлэрэ үрэх хааһын батыһа абына-табына кэчигирээн тураллар. Күнэ-ыйа көстүбэт силбик халлаан хараҥа ньуурун күөнүгэр хараара боруорар намыһах тутуулар санааны көтөҕүөх, өйү күүрдүөх туох да киһини кэрэхсэтэр көстүүлэрэ суохха дылы да, Дьэкиим туох эрэ көстүбэт күүс угуйар алыбар ылларан, бэйэтэ да билбэтинэн, хоту дойду олоҕор талаһан туран тардыспыта. Онно туох төрүөт буолбутун, туох санаанан салайтарбытын бу диэн чопчу этэр кыаҕа суох курдук эрээри, туохха эрэ үтүрүйтэрии, ханан эрэ кыһарыйтарыы баарга дылы быһыылааҕа. Ол быһа-хото холкуостааһын кэмиттэн ыла саҕаламмыта чуолкай. НЭП саҕана землеустроителинэн үлэлии сылдьан, дойдутугар Хатас нэһилиэгэр сир үллэһигин ыытан, Баҕарахха табаарыстыба тэринэн, хаһаайыстыбалаах ыаллар күүстэрин холбоон бэркэ үлэлээн испиттэрэ баара. Онтон отутус сыллар саҥаларыттан күһэйии сиэринэн тыа дьонун холкуоска холбооттооһун саҕаланыаҕыттан ыла олох-дьаһах сайдыытын ыпсыыта кыттыбат туруга күн-дьыл ахсын биллэр, харахха хатанар буолан барбытыгар өй-санаа туоххаһыйыыта, мунчаарыы, бэйэ үлэтинэн-хамнаһынан астыммат буолуу саҕаламмыта. Арааһа, ол да иһин буоллаҕа, хоту оройуоттарга балык промышленноһын сайыннарыы сыала-соруга государственнай политика быһыытынан туруоруллубутугар эдэр, эрчимнээх киһи саҥа, сонун сиргэ тиийэн үлэлиэх-хамныах баҕата батарымына, иллэрээ сыл, бу Мишата иккилээҕэр эрэ, Маарыйатынаан үс оҕолорун көтөхпүтүнэн баҕа өттүлэринэн Быков Тумуска киирбиттэрэ. Онтон бу Эдьигээҥҥэ балык собуота аһыллар буолбутугар дириэктэринэн ананан былырыын манна көһөн кэлбиттэрэ. Манна олохсуйбуттарын кэмсиммэттэр, дойду сиргэ билигин кураан дьыллар буоланнар олох-дьаһах ыарахан. Сэрии бара турарынан ханна баҕарар буоларыныы, таҥас-сап, олох-дьаһах манна да ыарахан эрээри, айахха аһыырга ас — балык баар. Аармыйаҕа ыытарга көрдөһөн сайабылыанньа биэрбитин манна үлэ фронугар сылдьаҕын диэн ыыппатахтара. Онон фроҥҥа анаан балык бултааһыныгар күүскэ турунан үлэлии сылдьаллар. Бэл бу кыракый Мишатын тымныйыа, ыалдьыа диэн кэрэйбэккэ, үөрэтэ-такайа таарыйа бэйэтин кытта илдьэ сылдьааччы. Бу түүн Быков Тумуска киирэр катерынан таарыйа Натаара балыксыттарын биригээдэтигэр бырахтарыахтаах. Онон дьонун нэдиэлэтээҕи аһылыктарын хааччыйар сыаллаах бу илимнэрин көрө кэллэҕэ.
Халлаан силбигирэн, сыыйа ибирдээн барда, ол оннугар тыала мөлтөөн, өрүс баала арыый намтыы быһыытыйда. Дьэкиим кытылы кыйа эрдэн, бастыҥа илимин алын уһугут- тан саҕалаан илимнэрин көрөн бэрийбитинэн барда. Долгун баалын кытта өрө тустан, илимнэрин бэрт өр көрөн бодьуустастылар. Икки илим дьаакырдарын быата быстан бачымах курдук иирсэн хаалбыттарын балыктары майырдары сөрүү тутан тыыларыгар бырахтылар. Ол да буоллар бултуйуу баар, улаханныын-кыралыын сүүрбэччэ хатыыс иҥнибитин аҕата утуу-субуу араартаан оҕотун олох маһын аннынан түгэххэ быраҕаттаата.
— Сыччыа, дьэ балыккын көрө олор. Куотаары гыннахтарына, миэхэ этээр.
Уолчаана соруктаах аҕайдык, аҕатын сорудаҕын кыһаллан-мүһэллэн толоро сатыыр быһыынан, хаптаһын олох анныгар өрүтэ лаһыйар балыктары быыкаа атахтарынан төттөрү хаһыйа сатаан өрө мөхсө олорорун аҕата таптаабыт харахтарынан имэрийэ көрөн аһарда. Тоҥо-хата иһиэҕинээҕэр хамсыы-имсии олороро ордук бөҕө буоллаҕа дии.
Миша, быыкаа бэйэтигэр холооно суох боччумнаахтык туттан-хаптан, иннигэр сытар кураанах куулу ылан, олоҕун кэннинэн быгыалыыр балыктары хайан, биир кэм төттөрү-таары эргичиҥнии, мөхсө олордо.
— Аҕаа, мин куоттарыам суоҕа!
— Маладьыас, оҕом көмө бөҕө киһи буолбут дии.
Төттөрү эрдинэллэригэр баалга оҕустаран чугас сири уһаппатылар. Эмиэ кэлбит сирдэринэн, үрэх төрдүнэн быһа астаран, дьиэлэрин аннынааҕы сытыары биэрэккэ тигистилэр.
— Оо, ычча да! Бу оҕону бачча тыалга, тымныыга өрүскэ илдьэ сылдьыбыт дуу? — Маарыйа, сырдык сэбэрэлээх курбачыйбыт сытыы дьахтар, куударалаах саһархай суһуоҕун кэннигэр кэҕис гынаат, кэргэнин диэки күөх харахтарынан сэмэлээбиттии диэличчи көрдө.
— Ийээ, мин тоҥмотум ээ, балык аҕаллыбыт дии…
Оҕото, титирээтэр даҕаны, үөрэн чаҕылыспыт харахтарын көрөн, ийэтин ыраас сэбэрэтэ сырдыы түстэ.
— Ии, кырдьык даҕаны, оҕом аҕатыгар көмөлөспүт дии.
— Көмө бөҕө, сотору дьиҥнээх туһа киһитэ буолсу, — аҕата сылаас-сымнаҕас мичээринэн имэрийэ көрө турара боруҥуй дьиэ иһигэр сырдаан көстөр курдук…
…Эмп сыта курдаттыы тунуйбут, араас ыарыһахтарынан толору симиллибит балыыһа кыараҕас хоһун ыарахан салгыныттан таһырдьа тахсан ыраас салгыны дуоһуйа эҕирийэр үчүгэйин эриэхсит! Мишаҕа, ахтылҕаннаах уһун арахсыы кэнниттэн ийэтин, убайдарын көрсүөхтээх үөрүүтэ таһынан таһымнаан, төһө да былыттаах киэһэрбит халлаан турдар, аҕатын бигэ үрдүк санныттан тулата бүтүннүү сырдаан, киэркэйэн көстүбүтэ…
…Аҕатын туһунан тиһэх өйдөбүлэ үдүк-бадык, чуолкайа суох, курус. Куруук күлэ-үөрэ, кэлэ-бара сылдьар күүстээх-уохтаах, эрчимнээх, бөдөҥ-садаҥ аҕата тоҕо уһуннук ороҥҥо сытарын, ыараханнык өрүтэ тыынарын өйдөөбөт, дьиибэргиир курдуга. Биирдэ сытар хоһугар соҕотоҕун киирэн остуол үрдүгэр турар иһиттэн ыстакааҥҥа муорус кутан илдьэн үҥүлүтэрин чуолкайдык өйдүүр. Ол тиһэх өйдөбүл 1942 сыл аҕата суох буолар сайыныгар этэ…
Сэрии сылларыгар, бэйэҕэ харыс суох кэмигэр, тымныы, тыйыс дойдуга сыыһа-халты туттан эмискэ тымныйыыттан эбитэ буолуо, аҕата сэбиргэхтэтэн баара-суоҕа отут сэттэ сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ.
Ефим Федорович дьүһүнүнэн хара бараан, бигэ-таҕа, орто уҥуохтаах, уу саха көрүҥнээх киһи эбитэ үһү. «Эн аҕаҕар маарынныыгын», — диэн билэр кырдьаҕастара, аймахтара, ордук чаастатык ийэтэ Мария Михайловна үгүстүк этээччилэрэ. «Аҕаҕар наһаа маарынныыр буолаҥҥын олус таптыыр этэ. Төрөөбүккэр үөрэн, хоҥор хара дьүһүннээх соҕотох биэлээхпитин идэһэ туттубута. Туох эрэ биллибэт күүс дуу, ханнык эрэ Үөһээҥҥи Айыылар дьайаннар дуу, аҕаҥ тоҕо эрэ дьулуһан туран хоту дойдуга талаһар этэ. Биһигини онно Дьылҕа Хаан анаан ыыппыта», — диэн ийэтэ кэлин хайдах эрэ таайтарыылаахтык кэпсиирэ. Дьикти. Кырдьык, баҕар, дьылҕа анабыла оннук буолуо. Оҕону отох сааһыттан кырдьыктаах олох охсуһуутугар уһаарар инниттэн тыйыс тыыннаах дойдуну анаан тайаннарбыттара буолуо…
Ефим Федорович саҥа тэриллибит промкомбинат дириэктэринэн үлэлии олорон соһумар ыарыыга хаптаран суох буолар. Дьиэ кэргэн соҕотохто тулаайахсыйа түһэр. Дьэ онтон ыла эт-тирии элэйэр эрэдэһиннээх олох эрэйин-муҥун эдэр эмньик эт-сиин этирик эҥээринэн тэлии саҕаланар. Үөрэҕэ, өйөбүл-көмө буолуох аймах-билэ дьоно суох аҥаардас дьахтар, ыы-кырбас түөрт оҕотун кууспутунан, тымныы-хаҕыс дойдуга суос-соҕотоҕун эргичийэн хаалар. Үлэһит, онуоха эбии бултаан-алтаан эбинэр, иитэр-аһатар киһититтэн мэлийэн, аанньа эмэ-томо суох сиргэ сотору-сотору ыалдьар иринньэх кыра уолун тыыннаах хаалларар эрэмньититтэн тахсан эрэр ийэтэ эрэйдээх төһөлөөх эрэйи-кыһалҕаны көр- сөн ол сутурҕаннаах амырыын кыһыны туораабытын сэрэйиэххэ эрэ сөп…
«Ийэбит туох баар олоҕун бүтүннүүтүн биһиэхэ, оҕолоругар, анаабыта. Мин кинини кимнээҕэр да үрдүктүк тутабын. Кини миэхэ ытык киһим. Бэйэтин холобурунан ийэбит биһигини үлэҕэ үөрэппитэ, олох очурдарын сатаан туоруур тулуурдаах, дьону кытта тиһэх да куһуоккун үллэстэр иллээх-эйэлээх буоларга ииппитэ. Чиэһинэй, бэрээдэктээх, амарах буолуу — бу барыта ийэбит сабыдыала», — диэн Михаил Ефимович кэлин ахтан суруйбута.
Ийэтин өттүнэн урут Столыпин саҕана Полтаваттан кэлбит төрүттээх эбиттэр. Ийэтэ Козловтар диэн аҕыс кыыстаах, соҕотох уол оҕолоох ыал орто кыыстара. Покровскайдыыр аартык төрдө Төхтүр сэлиэнньэтигэр сахалары кытта бииргэ дьиэ-уот, сүөһү-ас тутан олохсуйбут уу сахалыы тыллаах ыал долгун куудара суһуохтаах, дьылыгыр көнө уҥуохтаах кэрэ мөссүөннээх кыргыттара от мунньан, бурдук быһан, ынах ыан кэлэ-бара курбалдьыһалларын оччотооҕу эр бэртэрэ нохтолоох сүрэхтэрэ төһөлөөх долгуйа, кэрэхсии, сэргии көрөллөрө эбитэ буолуой? Улахан кыыстара Сэмэн Припузов диэн киһиэхэ кэргэн тахсан Өктөмҥө олохсуйбутугар Мария эдьиийигэр көмөлөһөн дьиэ, оҕо көрсөн кинилэргэ олоро сылдьыбыт. Онтон Покровскайга бырааһынан үлэлиир киһи дьиэ үлэһитигэр наадыйар сураҕын истэн, онно көһөн үлэҕэ киирэр. Ол кэмҥэ Покровскай земотделыгар үлэлии сылдьар үөрэхтээх киһи Ефим Федорович таба көрөн кэргэн ылбыт. Саҥа ыал утуу-субуу икки уол оҕолоноллор, онтон 1937 сыллаахха күһүөрү кыһын, эт-ас тоҥор буолуута, үһүс уоллара Миша төрөөбүт.
Аҕаларын эмискэ сүтэриэхтэриттэн түөрт кыра оҕолоох аҥаардас дьахтар Эдьигээн курдук тыйыс айылҕалаах, олорорго ыарахан, кытаанах усулуобуйалаах дойдуга оҕолорун этэҥҥэ атахтарыгар туруорара саарбах суол этэ. Аҕалара өлөр охтуутун охто сытан ийэлэригэр: «Оҕолоргун харыстаа, дьон оҥортоо… Мантан бара сатаа. Бу тымныы, тыйыс дойдуга аймаҕа, көмө-сүбэ киһитэ суох быстарыаххыт. Дойдугар Өктөмҥө тиийэн аймахтаргытыгар сыстан олорооруҥ…» — диэн кэриэһин эппитэ үһү.
Саас сир хараарыаҕыттан муус көтөҕүллэрин, маҥнайгы борохуот кэлэрин кэтэһии, чаҕыл күннээх, сылаас тыыннаах уруу-хаан, аймах-билэ дьонноох үөс сиргэ тиийэ охсон тыын-быар салҕаныах тиэтэллээх баҕа санаа барыларын үүйэ туппута. Кэмниэ-кэнэҕэс кэлиэхтээх кэмэ кэлэн, аалларын баһа хоҥнон, дорҕоонноох айаҥҥа турунар күннэрэ дьэ үүммүтэ. Маһынан оттуллар уот тыыннаах, салбах эрдиилээх нэс айаннаах оччотооҕу борохуот аһаҕас баарсатыгар ыйы-ыйдаан тыын ыгыллар, санаа тууйуллар урааннаах уһун айан саҕаламмыта. Абыраллаах ааллара итиннэ чаардаан, манна тохтоон, салгыбыт санааҕа, сорох-сороҕор соруйан да курдук, арыы тумсугар үөл талахха баарсаларын баайан баран быраҕаттаан барда диэхтэригэр диэри кэтэһиннэрэр, даххаһыйар түгэннэрэ элбэх буолара. Түүнүн түрүүмҥэ хонон, күнүһүн палубаҕа тахсан, ахса суох элбэх аргыс дьон ортотугар аалыҥнаһан уһун күннэрин барыыллара. Ол сылдьан отох оҕо күн сыралҕаныгар, салгын сиигэр оҕустарара кэмнээх эбитэ буолуо дуо, Миша улаханнык ыалдьан суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута.
Салгымтыалаах айаннара түмүктэнэн, Даркылаах биэрэгэр үктэнэн үөрбүттэрин эриэхсит! Ол да буоллар Өктөмҥө диэри тиэрдэр ыллам санаалаах оспуоччук кэбэҕэс көстө охсон биэрбэккэ, аһаҕас халлаан анныгар хонуктуур кыһалҕа кыһарыйбыттаах. Уолчаан суолу быһа ыарытыйан, букатын буорайан, уҥуохтаах тирии бэйэтэ тэлиэгэҕэ тиэллэн, айанын уһугар сыккырыыр тыына эрэ төрөөбүт дойдутун Өктөмү булбута.
Төрөөбүт дойду барахсан сайа охсор салгынныын, ис сү- рэхтэн үөрэ-көтө көрсөр аймах-билэ дьоннуун санааны күүр- дэр, сүрэҕи үөрдэр күүһүгэр ама ханнык эмп-томп тэҥнэһиэй?! Мөлтөөбүт-ахсаабыт бэйэтин көтөҕөн киллэрэн ороҥ- ҥо сытыарбыттарыгар күтүөттэрэ өҥөйөн көрө-истэ түһээт:
— Оо, бу оҕо барахсан дойдутун буорун суохтаан тыына-быара кылгаабыт. Ийэ буоруттан бэрсиэххэ! — диэн саҥа аллайбыта үһү уонна төрөөбүт балаҕанын сабараанньатыттан буор киллэрэн оргуйбут ууга суурайа охсон иһэрдибитин, төһө да күүс-сэниэ эһиннэр, тиһэх тыынын мунньунан ыймахтаан кэбиспит.
Онтон ыла өс киирбэх сыыйа-баайа тыына уһаан, ыарыыта намыраан үтүөрэргэ барбыт. Хор, төрөөбүт дойду ахтылҕана, Ийэ буор тардыыта оннук күүстээх буолар эбит буоллаҕа…
Михаил Ефимович, кириэһилэтигэр көнөн, иллюминаторынан өҥөйөн көрдө. Былыт кэлимсэ халҕаһата үрэллэн, онон-манан быһытталаммыт киэҥ аҥхай аһаҕастарынан аллара тукулаанныҥы сэдэх мастаах-оттоох киэҥ сир нэлэһийэн көстөр. Уҥа диэки ыраах Өлүөнэ кэтит күөх лиэнтэ урсуна күлүмүрдүү дьиримниир, хаҥас өттүттэн синньигэс салаа үрэх эрийэ-буруйа субуллан түһэр.
Лииндэ үрэх үрдүнэн көтөн иһэллэр эбит. Киэҥ да дойду буоллаҕа, бу бэйэлээх сири-уоту кыаҕын дэлэччи туһанар киһи төһөлөөх барыс, дохуот ылыа этэй? Манна таба иитэр буол, барыс хайаан да киириэ этэ. Мантан арҕаалыы хоту диэки Ээйик курдук киэҥ тайҕалаах сиргэ питомник тэрийэн, кииһи аҕалан тэнитиэххэ баара. Икки-үс сыл устата бултаабакка ууһатан баран атын сирдэринэн тарҕаталаан кэбистэр, киис ахсаана балай да эбиллиэ этэ. Республика үрдүнэн сылга 25 тыһыынча киис бултанар, хас түөртүү киистэн биирин ылар буоллахпытына, ол аата сүүс тыһыынчаттан эрэ кыра чорбойор киис саппааһа баар. Ону икки төгүл элбэттэр, дэлэ барыс буолуо этэ дуо?
Андаатары муҥутаан 600 тыһыынчаны бултанара, он-тукпут билигин 200 тыһыынчаҕа түстэ, дьиҥинэн 500 ты-һыынчаны таах бултуур кыахтаахпыт. Ол инниттэн билиҥҥи андаатар ахсаанын икки-үс төгүл улаатыннарыахха наада. Онон хоту элбэх күөллэрдээх сиргэ эмиэ питомниктары тэрийтэлээтэххэ сатанар. Бэйэни салайыныыга киирдэххэ, маннык дьаһаныы суолтата улаатыа, көдьүүһэ күүһүрүө.
Былыт халҕаһата эмиэ хойдон, сөмөлүөт туох да көстүбэт үүт туман быыһынан биир күдьүс көтөн ньирилиир. Михаил Ефимович эргиллэн салон иһин кэриччи көрбүтэ, дьон үксэ налыйан, кириэһилэлэригэр тиэрэ түһэн нухарыйбыттар, бэрт аҕыйахтара хаһыат, сурунаал ааҕа олороллор…
…Оҕо саас көрдөөх-нардаах кэмнэрэ, киэҥ Эркээни Эбэ хотун эҥсиллэр иэнигэр, Өктөм сиригэр-уотугар, сэдэх да буоллар, сүүрэн-көтөн, оонньоон-көрүлээн ааспыт хаһан да умнуллубат чаҕылхай түгэннэрэ хараҕын иннигэр бу баардыы элэҥнээн ааһарга дылы гыннылар. Төһө да сэрии, сут-кураан мэҥэһиктээх аас-туор сыллар бүрүүкээтэллэр, оччотооҕу кэм олус ыраас, сырдык өйдөбүлүнэн ураты күндү буолар эбит.
Сэрии сылларыгар, ол кэнниттэн даҕаны олус кыһалҕалаахтык олорбуттара. Ордук иитэр-аһатар аҕата суох аҥаардас ийэлэр эрэйдэнээхтээбиттэрэ. Ийэлэрэ нэһилиэк маҕаһыыныгар остуорастаан, дьиэ сууйан, оһох оттон оҕолорун ииппитэ. Сельпо хонтуоратын муннугар быыкаа хоско бэһиэ кыбыллан олорбуттара. Билигин оҕо эрдэҕинээҕи кэмин өйдөөтөҕүнэ, биир түмүк санааҕа кэлэр: өскөтүн оччотооҕу аас-туор олох кинилэр эрэ дьиэ кэргэннэрин кыпчыйбыта эбитэ буоллар, билигин кини тус бэйэтин эрэ олоҕун тупсарынарга дьулуһуо этэ. Ол эрээри, кини көрөрүгэр, оччолорго ыал барыта дьадаҥытык олороро. Онон сиэттэрэн дьон-сэргэ барытын туһугар олох тупсарыгар баҕа санаа эрдэттэн үөскээбитигэр сөп. Онуоха ийэтэ кыһалҕалаахтарга туох баарынан, тугу кыайарынан-сатыырынан барытынан көмөлөһө сатыыр үтүө холобура үчүгэй өттүнэн дьайбыта чахчы.
«Кыһыл сулус» холкуос оҕолоро Өктөмҥө үөрэнэллэрэ. Ол эрэйдээхтэр, таҥас-сап мөлтөх дьоно, аара кэлэ-бара кинилэргэ киирэн иттэн ааһаллара. Онно ийэтэ оҕолору сылаас чэйинэн, тугунан эмэ күндүлээн ыытара. Ол иһин кини эмиэ доҕотторуттан тугу да кистээбэккэ, тиһэх өлүүтүттэн бэрсэ, үллэстэ үөрэммитэ.
Сир аайы ханна баҕарар буоларыныы, кыра сааһыттан үлэҕэ миккиллибитэ. Ийэтэ тэрилтэ оһоҕун отторугар көмөлөһөн мас кыстыыра, уу баһара, тэлгэһэ хаарын күрдьэрэ. Сайынын холкуоска окко үлэлэһэрэ.
Үөрэҕин ыарырҕаппат этэ. Ийэтигэр көмөлөһөр буолан, дьиэҕэ дьарыктанарыгар төһө да солото суоҕун иһин, истибитин тута ылынымтыа, ыһыктыбат өйдөөҕө. Кини ол хаачыстыбатын ыаллыы олорор дириэктэрэ Г.Ф.Саввин хайгыыра, куруук үлэлээн хачыгырайа сылдьар көрсүө уолчааны сөбүлүү көрөрө. Оҕолору кытта оонньуур түгэн оскуолаҕа перемена эрэ кэмигэр тосхойоро. Оччотооҕу оҕолор сүүрүүлээх-көтүүлээх, түргэн хамсаныылаах сылбырҕа оонньуулары сөбүлүүллэрэ. Онно Миша куруук инники, күрэстэһиилээх өттүгэр сылдьара. Ханна барыай, оннукка сороҕор охсуһан да ылар түгэннэр баар буолаллара. Оскуола оҕолоро «хотугулар» уонна «соҕурууҥҥулар» диэн икки бө- лөххө хайдыһан киирсэллэрэ. Кини охсуһуук буолбатах этэ уонна кими да күлүү-элэк гынары олох сөбүлээбэтэ. Ол иһин учууталлар кинини көрсүө үөрэнээччинэн ааҕаллара.
Оҕо сылдьан улааттахтарына бары үөрэхтээх, хамыһаар буолар баҕа санаалаахтара. «Мин, хамыһаар буоллахпына, ону оҥоруом, маннык гыныам», — диэн ким туох баҕа санаалааҕын этэн куоталаһа оонньууллара. Онуоха кини биирдэ: «Куораттан элбэх табаар, бородуукта аҕалан дьоҥҥо барыларыгар тэҥҥэ үллэриэм этэ», — диэбитигэр сорохтор күлбүттэрин, сорохтор сэргии, боччумура истибиттэрин өйдүүр. Оччолорго оҕо үксэ араас массыына, сөмөлүөт, патефон эҥин булунар баҕалаах буолара. Оттон сорохтор, биллэн турар, уордьаннаах, мэтээллээх байыаннай эбэтэр дьиҥнээх хамыһаар курдук таҥныахтарын-саптыахтарын баҕараллара. Ол эрээри дьоҥҥо барыларыгар үтүөнү оҥоруох баҕа санаа баһыйар буолара. Билигин дьон үксэ бэйэ эрэ интэриэһин көрүнэр өттүгэр оҕунна. Ону адьас куһаҕан диэххэ сатаммат эрээри, уопсастыба уонна бэйэ интэриэһин тэҥҥэ көрүллүөхтээх. Хайа эмэ өттүгэр кэлтэйдээһин таҕыстаҕына, уопсастыбаҕа да, бэйэҕэ да сүүйтэриилээх буолара чахчы. Оттон кини оҕо сылдьан дьоҥҥо барытыгар тугу баҕарар тэҥҥэ өлүүлээн, бэл охсуспут «өстөөхтөрүн» матарбакка, үллэрэр баҕа санаата хаһан даҕаны халбаҥнаабат этэ. Кырдьаҕастары, ыарыһахтары, инбэлииттэри бастатан туран өлүүлүүр өйү-санааны оччоттон этэ сатыырга холоммут эбит. Ол да иһин, ити баҕа санаатын оҕо эрдэҕиттэн иитиэхтээбит буолан, Россияҕа социализм идеята эстиитин олус ыарыылаахтык ылынан эрдэҕэ.
Улахан убайа Ким Эдьигээҥҥэ кэлэн үлэлии олорон, Мишаны сэттис кылаас кэнниттэн бэйэтигэр ылан үөрэттэрбитэ. Биир сыл дьиэлэнэн үөрэммитин кэннэ убайын аармыйаҕа ылбыттара. Инньэ гынан орто оскуоланы Эдьигээҥҥэ интэринээккэ олорон бүтэрбитэ. Оччолорго саха оҕолоро Дьокуускайга киирэн, интэринээккэ олорон иккис оскуолаҕа үөрэнэллэрэ. Кини даҕаны онно киириэн сөп эбитэ буолуо да, тоҕо эрэ Эдьигээҥҥэ таласпыт. Бука, аҕата хаалбыт сирэ тардар, угуйар буолан тиийдэҕэ…
Сөмөлүөт, дьигиһийбэхтээт, аллара ыһыктынан салгыҥҥа охсуллумахтаан ылла. Намтааһыҥҥа бардылар, ол аата, чугаһаан эрдэхтэрэ. Иллюминаторынан өҥөс гынна. Соҕордук, Өлүөнэ үрдүнэн көтөн иһэллэр. Аҕыйах дьиэлээх-уоттаах Бэстээх учаастагын ааһа охсубуттар, иннилэригэр Баа- хынай мыраана, онон-манан ордон хаалбыт хаарбах тутуулар, дуобат курдук, чочоруһан көстөллөр. Ок-сиэ, бу дойду ыһыллан-тоҕуллан бүппүт. Урут элбэх киһилээх-сүөһүлээх бөдөҥ учаастактар этилэр дии. Хомсомуолга үлэлиир эрдэҕинэ, хайыһарынан походтуу кэлэллэрэ, элбэх субуотунньуктары тэрийэллэрэ…
Дьон-сэргэ ырыынак сыһыаныгар киириигэ бэлэмэ суох олорон биэрэн иэдэйдэ. Бэйэни салайыныы, көрүнүү боппуруоһун дэбигис ылынымаары гынна. Олус бытаарыы таҕыста, дьон өйө-санаата уларыйбата сүрдээх. Урут сопхуос саҕана наһаа бэлэмҥэ үөрэнэн, ким эрэ кэлэн дьаһайарын-тэрийэрин, хамнас биэрэрин кэтэһэ үөрэнэн хаалбыттар.
Сөмөлүөт, сыыйа намтаан, Өлүөнэ хаҥас мыраанын үрдүнэн ыраах сырдаан көстөр бачымах курдук хойуу тутуулардаах Эдьигээн бөһүөлэгин туһаайбытынан супту сурулаан аллара диэки түһэн истэ. Мыраан үрдүнээҕи хардьаҥ тыа ньирээйи мастара киһи хараҕар чуолкайдык көстөр буоллулар. Ол Стрекаловка үрэх сүнньэ, сиэдэрэйдик иэҕиллэн, үрүҥ көмүс мөһүүрэлии күлүмүрдээн көһүннэ. Сөмөлүөт, бөһүөлэги үрдүнэн балай да ааһа көтөөт, уҥа өттүнэн өрө ханарыйан төттөрү эргилиннэ. Эбэ модьоҕо мыраанын үрдүнээҕи сэдэх тутуулардаах аэропорт хонуутугар түһэн, уһун бетон суол устун тилигирэйэ сүүрдэ.
Көтөр аал үрдүк халлаан өрөһөтүн хайа тыыран тус хоту көтөн күпсүйэр. Мотуор тыаһын биир күдьүс ньиргиэригэр бигэнэн, салон иһэ толору айанньыт сымнаҕас кириэһилэлэргэ тиэрэ түһэн, ким утуйа, ким иллюминаторга сыстан улаҕата көстүбэт улуу өрүс кыдьымах мууһун курдук быыһа суох тэлгэнэ сытар үрүҥ былыт халыҥ халҕаһатын одуулаһа иһэллэр. Сөмөлүөт билигин муҥутуур үөһэнэн, сиртэн уонча тыһыынча миэтэрэ үрдүгүнэн көтөн иһэрин туһунан араадьыйанан чуолкайа суох иһиллэр куолас биллэрдэ. Сотору салон иһигэр дьон сэргэхсийэн кэпсэтэр, күлсэр саҥалара иһилиннэ. Ону кытта тэҥҥэ стюардесса икки мэҥэһик долбуурдаах дьоҕус тэлиэскэҕэ сөрүүкэтэр утах, ол иһигэр уһун моойдоох арааһын ыга симэн иһэрэ көһүннэ. Кини тыаһа суох кириэһилэлэр быыстарынан аа-дьуо ааһан иһэн пассажирдартан:
— Тугу иһиэххитин баҕараҕыт? — диэн сэмээр ыйыталаһар.
Сөмөлүөт иһинээҕи дьон үксэ урукку өттүгэр маннык тэрээһиннээх айаҥҥа түбэһэ иликтэрэ таайан, кэмчиэрийэ быһыытыйан, сөрүүкэтэр эрэ утахтарынан муҥурданнылар. Ол эрээри араас этикиэккэлэрдээх үрүҥ-кыһыл бытыылкалартан астаран, биирдии-иккилии үрүүмкэни куттаран тамахтарын минньитээччи хоодуоттар эмиэ көһүннүлэр. Маҥан куопта үрдүнэн сырдык халлаан күөх таҥастаах кэрэ бэйэлээх эдэркээн кыргыттар быстах наадаҕа кэлэ-бара ыйытыыларга хоруйдара, ону-маны сипсийэр эйэҕэс мичээрдэрэ, аламаҕай сыһыаннара айанньыттар са- нааларын тапта, куттарын тутта. Сиэрин ситэрэн, аны олохтоох бэчээт, киин хаһыат, сурунаал араас көрүҥүн эмиэ били тэлиэскэлэригэр киппэ муҥунан тиэйэн кэритэ сылдьан, ким тугу көрүөн, ааҕыан баҕарарынан тарҕатан биэрдилэр. Дьон хардарыта атастаһа сылдьан хаһыат сонунун көрөн, санаа үллэстэн суугунаһан-сааҕынаһан баран саҥардыы нам-нум буолан эрдэхтэринэ, эмиэ хордьугунас эрээри элэккэй куолас биллэрии иһитиннэрдэ:
— Убаастабыллаах пассажирдар, кириэһилэлэргитин көннөрүнүҥ, остуолларгытын бэлэмнээҥ. Билигин сарсыардааҥҥы быстах аһылык бэриллиэ.
Кыра-кыра салапаан бакыаттарга ас арааһа угуллубутун үөрэ-көтө аһааһын быыһыгар сөҕөн-махтайан, астынан күө-дьаа кэпсэтии күүгээнэ элбээтэ. Билигин, ыраах Москва да рейсигэр аһатар-аһаппат буолбут кэмнэригэр, республика иһинээҕи олохтоох линияҕа аһылык эрэйбэккэ испит айанньыттар соһуйуохтарын соһуйбуттара.
Бу Эдьигээҥҥэ Саха сирэ Россия судаарыстыбатыгар холбоспута 370 сыла туолар үбүлүөйдээх Күннэрин ыытыыга кытта баран иһэр ыҥырыылаах ыалдьыттар, правительство чилиэттэрэ уонна Ил Түмэн депутаттара бары бииргэ айаннаан иһэр анал рейстэрэ этэ. Ыҥырыллыбыт дьон ортотугар араас кэмҥэ Эдьигээн сиригэр-уотугар уһуннук үлэлээбит быраастар, учууталлар, эргиэн үлэһиттэрэ бааллар. Үксэ аҕамсыйа барбыт саастаах дьон, ытык кырдьаҕастар. Дьон хараҕа инники эрээттэргэ олорор правительство чилиэттэриттэн, республика бастакы президенэ Михаил Николаевтан арахпат. Буолумуна, салалта түс-бас дьонун кытта бииргэ айанныыр түгэн үгүстэргэ маҥнай тосхойдоҕо…
Михаил Ефимович, кэннигэр буолар сүпсүлгэни, аһылык күйгүөнүн аахайбакка, хаһыаттары көрүтэлээн баран, кириэһилэтигэр өйөнөн нухарыйардыы тиэрэ түһэн сыппахтаата.
Эдьигээн… Элбэҕи иэйэр, сүрэҕи-быары сылаанньытар сылаас, кэрэ да тыл буоллаҕа. Эдьигээни санаатар эрэ, оҕо сааһын умнуллубат түгэннэрэ тыыннаах хартыына буолан иннигэр элэгэлдьиһэн ааһаллар. Бастатан туран, аҕатын туһунан өйдөбүл. Аҕата кини баара-суоҕа биэстээҕэр өлбүтэ. Онон аҕам дьүһүнэ-бодото маннык этэ диэн чуолкай этэр кыаҕа суох да буоллар, кини туһунан өйдөбүл саамай күндү, чугас киһи быһыытынан өйүгэр-санаатыгар кыра эрдэҕиттэн хаһан да умнуллубаттык иҥэн хаалбыт. Ол, бука, төрөппүт аҕа амарах сыһыанын, сүрэҕин сылааһын олус кылгас кэмҥэ билэн, сүрэҕэр-быарыгар ситэ иҥэриммэккэ туоххаһыйа санааһынтан буолуо. Аҕатын туһунан чуолаан үс эрэ түгэни чопчу өйдүүр, олор Эдьигээни кытта ситимнээхтэр…
Тымныы хаҕыс тыал хотуттан сирилэччи үрэр. Ыаһырбыт хараҥа былыт халыҥ халҕаһата күнү-ыйы бүөлээн, хамныыры эрэ барытын саба баттыахтыы намыһаҕынан өрүс кыынньыбыт үрүҥ долгуннарын кытта силбэһэн, бииргэ устарга дылы.
Үрдүк долгун өрөһөтө сымала сыттаах улахан оҥочону мас сыыһыныы өрүтэ быраҕаттыыр. Оҥочо тумсугар түөртээх уолчаан биттэх мастан тутуһан, тымныы уу сабыта ыһарыгар кыһамматах курдук сымыһаҕын быһа ытыран, аҕата эрдии салбаҕынан үөмэхтэс долгуну быһыта охсон холкутук эрдэрин тонолуппакка одуулаһар.
— Тоойуом, куттаныма, кытаанахтык тутус. Билигин илиммитин көрөн балык ылыахпыт.
Аҕата, уолчаан санаатыгар, аһара күүстээх-уохтаах, сүрдээх улахан киһи, тор курдук хара бытыгын быыһынан сымнаҕас, сылаас мичээринэн имэрийэ көрөрө хаһан да умнуллубат, уостубат эрдээх санааны иэйэрэ. Кини аҕатын кытта балыктаһа баран иһэр. Ама тымныы тыал, күүстээх долгун мэһэй буолуохтара баара дуо аан маҥнай туһалыы, бултаһа баран иһэр киһиэхэ?
Дьэкиим, сылаас хараҕын кыракый уолчааныттан арааран, кэннин хайыһан көрбүтэ, Буор Тумус чугаһаабыт. Бэҕэһээ манна улахан тыал түһүөн иннинэ үрэх төрдүнээҕи хомо хаҥас дьабадьытын дьара кумаҕар хатыыска анаан уһаты түһэртээбит илимнэрин көрүөхтээх. Олохтоох кырдьаҕастар сүбэлэринэн үрдүк баҕайы туруулаах үс илимнээҕин, ортолорунан уһаты аҥаардаталаан, алта илим оҥорбута. Бу дойдуга силлиэ кэмигэр хатыыс аһылыгар буордаах чычаас кытылы талаһааччы. Ол иһин илими сүүрүк хоту уһаты үтүллүөхтээх, онуоха чычаас туруулаах илим ордук буолар.
Салаа үрэх кэҥэс бэлэһин быһа охсон уҥуоргу чанчыгы булаары, Дьэкиим хомону ис өттүнэн үөс диэки эрдиннэ. Үрэх сүүрүгүн өрө охсор күүстээх тыал сүүрүгү утары харсар, күүгэннирэ түллэҥниир модун долгун арҕас саалын иһирдьэнэн тумнан, кулгаах эрдии икки салбаҕын эрчимнээхтик эһитэ тардыалаан, аҕата оҥочотун хомо хаҥас кытылын диэки салайа тутта. Кытылга тиксибэккэ эрэ биэрэктэн биэс-алта саһаан иһирдьэ тохтоон, эрдиилэрин өрө көтөҕөн тыын ылан олоро түстэ. Үрэх хаҥас хочотун сыҥаһа сыыра иһит иитинии эргийэ иэҕиллэн, илин саҕах буһурук халлаанын хараҥа былытын кытта силлиһэн боруоран көстөр. Уҥа өттүнээҕи киэҥ алар сэдэх мастаах дэхси ньуурун кумах кырдалыгар Эдьигээн бөһүөлэгин самнархай дьиэлэрэ үрэх хааһын батыһа абына-табына кэчигирээн тураллар. Күнэ-ыйа көстүбэт силбик халлаан хараҥа ньуурун күөнүгэр хараара боруорар намыһах тутуулар санааны көтөҕүөх, өйү күүрдүөх туох да киһини кэрэхсэтэр көстүүлэрэ суохха дылы да, Дьэкиим туох эрэ көстүбэт күүс угуйар алыбар ылларан, бэйэтэ да билбэтинэн, хоту дойду олоҕор талаһан туран тардыспыта. Онно туох төрүөт буолбутун, туох санаанан салайтарбытын бу диэн чопчу этэр кыаҕа суох курдук эрээри, туохха эрэ үтүрүйтэрии, ханан эрэ кыһарыйтарыы баарга дылы быһыылааҕа. Ол быһа-хото холкуостааһын кэмиттэн ыла саҕаламмыта чуолкай. НЭП саҕана землеустроителинэн үлэлии сылдьан, дойдутугар Хатас нэһилиэгэр сир үллэһигин ыытан, Баҕарахха табаарыстыба тэринэн, хаһаайыстыбалаах ыаллар күүстэрин холбоон бэркэ үлэлээн испиттэрэ баара. Онтон отутус сыллар саҥаларыттан күһэйии сиэринэн тыа дьонун холкуоска холбооттооһун саҕаланыаҕыттан ыла олох-дьаһах сайдыытын ыпсыыта кыттыбат туруга күн-дьыл ахсын биллэр, харахха хатанар буолан барбытыгар өй-санаа туоххаһыйыыта, мунчаарыы, бэйэ үлэтинэн-хамнаһынан астыммат буолуу саҕаламмыта. Арааһа, ол да иһин буоллаҕа, хоту оройуоттарга балык промышленноһын сайыннарыы сыала-соруга государственнай политика быһыытынан туруоруллубутугар эдэр, эрчимнээх киһи саҥа, сонун сиргэ тиийэн үлэлиэх-хамныах баҕата батарымына, иллэрээ сыл, бу Мишата иккилээҕэр эрэ, Маарыйатынаан үс оҕолорун көтөхпүтүнэн баҕа өттүлэринэн Быков Тумуска киирбиттэрэ. Онтон бу Эдьигээҥҥэ балык собуота аһыллар буолбутугар дириэктэринэн ананан былырыын манна көһөн кэлбиттэрэ. Манна олохсуйбуттарын кэмсиммэттэр, дойду сиргэ билигин кураан дьыллар буоланнар олох-дьаһах ыарахан. Сэрии бара турарынан ханна баҕарар буоларыныы, таҥас-сап, олох-дьаһах манна да ыарахан эрээри, айахха аһыырга ас — балык баар. Аармыйаҕа ыытарга көрдөһөн сайабылыанньа биэрбитин манна үлэ фронугар сылдьаҕын диэн ыыппатахтара. Онон фроҥҥа анаан балык бултааһыныгар күүскэ турунан үлэлии сылдьаллар. Бэл бу кыракый Мишатын тымныйыа, ыалдьыа диэн кэрэйбэккэ, үөрэтэ-такайа таарыйа бэйэтин кытта илдьэ сылдьааччы. Бу түүн Быков Тумуска киирэр катерынан таарыйа Натаара балыксыттарын биригээдэтигэр бырахтарыахтаах. Онон дьонун нэдиэлэтээҕи аһылыктарын хааччыйар сыаллаах бу илимнэрин көрө кэллэҕэ.
Халлаан силбигирэн, сыыйа ибирдээн барда, ол оннугар тыала мөлтөөн, өрүс баала арыый намтыы быһыытыйда. Дьэкиим кытылы кыйа эрдэн, бастыҥа илимин алын уһугут- тан саҕалаан илимнэрин көрөн бэрийбитинэн барда. Долгун баалын кытта өрө тустан, илимнэрин бэрт өр көрөн бодьуустастылар. Икки илим дьаакырдарын быата быстан бачымах курдук иирсэн хаалбыттарын балыктары майырдары сөрүү тутан тыыларыгар бырахтылар. Ол да буоллар бултуйуу баар, улаханныын-кыралыын сүүрбэччэ хатыыс иҥнибитин аҕата утуу-субуу араартаан оҕотун олох маһын аннынан түгэххэ быраҕаттаата.
— Сыччыа, дьэ балыккын көрө олор. Куотаары гыннахтарына, миэхэ этээр.
Уолчаана соруктаах аҕайдык, аҕатын сорудаҕын кыһаллан-мүһэллэн толоро сатыыр быһыынан, хаптаһын олох анныгар өрүтэ лаһыйар балыктары быыкаа атахтарынан төттөрү хаһыйа сатаан өрө мөхсө олорорун аҕата таптаабыт харахтарынан имэрийэ көрөн аһарда. Тоҥо-хата иһиэҕинээҕэр хамсыы-имсии олороро ордук бөҕө буоллаҕа дии.
Миша, быыкаа бэйэтигэр холооно суох боччумнаахтык туттан-хаптан, иннигэр сытар кураанах куулу ылан, олоҕун кэннинэн быгыалыыр балыктары хайан, биир кэм төттөрү-таары эргичиҥнии, мөхсө олордо.
— Аҕаа, мин куоттарыам суоҕа!
— Маладьыас, оҕом көмө бөҕө киһи буолбут дии.
Төттөрү эрдинэллэригэр баалга оҕустаран чугас сири уһаппатылар. Эмиэ кэлбит сирдэринэн, үрэх төрдүнэн быһа астаран, дьиэлэрин аннынааҕы сытыары биэрэккэ тигистилэр.
— Оо, ычча да! Бу оҕону бачча тыалга, тымныыга өрүскэ илдьэ сылдьыбыт дуу? — Маарыйа, сырдык сэбэрэлээх курбачыйбыт сытыы дьахтар, куударалаах саһархай суһуоҕун кэннигэр кэҕис гынаат, кэргэнин диэки күөх харахтарынан сэмэлээбиттии диэличчи көрдө.
— Ийээ, мин тоҥмотум ээ, балык аҕаллыбыт дии…
Оҕото, титирээтэр даҕаны, үөрэн чаҕылыспыт харахтарын көрөн, ийэтин ыраас сэбэрэтэ сырдыы түстэ.
— Ии, кырдьык даҕаны, оҕом аҕатыгар көмөлөспүт дии.
— Көмө бөҕө, сотору дьиҥнээх туһа киһитэ буолсу, — аҕата сылаас-сымнаҕас мичээринэн имэрийэ көрө турара боруҥуй дьиэ иһигэр сырдаан көстөр курдук…
…Эмп сыта курдаттыы тунуйбут, араас ыарыһахтарынан толору симиллибит балыыһа кыараҕас хоһун ыарахан салгыныттан таһырдьа тахсан ыраас салгыны дуоһуйа эҕирийэр үчүгэйин эриэхсит! Мишаҕа, ахтылҕаннаах уһун арахсыы кэнниттэн ийэтин, убайдарын көрсүөхтээх үөрүүтэ таһынан таһымнаан, төһө да былыттаах киэһэрбит халлаан турдар, аҕатын бигэ үрдүк санныттан тулата бүтүннүү сырдаан, киэркэйэн көстүбүтэ…
…Аҕатын туһунан тиһэх өйдөбүлэ үдүк-бадык, чуолкайа суох, курус. Куруук күлэ-үөрэ, кэлэ-бара сылдьар күүстээх-уохтаах, эрчимнээх, бөдөҥ-садаҥ аҕата тоҕо уһуннук ороҥҥо сытарын, ыараханнык өрүтэ тыынарын өйдөөбөт, дьиибэргиир курдуга. Биирдэ сытар хоһугар соҕотоҕун киирэн остуол үрдүгэр турар иһиттэн ыстакааҥҥа муорус кутан илдьэн үҥүлүтэрин чуолкайдык өйдүүр. Ол тиһэх өйдөбүл 1942 сыл аҕата суох буолар сайыныгар этэ…
Сэрии сылларыгар, бэйэҕэ харыс суох кэмигэр, тымныы, тыйыс дойдуга сыыһа-халты туттан эмискэ тымныйыыттан эбитэ буолуо, аҕата сэбиргэхтэтэн баара-суоҕа отут сэттэ сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ.
Ефим Федорович дьүһүнүнэн хара бараан, бигэ-таҕа, орто уҥуохтаах, уу саха көрүҥнээх киһи эбитэ үһү. «Эн аҕаҕар маарынныыгын», — диэн билэр кырдьаҕастара, аймахтара, ордук чаастатык ийэтэ Мария Михайловна үгүстүк этээччилэрэ. «Аҕаҕар наһаа маарынныыр буолаҥҥын олус таптыыр этэ. Төрөөбүккэр үөрэн, хоҥор хара дьүһүннээх соҕотох биэлээхпитин идэһэ туттубута. Туох эрэ биллибэт күүс дуу, ханнык эрэ Үөһээҥҥи Айыылар дьайаннар дуу, аҕаҥ тоҕо эрэ дьулуһан туран хоту дойдуга талаһар этэ. Биһигини онно Дьылҕа Хаан анаан ыыппыта», — диэн ийэтэ кэлин хайдах эрэ таайтарыылаахтык кэпсиирэ. Дьикти. Кырдьык, баҕар, дьылҕа анабыла оннук буолуо. Оҕону отох сааһыттан кырдьыктаах олох охсуһуутугар уһаарар инниттэн тыйыс тыыннаах дойдуну анаан тайаннарбыттара буолуо…
Ефим Федорович саҥа тэриллибит промкомбинат дириэктэринэн үлэлии олорон соһумар ыарыыга хаптаран суох буолар. Дьиэ кэргэн соҕотохто тулаайахсыйа түһэр. Дьэ онтон ыла эт-тирии элэйэр эрэдэһиннээх олох эрэйин-муҥун эдэр эмньик эт-сиин этирик эҥээринэн тэлии саҕаланар. Үөрэҕэ, өйөбүл-көмө буолуох аймах-билэ дьоно суох аҥаардас дьахтар, ыы-кырбас түөрт оҕотун кууспутунан, тымныы-хаҕыс дойдуга суос-соҕотоҕун эргичийэн хаалар. Үлэһит, онуоха эбии бултаан-алтаан эбинэр, иитэр-аһатар киһититтэн мэлийэн, аанньа эмэ-томо суох сиргэ сотору-сотору ыалдьар иринньэх кыра уолун тыыннаах хаалларар эрэмньититтэн тахсан эрэр ийэтэ эрэйдээх төһөлөөх эрэйи-кыһалҕаны көр- сөн ол сутурҕаннаах амырыын кыһыны туораабытын сэрэйиэххэ эрэ сөп…
«Ийэбит туох баар олоҕун бүтүннүүтүн биһиэхэ, оҕолоругар, анаабыта. Мин кинини кимнээҕэр да үрдүктүк тутабын. Кини миэхэ ытык киһим. Бэйэтин холобурунан ийэбит биһигини үлэҕэ үөрэппитэ, олох очурдарын сатаан туоруур тулуурдаах, дьону кытта тиһэх да куһуоккун үллэстэр иллээх-эйэлээх буоларга ииппитэ. Чиэһинэй, бэрээдэктээх, амарах буолуу — бу барыта ийэбит сабыдыала», — диэн Михаил Ефимович кэлин ахтан суруйбута.
Ийэтин өттүнэн урут Столыпин саҕана Полтаваттан кэлбит төрүттээх эбиттэр. Ийэтэ Козловтар диэн аҕыс кыыстаах, соҕотох уол оҕолоох ыал орто кыыстара. Покровскайдыыр аартык төрдө Төхтүр сэлиэнньэтигэр сахалары кытта бииргэ дьиэ-уот, сүөһү-ас тутан олохсуйбут уу сахалыы тыллаах ыал долгун куудара суһуохтаах, дьылыгыр көнө уҥуохтаах кэрэ мөссүөннээх кыргыттара от мунньан, бурдук быһан, ынах ыан кэлэ-бара курбалдьыһалларын оччотооҕу эр бэртэрэ нохтолоох сүрэхтэрэ төһөлөөх долгуйа, кэрэхсии, сэргии көрөллөрө эбитэ буолуой? Улахан кыыстара Сэмэн Припузов диэн киһиэхэ кэргэн тахсан Өктөмҥө олохсуйбутугар Мария эдьиийигэр көмөлөһөн дьиэ, оҕо көрсөн кинилэргэ олоро сылдьыбыт. Онтон Покровскайга бырааһынан үлэлиир киһи дьиэ үлэһитигэр наадыйар сураҕын истэн, онно көһөн үлэҕэ киирэр. Ол кэмҥэ Покровскай земотделыгар үлэлии сылдьар үөрэхтээх киһи Ефим Федорович таба көрөн кэргэн ылбыт. Саҥа ыал утуу-субуу икки уол оҕолоноллор, онтон 1937 сыллаахха күһүөрү кыһын, эт-ас тоҥор буолуута, үһүс уоллара Миша төрөөбүт.
Аҕаларын эмискэ сүтэриэхтэриттэн түөрт кыра оҕолоох аҥаардас дьахтар Эдьигээн курдук тыйыс айылҕалаах, олорорго ыарахан, кытаанах усулуобуйалаах дойдуга оҕолорун этэҥҥэ атахтарыгар туруорара саарбах суол этэ. Аҕалара өлөр охтуутун охто сытан ийэлэригэр: «Оҕолоргун харыстаа, дьон оҥортоо… Мантан бара сатаа. Бу тымныы, тыйыс дойдуга аймаҕа, көмө-сүбэ киһитэ суох быстарыаххыт. Дойдугар Өктөмҥө тиийэн аймахтаргытыгар сыстан олорооруҥ…» — диэн кэриэһин эппитэ үһү.
Саас сир хараарыаҕыттан муус көтөҕүллэрин, маҥнайгы борохуот кэлэрин кэтэһии, чаҕыл күннээх, сылаас тыыннаах уруу-хаан, аймах-билэ дьонноох үөс сиргэ тиийэ охсон тыын-быар салҕаныах тиэтэллээх баҕа санаа барыларын үүйэ туппута. Кэмниэ-кэнэҕэс кэлиэхтээх кэмэ кэлэн, аалларын баһа хоҥнон, дорҕоонноох айаҥҥа турунар күннэрэ дьэ үүммүтэ. Маһынан оттуллар уот тыыннаах, салбах эрдиилээх нэс айаннаах оччотооҕу борохуот аһаҕас баарсатыгар ыйы-ыйдаан тыын ыгыллар, санаа тууйуллар урааннаах уһун айан саҕаламмыта. Абыраллаах ааллара итиннэ чаардаан, манна тохтоон, салгыбыт санааҕа, сорох-сороҕор соруйан да курдук, арыы тумсугар үөл талахха баарсаларын баайан баран быраҕаттаан барда диэхтэригэр диэри кэтэһиннэрэр, даххаһыйар түгэннэрэ элбэх буолара. Түүнүн түрүүмҥэ хонон, күнүһүн палубаҕа тахсан, ахса суох элбэх аргыс дьон ортотугар аалыҥнаһан уһун күннэрин барыыллара. Ол сылдьан отох оҕо күн сыралҕаныгар, салгын сиигэр оҕустарара кэмнээх эбитэ буолуо дуо, Миша улаханнык ыалдьан суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута.
Салгымтыалаах айаннара түмүктэнэн, Даркылаах биэрэгэр үктэнэн үөрбүттэрин эриэхсит! Ол да буоллар Өктөмҥө диэри тиэрдэр ыллам санаалаах оспуоччук кэбэҕэс көстө охсон биэрбэккэ, аһаҕас халлаан анныгар хонуктуур кыһалҕа кыһарыйбыттаах. Уолчаан суолу быһа ыарытыйан, букатын буорайан, уҥуохтаах тирии бэйэтэ тэлиэгэҕэ тиэллэн, айанын уһугар сыккырыыр тыына эрэ төрөөбүт дойдутун Өктөмү булбута.
Төрөөбүт дойду барахсан сайа охсор салгынныын, ис сү- рэхтэн үөрэ-көтө көрсөр аймах-билэ дьоннуун санааны күүр- дэр, сүрэҕи үөрдэр күүһүгэр ама ханнык эмп-томп тэҥнэһиэй?! Мөлтөөбүт-ахсаабыт бэйэтин көтөҕөн киллэрэн ороҥ- ҥо сытыарбыттарыгар күтүөттэрэ өҥөйөн көрө-истэ түһээт:
— Оо, бу оҕо барахсан дойдутун буорун суохтаан тыына-быара кылгаабыт. Ийэ буоруттан бэрсиэххэ! — диэн саҥа аллайбыта үһү уонна төрөөбүт балаҕанын сабараанньатыттан буор киллэрэн оргуйбут ууга суурайа охсон иһэрдибитин, төһө да күүс-сэниэ эһиннэр, тиһэх тыынын мунньунан ыймахтаан кэбиспит.
Онтон ыла өс киирбэх сыыйа-баайа тыына уһаан, ыарыыта намыраан үтүөрэргэ барбыт. Хор, төрөөбүт дойду ахтылҕана, Ийэ буор тардыыта оннук күүстээх буолар эбит буоллаҕа…
Михаил Ефимович, кириэһилэтигэр көнөн, иллюминаторынан өҥөйөн көрдө. Былыт кэлимсэ халҕаһата үрэллэн, онон-манан быһытталаммыт киэҥ аҥхай аһаҕастарынан аллара тукулаанныҥы сэдэх мастаах-оттоох киэҥ сир нэлэһийэн көстөр. Уҥа диэки ыраах Өлүөнэ кэтит күөх лиэнтэ урсуна күлүмүрдүү дьиримниир, хаҥас өттүттэн синньигэс салаа үрэх эрийэ-буруйа субуллан түһэр.
Лииндэ үрэх үрдүнэн көтөн иһэллэр эбит. Киэҥ да дойду буоллаҕа, бу бэйэлээх сири-уоту кыаҕын дэлэччи туһанар киһи төһөлөөх барыс, дохуот ылыа этэй? Манна таба иитэр буол, барыс хайаан да киириэ этэ. Мантан арҕаалыы хоту диэки Ээйик курдук киэҥ тайҕалаах сиргэ питомник тэрийэн, кииһи аҕалан тэнитиэххэ баара. Икки-үс сыл устата бултаабакка ууһатан баран атын сирдэринэн тарҕаталаан кэбистэр, киис ахсаана балай да эбиллиэ этэ. Республика үрдүнэн сылга 25 тыһыынча киис бултанар, хас түөртүү киистэн биирин ылар буоллахпытына, ол аата сүүс тыһыынчаттан эрэ кыра чорбойор киис саппааһа баар. Ону икки төгүл элбэттэр, дэлэ барыс буолуо этэ дуо?
Андаатары муҥутаан 600 тыһыынчаны бултанара, он-тукпут билигин 200 тыһыынчаҕа түстэ, дьиҥинэн 500 ты-һыынчаны таах бултуур кыахтаахпыт. Ол инниттэн билиҥҥи андаатар ахсаанын икки-үс төгүл улаатыннарыахха наада. Онон хоту элбэх күөллэрдээх сиргэ эмиэ питомниктары тэрийтэлээтэххэ сатанар. Бэйэни салайыныыга киирдэххэ, маннык дьаһаныы суолтата улаатыа, көдьүүһэ күүһүрүө.
Былыт халҕаһата эмиэ хойдон, сөмөлүөт туох да көстүбэт үүт туман быыһынан биир күдьүс көтөн ньирилиир. Михаил Ефимович эргиллэн салон иһин кэриччи көрбүтэ, дьон үксэ налыйан, кириэһилэлэригэр тиэрэ түһэн нухарыйбыттар, бэрт аҕыйахтара хаһыат, сурунаал ааҕа олороллор…
…Оҕо саас көрдөөх-нардаах кэмнэрэ, киэҥ Эркээни Эбэ хотун эҥсиллэр иэнигэр, Өктөм сиригэр-уотугар, сэдэх да буоллар, сүүрэн-көтөн, оонньоон-көрүлээн ааспыт хаһан да умнуллубат чаҕылхай түгэннэрэ хараҕын иннигэр бу баардыы элэҥнээн ааһарга дылы гыннылар. Төһө да сэрии, сут-кураан мэҥэһиктээх аас-туор сыллар бүрүүкээтэллэр, оччотооҕу кэм олус ыраас, сырдык өйдөбүлүнэн ураты күндү буолар эбит.
Сэрии сылларыгар, ол кэнниттэн даҕаны олус кыһалҕалаахтык олорбуттара. Ордук иитэр-аһатар аҕата суох аҥаардас ийэлэр эрэйдэнээхтээбиттэрэ. Ийэлэрэ нэһилиэк маҕаһыыныгар остуорастаан, дьиэ сууйан, оһох оттон оҕолорун ииппитэ. Сельпо хонтуоратын муннугар быыкаа хоско бэһиэ кыбыллан олорбуттара. Билигин оҕо эрдэҕинээҕи кэмин өйдөөтөҕүнэ, биир түмүк санааҕа кэлэр: өскөтүн оччотооҕу аас-туор олох кинилэр эрэ дьиэ кэргэннэрин кыпчыйбыта эбитэ буоллар, билигин кини тус бэйэтин эрэ олоҕун тупсарынарга дьулуһуо этэ. Ол эрээри, кини көрөрүгэр, оччолорго ыал барыта дьадаҥытык олороро. Онон сиэттэрэн дьон-сэргэ барытын туһугар олох тупсарыгар баҕа санаа эрдэттэн үөскээбитигэр сөп. Онуоха ийэтэ кыһалҕалаахтарга туох баарынан, тугу кыайарынан-сатыырынан барытынан көмөлөһө сатыыр үтүө холобура үчүгэй өттүнэн дьайбыта чахчы.
«Кыһыл сулус» холкуос оҕолоро Өктөмҥө үөрэнэллэрэ. Ол эрэйдээхтэр, таҥас-сап мөлтөх дьоно, аара кэлэ-бара кинилэргэ киирэн иттэн ааһаллара. Онно ийэтэ оҕолору сылаас чэйинэн, тугунан эмэ күндүлээн ыытара. Ол иһин кини эмиэ доҕотторуттан тугу да кистээбэккэ, тиһэх өлүүтүттэн бэрсэ, үллэстэ үөрэммитэ.
Сир аайы ханна баҕарар буоларыныы, кыра сааһыттан үлэҕэ миккиллибитэ. Ийэтэ тэрилтэ оһоҕун отторугар көмөлөһөн мас кыстыыра, уу баһара, тэлгэһэ хаарын күрдьэрэ. Сайынын холкуоска окко үлэлэһэрэ.
Үөрэҕин ыарырҕаппат этэ. Ийэтигэр көмөлөһөр буолан, дьиэҕэ дьарыктанарыгар төһө да солото суоҕун иһин, истибитин тута ылынымтыа, ыһыктыбат өйдөөҕө. Кини ол хаачыстыбатын ыаллыы олорор дириэктэрэ Г.Ф.Саввин хайгыыра, куруук үлэлээн хачыгырайа сылдьар көрсүө уолчааны сөбүлүү көрөрө. Оҕолору кытта оонньуур түгэн оскуолаҕа перемена эрэ кэмигэр тосхойоро. Оччотооҕу оҕолор сүүрүүлээх-көтүүлээх, түргэн хамсаныылаах сылбырҕа оонньуулары сөбүлүүллэрэ. Онно Миша куруук инники, күрэстэһиилээх өттүгэр сылдьара. Ханна барыай, оннукка сороҕор охсуһан да ылар түгэннэр баар буолаллара. Оскуола оҕолоро «хотугулар» уонна «соҕурууҥҥулар» диэн икки бө- лөххө хайдыһан киирсэллэрэ. Кини охсуһуук буолбатах этэ уонна кими да күлүү-элэк гынары олох сөбүлээбэтэ. Ол иһин учууталлар кинини көрсүө үөрэнээччинэн ааҕаллара.
Оҕо сылдьан улааттахтарына бары үөрэхтээх, хамыһаар буолар баҕа санаалаахтара. «Мин, хамыһаар буоллахпына, ону оҥоруом, маннык гыныам», — диэн ким туох баҕа санаалааҕын этэн куоталаһа оонньууллара. Онуоха кини биирдэ: «Куораттан элбэх табаар, бородуукта аҕалан дьоҥҥо барыларыгар тэҥҥэ үллэриэм этэ», — диэбитигэр сорохтор күлбүттэрин, сорохтор сэргии, боччумура истибиттэрин өйдүүр. Оччолорго оҕо үксэ араас массыына, сөмөлүөт, патефон эҥин булунар баҕалаах буолара. Оттон сорохтор, биллэн турар, уордьаннаах, мэтээллээх байыаннай эбэтэр дьиҥнээх хамыһаар курдук таҥныахтарын-саптыахтарын баҕараллара. Ол эрээри дьоҥҥо барыларыгар үтүөнү оҥоруох баҕа санаа баһыйар буолара. Билигин дьон үксэ бэйэ эрэ интэриэһин көрүнэр өттүгэр оҕунна. Ону адьас куһаҕан диэххэ сатаммат эрээри, уопсастыба уонна бэйэ интэриэһин тэҥҥэ көрүллүөхтээх. Хайа эмэ өттүгэр кэлтэйдээһин таҕыстаҕына, уопсастыбаҕа да, бэйэҕэ да сүүйтэриилээх буолара чахчы. Оттон кини оҕо сылдьан дьоҥҥо барытыгар тугу баҕарар тэҥҥэ өлүүлээн, бэл охсуспут «өстөөхтөрүн» матарбакка, үллэрэр баҕа санаата хаһан даҕаны халбаҥнаабат этэ. Кырдьаҕастары, ыарыһахтары, инбэлииттэри бастатан туран өлүүлүүр өйү-санааны оччоттон этэ сатыырга холоммут эбит. Ол да иһин, ити баҕа санаатын оҕо эрдэҕиттэн иитиэхтээбит буолан, Россияҕа социализм идеята эстиитин олус ыарыылаахтык ылынан эрдэҕэ.
Улахан убайа Ким Эдьигээҥҥэ кэлэн үлэлии олорон, Мишаны сэттис кылаас кэнниттэн бэйэтигэр ылан үөрэттэрбитэ. Биир сыл дьиэлэнэн үөрэммитин кэннэ убайын аармыйаҕа ылбыттара. Инньэ гынан орто оскуоланы Эдьигээҥҥэ интэринээккэ олорон бүтэрбитэ. Оччолорго саха оҕолоро Дьокуускайга киирэн, интэринээккэ олорон иккис оскуолаҕа үөрэнэллэрэ. Кини даҕаны онно киириэн сөп эбитэ буолуо да, тоҕо эрэ Эдьигээҥҥэ таласпыт. Бука, аҕата хаалбыт сирэ тардар, угуйар буолан тиийдэҕэ…
Сөмөлүөт, дьигиһийбэхтээт, аллара ыһыктынан салгыҥҥа охсуллумахтаан ылла. Намтааһыҥҥа бардылар, ол аата, чугаһаан эрдэхтэрэ. Иллюминаторынан өҥөс гынна. Соҕордук, Өлүөнэ үрдүнэн көтөн иһэллэр. Аҕыйах дьиэлээх-уоттаах Бэстээх учаастагын ааһа охсубуттар, иннилэригэр Баа- хынай мыраана, онон-манан ордон хаалбыт хаарбах тутуулар, дуобат курдук, чочоруһан көстөллөр. Ок-сиэ, бу дойду ыһыллан-тоҕуллан бүппүт. Урут элбэх киһилээх-сүөһүлээх бөдөҥ учаастактар этилэр дии. Хомсомуолга үлэлиир эрдэҕинэ, хайыһарынан походтуу кэлэллэрэ, элбэх субуотунньуктары тэрийэллэрэ…
Дьон-сэргэ ырыынак сыһыаныгар киириигэ бэлэмэ суох олорон биэрэн иэдэйдэ. Бэйэни салайыныы, көрүнүү боппуруоһун дэбигис ылынымаары гынна. Олус бытаарыы таҕыста, дьон өйө-санаата уларыйбата сүрдээх. Урут сопхуос саҕана наһаа бэлэмҥэ үөрэнэн, ким эрэ кэлэн дьаһайарын-тэрийэрин, хамнас биэрэрин кэтэһэ үөрэнэн хаалбыттар.
Сөмөлүөт, сыыйа намтаан, Өлүөнэ хаҥас мыраанын үрдүнэн ыраах сырдаан көстөр бачымах курдук хойуу тутуулардаах Эдьигээн бөһүөлэгин туһаайбытынан супту сурулаан аллара диэки түһэн истэ. Мыраан үрдүнээҕи хардьаҥ тыа ньирээйи мастара киһи хараҕар чуолкайдык көстөр буоллулар. Ол Стрекаловка үрэх сүнньэ, сиэдэрэйдик иэҕиллэн, үрүҥ көмүс мөһүүрэлии күлүмүрдээн көһүннэ. Сөмөлүөт, бөһүөлэги үрдүнэн балай да ааһа көтөөт, уҥа өттүнэн өрө ханарыйан төттөрү эргилиннэ. Эбэ модьоҕо мыраанын үрдүнээҕи сэдэх тутуулардаах аэропорт хонуутугар түһэн, уһун бетон суол устун тилигирэйэ сүүрдэ.
Эдэр учуутал
Олунньу саҥатынааҕы сарсыардааҥҥы дьыбардаах халлаан үрүҥ былытынан сабыллан турбут чараас бүрүөтүн сэгэтэ тарпыт курдук, илин саҕах иитэ өрүс үрдүнэн көмүс кытах дуйунуу суһуктуйа сырдаан эрдэҕинэ, Стрекаловка үрэх сырыынньа хааһын батыһа чуоҕуспут дьоҕус тутуулардаах эргэ дьиэлэртэн биирдэстэриттэн хачаайы көрүҥнээх эдэр кыыс тахсан хайыһар кэтэ турар. Көнөн тура-тура төҥкөҥнөөн, ким эрэ олус кэҥэтэн кэбиспит быатын хат сүөрэн, хаатыҥкатын төбөтүгэр сөп түбэһэр гына кыаратан баайталаата. Балай да өр бодьуустаһан хайыһардарын кэтэн кэлгиэ быаларынан кириэстии тардыталаан баанан баран, икки торуоскатынан сэрэхтээхтик тайанан, үрэх эниэтин намыһах сирэйинэн аллара диэки анньынна. Мууска киирэн үрэх сүнньүн батыһа тыырыллыбыт суолунан холкутук сыыйа тэбэн барбахтыы түһээт, төттөрү иэҕиллэн сыыры өрө таҕыста. Дьиэлэр кэтэхтэринэн кытылы батыһа эрийэ-буруйа сыыйыллар килэркэй суолу тутуһан олорор сирин туһаайыытыгар эргиллэн кэлиэр диэри чаас чиэппэрэ холобурдаах ааһа оҕуста.
Дьиэтигэр киирэн сыыйа-баайа суунан-тараанан, оһох үр- дүгэр турар сылаас чаанньыктан чэй куттан сулбу-халбы аһыы түстэ. Бөлүүн үс чааска диэри тохсус кылаастарга химия уруогар бэлэмнэммит тэтэрээтин, учебнигын туумба үрдүттэн хомуйан бартыбыалыгар угунна. Таҥаһын уларыттан үлэтигэр тахсаары туран чаһытын көрүммүтэ, сэттэ аҥаар буолан эрэрэ.
Аҕыйах хаамыылаах сиргэ турар улахан оскуола дьиэҕэ киирбитэ, ким да кэлэ илик эбит. Учуутал хоһугар киирэн сонун, бэргэһэтин ыйаат, ойоҕоско турар сиэркилэҕэ көрүнэ, таҥаһын-сабын көннөрүнэ түстэ уонна көрүдүөргэ тахсан кэрийэ сылдьан кылаастары көрүтэлээтэ. Паарталар, остуоллар туруулара бэрээдэктээҕин, дуоскалар ыраастарын, барыларыгар миэл, тирээпкэ баарын астына көрөн төннөн киириитигэр атын учууталлар утуу-субуу кэлитэлээбитинэн бардылар.
— Çдравствуйте, Анастасия Яковлевна. Вы, как всегда, первая. Сейчас по пути заходила в интернат, грязновато живут ребята. Что-то долго болеет наша воспитательница. Кстати, с сегодняшнего дня Ваша очередь ее заменить, — быйыл саҥа ананан кэлбит орто оскуола дириэктэрэ Марианна Евгеньевна Фрейберг, учууталыскай аанын аһаат, дьаһайбытынан барда.
— О, Настенька молодец, каждое утро зарядкой занимается и на лыжах ходит. И когда все успевает? — барыларыттан аҕа саастаах, өрө баһаарыйбыт улахан саҥалаах нуучча тылын учуутала Çоя Дмитриевна Головина олохтоох миэстэтигэр остуол баһынааҕы олоппоско олоро түстэ. — Как на фронте, всегда подтянутая ходит, молодчина.
Çоя Дмитриевна — фронтовичка, түгэн тосхойдор эрэ сэрии туһунан бииргэ үлэлиир дьонугар, оҕолорго даҕаны куруук кэпсии сылдьарын сөбүлүүр.
Оскуола үлэһиттэрин аҥаарын кэриҥэ Воронеж, Ярославль курдук соҕурууҥҥу куораттартан кэлитэлээбит сымнаҕас килиимэттээх дойду дьоно этилэр. Инньэ гынан, тыйыс айылҕалаах уһук хотугу сир тымныытыгар үөрүйэҕэ суохтара таайан, үксүлэрэ сонноох сылдьан уруоктарын ыыталлара. Арай дириэктэрдэрэ Марианна Евгеньевна, Тиксиигэ төрөөбүт олохтоох киһи сиэринэн, сонун устан, хараҥа күөх көстүүмүн таһынан халыҥ түү былаатын санныгар бүрүнэн сылдьара. Кини аҕата Евгений Фрейберг Тиксиигэ аан маҥнай метеостанцияны тэрийэн үлэлэппит киһинэн биллэр. Кыыһын төрөөбүт сирин аатынан Тиксии диэн сүрэхтээбитэ сибидиэтэлистибэтигэр сурулла сылдьар үһү. Кыыһа ону пааспар ыларыгар Марианна диэн уларыттарбыт. Сүрдээх дьаһаллаах, ыпсарыылаах тыллаах-өстөөх киһи. Таҥас-сап кырыымчык кэмигэр маннааҕы экспедициялары кытта кэпсэтэн интэринээт оҕолорун барыларын хаатыҥкалаата, тэлигириэйкэ булан кэтэрдитэлээтэ. Өссө Анастасия Яковлевна Дьокуускайга иккис оскуолаҕа үөрэнэр кэмигэр интэринээт оҕолоро бары формалаах буолалларын, уолаттар хара сукунаттан тигиллибит киитэллээх, оттон кыргыттар баартыктаах сылдьалларын туһунан кэпсээбитигэр барыларыгар оннук форма тиктэртээбитэ. Сиэрин ситэрэн өссө эмиэ сукунанан сааскы сон уонна муоданы үтүктэн молниялаах бэлбиэт куурка тиктэрэн, быһата, маанытык таҥыннартаабыта.
Анастасия Яковлевна институт кэнниттэн биология уонна география учуутала идэлээх бу дойдуга быйыл саҥа кэлэн үлэлээн эрэр. Эмиэ кини курдук үөрэҕин саҥа бүтэрэн Воронежтан кэлбит Смирнов Борис Иванович диэн кыра уҥуохтаах эдэркээн физрук уол, Анастасия Яковлевна хайыһардыыр сураҕын истэн, үҥсэргээн эрэрдии муҥатыйбыт куолаһынан барыларын диэки кылап-халап көрүтэлии-көрүтэлии:
— А ребята у меня не хотят лыжами заниматься, никто меня не слушается. Уеду отсюда, — диэтэ.
— Ок, киһибит кэллэ-кэлээт куотардыы оҥостон эрэр дуу? — математика учуутала Иннокентий Афанасьевич Герасимов, элэктээбиттии, күлэ түстэ.
Ону сөбүлээбэтэх курдук, кэргэнэ Марфа Дмитриевна, саха тылын учуутала, эрин диэки хатыылаахтык көрбөхтөөт, уолу алы гынардыы, ньуолбардык саҥа аллайда:
— Да ты что-о, Боря, не надо… Вот Анастасия Яковлевна поможет тебе.
— В самом деле, Борис Иванович, мы все поможем тебе, — оскуола завуһа Матрена Петровна тыл кыбытта.
Онуоха элбэҕи аахпыт-билбит, уопуттаах салайааччытын ыллыктаах тылын-өһүн өйөөн, Анастасия Яковлевна барыларыгар туһаайан этии киллэрдэ:
— Точно, давайте отныне каждое воскресенье все кататься на лыжах. Боря будет руководить нами.
— Кырдьык даҕаны!
— Я поддерживаю Настю.
— Да, покажем пример детям.
— Сөп этэ.
Уруокка киириэхтэрин иннинэ кылгас мунньах аҥаардаах кэпсэтии түмүгэр учууталлар өрөбүл күн сарсыарда уонтан биир чаас устата хайаан да бары хайыһардыы тахсар туһунан бигэтик кэпсэтиһэн, кылаастарынан тарҕастылар.
Бүгүҥҥүттэн ыла уһуннук ыалдьыбыт интэринээт иитээччитин оннугар үлэлиэхтээх Анастасия Яковлевна, улахан кылаас уолаттарын хоһугар киирэн, кэккэлэһэ турар ороннор иннилэринэн хаамыталыы сылдьан, муннук ороннорго чөмөхтөһөн олорор оҕолортон, кэпсэтии таһааран, сүбэлэһэр быһыынан интэринээт олоҕор-дьаһаҕар туох итэҕэс-быһаҕас баарын, инники өттүгэр хайдах дьаһанар баҕалаахтарын үтэн-анньан ыйыталаһа сатыыр.
Маҥан саҕалаах хараҥатыҥы от күөҕэ былаачыйалаах, ханан да кир-хох сыстыбатах кылбаа маҥан түөсэҥкэлээх, уурбут-туппут курдук быһыылаах-таһаалаах, киэҥ арылхай харахтаах эдэркээн учуутал кыыс сэрии кэмигэр хойутаан үөрэммит үрдүкү кылаас сорох сиппит-хоппут уолаттарын кытта аҕыйах сылынан быысаһар, эгил-тэгил тэҥ саастыылаахтара этэ.
— Оҕолоор, воспитательгыт ыалдьар кэмигэр мантан инньэ кинини мин солбуйуохтаахпын. Директорбыт Марианна Евгеньевна сарсыарда аайы эһигини көрөн бэрэбиэркэлээн киирэр. Кирдээхтик олороллор, режими аанньа тутуспаттар диир. Ону туоратарга тугу оҥоробут, режими хайдах тутуһабыт?
Ким да тутатына хардарбата. Хосторо тымныы буолан үксүлэрэ тэлигириэйкэлээх да буоллаллар, тоҥмут курдук кумуччу туттан, иннилэригэр чараас былаачыйанан эрэ турар эдэркээн учууталларыттан кыбыстыбыттыы, кэмчиэрийэн олордулар.
— Кырдьык, дьиэҕит таһа, кирилиэскит, күрдьүккүт кирдээх, умывальниккыт аннынааҕы бааххыт тоҕуллубакка толору турар. Бэйэҕит оскуолаҕытыгар, дьиэҕитигэр куруук телогрейканан сылдьаргыт көрөргө үчүгэйэ суох.
— Үлэбит элбэх…
— Маспытын-уубутун бэлэмниибит.
— Дьиэбит тымныы, — онтон-мантан симик саҥалар одоҥ-додоҥ иһилиннилэр.
— Анастасия Яковлевна, эн хайдах тоҥмоккунуй? — тэлигириэйкэтин эҥээрин сөрүү туттан олорор Коля Софронов кэмчиэрийбиттии ыйытта.
— Мин сарсыарда аайы эрдэ тураммын зарядкалыыбын, хайыһардыыбын уонна хайдах тоҥуохпунуй?
Дьиҥинэн, кини оскуолаҕа барарыгар былаачыйатын иһинэн чараас куопта кэтэрэ. Хатыҥыр буолан онтукатын билиннэрбэт этэ, билигин онтун эмиэ кэтэн турара.
— Тыый, хайдах онно барытыгар бириэмэҥ тиийэрий?..
— Режими тутуһабын.
— Оччоҕо хата режимҥин кэпсээ эрэ.
— Только барытын, сарсыардааҥҥыттан саҕалаан… — сэргэҕэлиир саҥа-иҥэ арыый элбээн, кэпсэтии сүнньүн булуох курдук буолла.
— Мин сарсыарда алта аҥаарга туран зарядкалыыбын уонна 15 мүнүүтэ устата хайыһардыыбын. Суунан, аһаан бараммын сэттэ аҥаарга оскуолаҕа баар буолабын. Эбиэккэ диэри эһиги сменаҕытыгар химияҕа, биологияҕа уруок биэрэбин. Эбиэттэн киэһэ иккис сменаҕа ботаниканы үөрэтэбин, юннаттар куруһуоктарын, агитационнай үлэ ыытабын. Нэдиэлэҕэ түөртэ киэһээҥҥи оскуолаҕа үөрэтэбин. Ол кэнниттэн дьиэбэр кэлэн сарсыҥҥы уруоктарбар бэлэмнэнэбин.
— Уонна алта аҥаарга тураҕын?..
— Туран.
— Онно ууҥ ханар дуу?
— Ханар. Урут студенныы сылдьан даҕаны хойукка диэри дьарыктанар, эрдэ турар этибит. Инньэ гынан үөрэнэн хаалбыппын.
— Тыый, оччоҕо биһиги бириэмэбит үгүс өттүн утуйан тахсар эбиппит дии, — учууталларын кытта, уруккуларын курдук, кэмчиэрийэ, кыбыста тутталлара сыыйа симэлийэн, бэйэлэрин тэҥнээхтэрин курдук, сөҕөн-махтайан, бэркиһээн кэпсэтиигэ бары аһаҕастык кыттан бардылар.
Анастасия Яковлевна бэйэтэ даҕаны, истиҥ сыһыан, чугасаһыы тыына үөскээбитин билинэн, иҥнигэһэ суох холкутук саҥаран-иҥэрэн салгыы кэпсээбитинэн барда:
— Мин эмиэ, эһиги курдук, оскуоланы бүтэриэхпэр диэри интэринээккэ олорбутум. Онно бэйэбитин дьаһанар сэбиэттээх, бэрэссэдээтэллээх буолар этибит.
— Ханнык оскуолаҕа үөрэммиккиний? Ол сэбиэттэри ким тэрийэр, туох үлэни ыытар этилэрий? — тэлигириэйкэлээх уолаттар ортолоругар соҕотоҕун толстовканан олорор, өрүкүйбүт хара куударалаах бастыҥ үөрэнээччи Миша Николаев эрилкэй киэҥ харахтарынан болҕомтолоохтук көрүтэлээтэ.
— Дьокуускайга иккис оскуолаҕа үөрэммитим. Барытын үөрэнээччилэр бэйэбит испититтэн бэйэбит талан тэрийэрбит. Алталыы-сэттэлии киһилээх спортивнай, хаһаайыстыбаннай, санитарнай, культмаассабай сектордар сэбиэттэрин таларбыт. Өссө хаһыат таһаарар художниктардаах, редколлегиялаах буоларбыт. Олор салайар этилэр. Хостор аайы ыс- таарыһалар баар буолаллара, кинилэр дьуһуурунайдары аныыллара. Барытын бэйэбит көрүнэр, оҥорор этибит. Ким да, хайа да учуутал кэлэн бэрэбиэркэлээбэт этэ.
— Оо, наһаа үчүгэй эбит дии!
— Кырдьык даҕаны, биһиги эмиэ инньэ гыммаккабыт…
— Биһи даҕаны тэринэрбит тоҕо сатамматый? — Миша, барыларын санааларын түмэрдии, быһаччы эттэ.
Анастасия Яковлевна, үөрүүтүн кистээбэккэ, өрүһүспүттүү тыл көтөхтө:
— Чэ оччоҕо сэбиэппитин талыаҕыҥ.
Оҕолор, тута сөрөөн дьыалаҕа эмискэ киириэхтэрин толлубут курдук, кэмчиэриспиттии күлүм аллаһан, сирэй-сирэйдэрин көрүстүлэр. Чочумча тохтуу түһээт, Миша таһыгар олорор, эмиэ куударатын хаҥас өттүгэр кэлтэччи тарааммыт Володя Федотов симиктик тыл быктарда:
— Ээ, биһи эмиэ бэйэбит…
— Кырдьык, биһиги эмиэ бэйэбит талыннахпытына?..
— Сөп-сөп, инньэ гыныаххайыҥ.
— Анастасия Яковлевна, эн баран сынньан.
Учууталлара күлэ түстэ. Кэпсэтиитэ табыллан, ис-иһиттэн үөрэн, астыммыт быһыынан ытыһын ытыһыгар тэс гына охсон, сууралаамахтаан ылла.
— Чэ сөп, кытаатыҥ, хомунуҥ! — эргичис гынан тахсыахтыы хос иһин кэрийэ көрөн иһэн, хараҕа оһох таһыгар сытар турбаҕа баайыллыбыт туох эрэ улахан көһөҥө тимирдэргэ иҥиннэ. — Бу тугуй, оҕолоор?
— Ити Миша штангата, күн аайы дьарыктанар, — Коля Софронов киэн тутта хардарда.
— Оо, дьэ маладьыас, Миша, табаарыстаргын эрчийдэҕиҥ дии. Çарядкалааҥ-хайааҥ, дьон оннооҕор тымныы уунан, хаарынан сууналлар, ол иһин тымныйбаттар, ыалдьыбаттар.
Оскуола
Дириэктэрдэрэ, сарсыарда аһаҕас уруоктаах буолан, суоҕа. Анастасия Яковлевна ахсыстарга биологияны үөрэтэн баран учууталыскайга киирбитигэр, Марианна Евгеньевна кинини хайдах эрэ сирэйэ-хараҕа сырдаан, үөрэ-көтө көрүстэ.
— Ну, здравствуй, мадонна, ходишь, уроки даешь, а там ребята сами… — тугу эрэ ситэ саҥарбакка мүчүҥнээн кэбистэ. — В общем сама посмотришь после уроков.
«Тыый, тугу оҥорбут буоллахтарай?» — диэн Анастасия Яковлевна уһун переменаҕа диэри икки уруок устата иһигэр ааллара, дьиксинэ саныы сырытта. Үһүс уруок бүтээтин кытта интэринээтигэр сүүрэн тиийбитэ, хараҕар дьиэ таһыттан ыла саҕалаан күүппэтэх атын хартыыната арылынна. Кирилиэс таһынааҕы киһи хараҕын аалар араҥас өҥнөөх муус-хаар, кир-хох суох буолбут. Иһирдьэ киирбитэ, суунар хос ып-ыраастык сууйуллубут, урукумуонньук аннынааҕы баах тобус-толору кирдээх уунан билгийэн турар бэйэтэ кубус-кураанах килбэйэн олорор. Хостор, утуйар ороннор бары тупсаҕай баҕайытык хомуллубуттар. Икки хоһунан олорор кыра кылаастар оҕолоруттан ыйыталаһа, кэпсэтэ-хайгыы түһэн баран, эдэр учуутал сүргэтэ көтөҕүллэн, дьиэрэҥкэй аҥаардаах оскуолатыгар төттөрү элэстэнэн таҕыста.
— А ну-ка, теперь расскажи, моя красавица, как тебе удалось совершить культурную революцию? — Марианна Евгеньевна, Анастасия сирэйэ-хараҕа сырдаан киирбитин көрөн, куолутунан күлэ-оонньуу кэриэтэ, ыйытта.
— Барытын Миша Николаев тэрийбит үһү, бары мустан мунньахтаабыттар. Хас да сектор сэбиэтин, хостор ыстаарыһаларын бэйэлэрэ талбыттар уонна тута дьаһанан үлэлээн-хамсаан барбыттар, — Анастасия Яковлевна үөрэ-көтө бэҕэһээҥҥи көрсүһүүтүн туһунан сиһилии кэпсээн биэрбитигэр дириэктэрэ тэҥҥэ үөрсэн, сөҕө-махтайа иһиттэ. Урут атын оскуолаҕа итинниги көрсүбэтэх, билбэтэх эбит буоллаҕа.
— Оказывается, детям самим надо давать власть.
Итинтэн сиэттэрэн, олох-дьаһах, үлэ-хамнас туһунан киэҥник хабан кэпсэтиигэ баар учууталлар бары кытыннылар.
— Дорогие коллеги, нам как-то надо оживить работу кружков. До сих пор они существовали формально, только на бумаге. Каждый специалист должен проводить практическую общественно-полезную работу на занятиях кружков по своему предмету. Как вы на это смотрите?
— Сөп буолуо, — математик Иннокентий Афанасьевич ылбат-биэрбэт икки ардынан иҥиэтиннэ.
— А как это должно выглядеть на деле? — Çоя Дмитриевна чуолкайдаһааччы буолла.
— Ну вот, вам, например, как преподавателю русского языка и литературы ставить хотя бы по праздникам пьесы, сценки из произведений классиков силами учащихся и населения.
— Вот как? Впрочем, почему нельзя? Можно.
— Вот и хорошо, таким же образом нужно поступить и в кружке по якутскому языку. Немного иначе обстоит дело по истории, биологии, математике. Но и тут можно проводить интересные занятия, главное, детей надо заинтересовать, привлечь их внимание к активной деятельности, — Марианна Евгеньевна учууталлары үөрэтэр-иитэр үлэҕэ угуйар үтүө баҕата, өй-санаа кылын таарыйар истиҥ тыла-өһө барыларын көҕүлүүргэ, бэйэтигэр чугаһатарга дылы гынна. — Вот буквально вчера произошло чудо. Благодаря Анастасии Яков- левне, интернатчики наши совершили, так сказать, культурную революцию. Все убрано, чисто, любо смотреть.
— Это Миша Николаев все организовал, я просто рассказала им из опыта своей интернатской жизни.
— Вот и чудесно, поделись и с нами своим опытом. Ты, кажется, окончила вторую школу в Якутске?
Анастасия Яковлевна, кэмчиэрийэ соҕус да тутуннар, кэп- сээнин бэрт ыраахтан саҕалаан сэһэргээбитинэн барда.
Оччолорго иккис оскуола дириэктэринэн Роман Михайлович Поскачин диэн кип-киэҥинэн куруук чинчилиирдии көрө сылдьар, өрө тарааммыт баттахтаах, ордоотуу соҕус улахан саҥалаах, уһун ньолоҕор сирэйдээх хатыҥыр кыра киһи үлэлиир этэ. Кини нүксүччү соҕус туттан, киэҥ-киэҥник, чиҥник хардыылаталаан көрүдүөр устун хоһугар ааһарын төһө даҕаны толло көрдөллөр, дьиҥинэн, кини оҕоҕо да, үлэһиттэригэр даҕаны болҕомтолоох, сымнаҕас сыһыаннаах киһинэн биллэрэ. Учууталлар, интэринээт иитээччилэрэ үксүн эр дьон буолаллара. Биирдэ даҕаны үөрэнээччилэрин мөҕөн-этэн кирдиэлэппиттэрэ, түүрэйдээбиттэрэ диэн суоҕа, төһө кыалларынан өйүү-убуу, сүбэ-ама биэрэ сылдьаллара. Николай Васильевич Егоров, Алексей Герасимович Çахаров, Федот Васильевич Попов, Николай Дмитриевич Соловьев курдук учууталлар, интэринээт иитээччилэрэ: кыргыттарга Иван Лукич Лукшин, уолаттарга Василий Лукич Сенькин — үгүс оҕо өйүгэр-санаатыгар хаһан да умнуллубаттык иҥэн хаалбыт, өйтөн сүппэт дьон буоллахтара.
Интэринээккэ хайдах бэйэлэрин көрүнэн-дьаһанан олорбуттарын таһынан куруһуоктары, ордук спортивнай, культмаассабай, юннатскай үлэлэри, ураты көхтөөхтүк салайбыт Степан Павлович Петров, Василий Лукич Сенькин кур- дуктары Анастасия Яковлевна улахан махталынан бэлиэтээн аҕынна. Физрук Степан Павлович бэйэтэ эрчийбит оҕолорунаан Иван Петровтуун, Дмитрий Саввиновтыын хайыһарга хамаанданан күрэхтэһиилэргэ хас да сыл устата республикаҕа миэстэлэспиттэрэ, бастаабыттара. Оттон Василий Лукич араас краеведческай, туристическай походтары тэрийэрэ, гербарий хомуйтарара.
— Вот тебе и карты в руки, организуй юннатский кружок, — дириэктэр, этэргэ дылы, эдэр учууталын тылыттан хабан ылла.
Анастасия Яковлевна, дириэктэрин сорудаҕын төһө да эмискэ дьаһал курдук соһуйа иһиттэр, эй да, ээх да диэн хардарбата, симиктик мичээрдээн эрэ кэбистэ. Сорудах бэ- рилиннэ да туолуохтаах, туох да диэн утары этэр, уһатар-кэҥэтэр сылтах суох буолан биэрдэ. Уруоктарын быыһыгар күнү быһа туохтан саҕалаан үлэлиирин эрэ туһунан толкуйдуу, мунаара сырытта. Уһун мунаах-тэнээх санаа кэнниттэн институкка үөрэппит учуутала Василий Николаевич Дохунаев ньыматынан арай пришкольнай учаастак тэрийэн оҕолорунан бэйэлэринэн араас ол-бу үүнээйи үүннэттэрэн, көрүү-харайыы үлэтин тэрийэн көрбүт киһи диэн түмүккэ кэлбитэ.
Киэһэ дириэктэрин кытта санаатын үллэстэ киирбитэ, завуһа Матрена Петровналыын тугу эрэ кэпсэтэ, сүбэлэһэ олороллоро.
— Мы как раз сидим обсуждаем, кого выбрать секретарем комсомольской организации и в учком. Кого можно, как вы считаете? — Марианна Евгеньевна, кэтэһэн олорбут курдук, эдэр учууталыттан ыйыта тоһуйда.
Анастасия Яковлевна, эмиэ урукку интэринээттээҕи олоҕун холобуруттан өйдөөн, тута хардарда:
— Обычно у ребят бывают свои лидеры, они сами должны выбирать.
— Это мы понимаем, — Матрена Петровна, эйэҕэс, холку бэйэлээхтик мичилийэн кэбиһээт, этиитин сахалыы түмүктээтэ: — Биһиги санаабытын этии эрэ быһыытынан киллэрэр кыахтаахпыт.
— Биллэн турар, Миша Николаев секретарь, оттон Шадрин юлий дуу, Софронов Коля дуу учком буолуохтарын сөп.
— Вот и хорошо. Можно сказать, что мнения наши совпадают, — Марианна Евгеньевна, астыммыттыы, күлэн ылла. — Вы, кажется, по какому-то делу пришли?
— Я по поводу юннатского кружка.
— Ах, да-да. Ну и с каким предложением?
— Что если пришкольный участок создать?
— Да-а? И чем же там заниматься?
— Школьники сами бы занимались овощеводством, сажали бы картошку, морковь…
— Ой, хорошо-о бы, а будет ли расти? — Матрена Петровна чахчы сэргээбит быһыынан унаарытта.
— А почему бы и нет? Хорошая идея, — дириэктэр быһа түһэн саҥа аллайда. Тугу эрэ толкуйдуу түһээт, салгыы саҥарда: — Только надо подобрать участок с хорошей почвой.
— Арба даҕаны, эргэ ат дала баар ээ, киэҥ баҕайы. Вот заброшенное стойло лошадей за общежитиями учителей.
— Точно, и от воды недалеко.
Нууччалыы-сахалыы бэркэ өрүкүйэн быһаарсыы кэнниттэн салгыы хантан туох сиэмэни булан үүннэрэр туһунан боппуруоска кэлэн иҥиннилэр.
— Я попробую написать письмо бывшему своему руководителю. Думаю, он поможет и советом, и семенами, — Анастасия Яковлевна кичэмэл санаатын быктарбытыгар дириэктэрэ сөбүлэһэн сонно тута хаба тардан ылла:
— Правильно думаешь, свяжись немедля, надо еще где-то заказать семена, подходящие нашим климатическим условиям.
— Наш район лежит на одной параллели с Архангельской областью. Может, туда напишем? — Матрена Петровна, куолутунан, хаһан эрэ аахпытын-билбитин өйдөөн ылла.
— Очень хорошо, мы поищем адреса, с кем связаться в Архангельске. А вы сегодня же напишите своему руководителю.
Анастасия Яковлевна, киэһэ дьиэтигэр тиийэн, институттааҕы сылларыгар биологияны үөрэппит учууталыгар Дохунаевка анаан-минээн сурук суруйда. Василий Николаевич Дьокуускайга аан маҥнай ботаническай сады тэрийэн үлэлэтэригэр студенныы сылдьан үгүстүк үлэлэспит, практикатын барбыт салайааччыта этэ.
Сарсыардааҥҥы дьыбардаах халлаан тумарыктыйар будулҕаныгар курданалларыгар диэри сыгынньах уонча уол таһырдьа сырсан тахсаннар, халыҥ хаар ыраас ньууругар үҥкүрүйэн-күөлэһийэн ылбахтаат, тура эккирээн, түөстэрин, моонньуларын харса суох хаарынан суунан булумахтаннылар. Онтон сүүрэкэлии сылдьан хардарыта көхсүлэрин анньыстылар, ол быыһыгар хатыйсан, түҥнэритэ анньыһан, устунан кып-кыһыл буолуохтарыгар диэри тустан биликтэһэн бардылар.
— Коля, кытаат, охтума-а!..
— Оо, Миша эмиэ кыайда!
— Володя, кэл! Эн биһи бэйэбит киирсиэххэ…
— Дабаай, Мишаны куолуоҕуҥ!..
Орто курбуу уҥуохтаах, өрүкүйбүт хара куударалаах нууччалыы хааннаах уол тула тэлэкэчийэ сылдьан утуу-субуу үрдүгэр кэлэн түһэр уолаттары, өр-өтөр гынаттаабакка, хардарыта соһуталаан иһэр. Онтон күргүөмүнэн сырсан кэлэн биир сомоҕо буола чөмөхтөһөөт, сууласпытынан бары хаарга охтон түһэллэр. Харса суох булумахтанан, бөтүөхтэһэн, аҕылаһан-мэҥилэһэн тура эккирээт, интэринээттэрин диэки сүүрэн маҕыһаллар. Киирээт, соттордорун үрдүгэр түһэн, эттэрэ-сииннэрэ итийиэр, кууруор диэри соттубутунан бараллар.
— Ыч-чаа…
— Хайдах ыччалыыгын, доҕор, кыһыны быһа дьарыктанан баран? — Миша, аттыгар сотторунан көхсүн суураланан аҕылыы-мэҥилии турар табаарыһын диэки тэбэнэттээҕинэн көрөөт, күлэн лэһигирэттэ.
— Ээ, үөрэнэн хаалбычча, өйдөөмүнэ…
— Бээ, кырдьык, былырыын төһөҕө саҕалаатыбыт этэй?
— Олунньу ыйтан.
— Ээ, сөп-сөп, били Анастасия Яковлевна режим туһунан кэпсиэҕиттэн ыла тута дьарыктаммыппыт дии. Билигин тохсунньубут бүтэн эрэр. Кырдьык, сыла чугаһаан эрэр эбит, — хатыҥыр, намыһах уҥуохтаах Володя Федотов бигэргэтээччи буолла.
— Үчүгэй буолбат дуо күнү быһа чэбдик сылдьарбыт?
— Өссө киэһэ сытыах иннинэ суунарбыт үчүгэй ээ, түүн олус кытаанахтык утуйан тураҕын.
— Ол эрэ буолбатах, кэлин тумуулаан да көрбөт буоллубут дии.
— Анастасия Яковлевна эрчилиннэххитинэ ыалдьыаххыт, грипкэ ылларыаххыт суоҕа диэн сөпкө да эппит эбит.
— Кырдьык, ол иһин дэгиттэр барытыгар эрчиллиэххэ наада, — Миша доҕотторун биир санааҕа түмэр, көҕүлүүр быһыынан кэриччи көрүтэлээтэ.
— Оттон хайыһардыыбыт дии.
— Ол диэн кыра.
— Миша бэйэтэ штанганан дьарыктанар, ол иһин күүстээх, — Коля Софронов табаарыһын илиитин-атаҕын, быччыҥын туппахтаан көрөр.
— Айыкка, доҕор, миигинник киһи тимири кытта өрө тус-туо суохпун. Күүстээх, улахан эрэ дьон дьарыктаныахтарын сөп.
— Оннук буолбатах. Владимир Стогов диэн кыра ыйааһыҥҥа аан дойду чемпиона бэйэтин ыйааһыныттан икки аҥаар төгүл ыараханы анньар.
— Тыый, сүрдээх да буолар эбиттэр! Оттон эн төһөнү анньаҕын?
— Мин нэһиилэ бэйэм ыйааһыммын көтөҕөбүн. Анаан эрэ дьарыктаннахха улаханы ситиһиэххэ сөп. Холобур, Плюкфельдер, американец Пауль Андерсен, онно олорор японец Томми Коно курдук.
— Итилэри эн хантан билэҕин? — уолаттар сирэйдэрэ-харахтара өрүкүһэн, Мишаны төгүрүйэн кэбистилэр.
— «Физкультура и спорт» сурунаалтан уонна «Советский спорт» хаһыаттан.
— Ээ, куруук библиотекаҕа сылдьар киһи билэн бөҕө буоллаҕа дии.
— Аан дойду, Олимпиада чемпиона буоларга ынырык эрчиллии наада буолуо ээ?
— Сүрдээх буоллаҕа дии.
— Оннук буолумуна. Холобур, боксаҕа ыарахан ыйааһыҥҥа чемпион Рокки Марчиано апперкот диэн соҕотох удары уу анныгар түөрт чаас устата тохтоло суох охсоро үһү.
— Аата сүрүн, Миша, эн эмиэ оннук дьарыктаныаҥ дуу? — ким эрэ омуннуран ыйытта.
Миша, бэркиһээбиттии, күлэн кэбистэ.
— Эс, мин дьиҥнээх спорка охтуом суоҕа. Эппин-хааммын эрэ сайыннарар туһуттан дьарыктанабын.
— Оо, оҕолоор, остолобуойбутугар хойутаары гынныбыт!
— Кырдьык даҕаны.
— Уруок кэнниттэн бары хайыһарга тахсаарыҥ, сотору поход буолуо.
— Сөп-сөп…
Тиэтэлинэн таҥнан, бары остолобуойдарыгар саамылаһан таҕыстылар.
Ньирээйи мастаах сэндэҥэ ойуур быыһынан хас да хайыһардаах киһи бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи, үтүктүспүт курдук, субуруһа сүүрэн иһэллэр. Кинилэр ахсыалар. Хара искиэрэлээхтэр, хаатыҥкалаахтар. Хара барааҥка бэргэһэлэрин кулгаахтара хас хамсаннахтарын аайы, кынатынан сапсынан эрэрдии, өрүтэ даллараҥныыр. Бу орто оскуола тохсус, онус кылаастарын уолаттара Уолба учаастагар походтаан төннөн иһэллэр. Сарсыарда эрдэ туран айаннаан, күнүс 11 чаас саҕана тиийэ охсубуттара. Оскуола дьиэтигэр дьону мунньан, лекция ааҕан, хаһыат, араадьыйа сонуннарыттан кэпсээн агитационнай үлэ ыытан баран, эбиэттии түһээт, төттөрү айаннаабыттара.
Үрэх тоҕойдорун быһыта охсор аҥхалаат сир киириитин-тахсыытын ааҕа сүтэ-сүтэ көстөр поход кыттыылаахтара дьиэлэрэ чугаһаан истэҕин аайы эбии тэптэн тэтимнэрин эбэн, устунан күрэхтэһэр быһыынан сырсан киирэн бардылар. Бастаан иһэр этэрээт хамандыыра Миша Николаев кэнниттэн тэйиччи соҕус хаалан испит Ваня Никифоров түргэнник тэбэн бөтүөхтээн чугаһаан кэллэ.
— Миша, түргэтиир үһүбүт, дьоммут тиэтэтэллэр.
— Сылайбатах буоллахтара дуу? Дьэ үс биэрэстэни сүүрэбит, онтон дэриэбинэбит көһүннэҕинэ бытаарыахпыт, — тэтимнээхтик сыыйа тэбэн, Миша сүүрэрин эбэн биэрдэ.
Стрекаловка мууһугар киирэн, чигдитийэ кытааппыт килэркэй суол устун харса суох тэбэн, үс биэрэстэ сири начаас элэҥнэттилэр. Бөһүөлэк кытыы дьиэлэрин кырыыһалара көс- төр буолуута Миша, кэннин хайыһан көрөн баран, дьоно бары ситиһэллэрин курдук бытаарда.
— Хайа, бары үчүгэйгит дуо?
— Үчүгэйбиэт…
— Мин хайыһарым быата холкутаата.
— Оттон мин торуоскам хаалыга алдьанна, — Кеша Гоголев, күлэн мичилийээт, хаалыга суох торуоскатынан далбаатанна.
— Дьэ мантан инньэ аргыый барыаҕыҥ. Улахан алдьаныыта, сүтүгэ суох үчүгэйдик сырыттыбыт, — Миша астыммыт быһыынан холкутук күлэн кэбистэ.
— Улахан Күөлгэ хаһан барабыт?
— Кэлэр өрөбүлгэ.
— Каникулбут кэмигэр Баахынайга дуу, Кыстатыамҥа дуу баран кэлиэҕиҥ. Туох дии саныыгыт?
— Эбэтэр Куонараҕа… — ким хантан сылдьарынан, бэйэтин дойдутун диэки иэҕэн тыл көтөхсүүтэ саҕаланна.
— Ыраахтара бэрт, хайдах тиийээри…
— Ортотугар дьаамҥа хонон тиийэр буоллахпыт дии.
— Оҕолоор, Марианна Евгеньевна Кыстатыамҥа агитбригаданан баран концерт көрдөрөн кэлэр туһунан биллэрбитин истибиккит дуо? — Миша доҕотторун кэриччи көрүтэлээтэ.
— Тыый, ол оччо ыраахха концерт малын, таҥаһын-сабын хайдах сүгэн бараары… — тохсуска үөрэнэр Проня Спиридонов сибилигин баран эрэрдии аймана түстэ. Атыттар даҕаны мунаарбыт көрүҥнэннилэр.
— Табанан барыахпыт. Директорбыт кэпсэтиэх буолбут, — хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээрэ Миша Николаев оскуола олоҕун былааныттан сонун иһитиннэриитин бары сэргии түстүлэр. — Кыра кылаастары кытары илдьэ барыахпыт.
— Ок-сиэ, дьэ ньиргиэр айан буолсу.
— Оттон табалаахтар куотар буоллахтара дии.
— Туох буолуой, дьаамҥа хонукпутугар ситиэхпит буоллаҕа.
— Уу, үчүгэй да буолсу…
Поход кыттыылаахтара, инники күүтэр көхтөөх тэрээһин сонунун истэн үөрэ-көтө аймалаһан, ким дьиэлээх дьиэтигэр, оттон үгүстэр тутуспутунан интэринээттэригэр бардылар.
Ойуунускайы тоҕо билбэппитий?
Саха тылын учуутала Гаврил Васильевич Попов онустарга киирэн кылаас сурунаалын арыйан, үөрэнээччилэрин кэриччи көрөн ким баарын-суоҕун быһааран бэлиэтии олордоҕуна, Миша Николаев туран кэллэ.
— Гаврил Васильевич, Ойуунускай диэн поэт баара дуо?
— Баара… — эдэр учуутал, соһуйбуттуу, үөрэнээччитин өрө көрөн таһаарда. Тоҕо ыйыппытын дьиибэргээн, утары ыйытардыы көрүтэлээтэ.
— Ону биһиги тоҕо билбэппитий?..
— Тоҕо үөрэппэппитий?..
— «Норуот өстөөҕө» үһү буолбат дуо?..
— Бээрэ, оҕолоор, ону эһиги тоҕо ыйыттыгыт? — оҕолор бары айдааран, күйгүөрэн барбыттарын дьиибэргээн, учууталлара буойардыы ыйытта.
— Оттон хаһыакка суруйбуттар дии.
— Тугу? Ханнык хаһыакка?.. — Гаврил Васильевич, Эдьигээҥҥэ быйыл саҥа учууталлыы күһүн хойутаан кэлэн, хаһыакка суруйтарбакка хаалбыта.
— Бу манна хоһоонун таһаарбыттар, — Коля Софронов «Кыым» хаһыаты тэниччи тутан учууталыгар аҕалан биэрдэ.
Бары сонурҕааһын, суугунаһыы буолла. Хаһыат иккис балаһатыгар П.А.Ойуунускай «Артыаллар, уруйдааҥ!» диэн балай да уһун хоһоонун хас да колонканан бэчээттээбиттэр. Туох да быһаарыы, комментарий суох. «Тоҕо дьиибэтэй? Ол аата үчүгэй буолаары гыннаҕа дуу?..» — Гаврил Васильевич түөһүн иһигэр үөрүү, сэргэхсийии, эрэмньи санаа иэйиитэ саба халыйан киирэргэ дылы гынна.
— Оҕолоор, бу хоһоону бары аахтыгыт дуо?
— Ааҕан.
— Суох, биһи ааҕа иликпит…
Интэринээттэр эрэ аахпыт, аҥаардара ааҕа илик буолан таҕыста.
— Дьэ оччоҕо истиҥ! — Гаврил Васильевич күөмэйин оҥостон, өрө көтөҕүллэн туран, үөрэ-дьүөрэ тыллары эгэрэҥ-дэгэрэҥ түһэрэн доргуччу ааҕан барда:
Кылаас иһэ уу чуумпуга куустаран, бары ылы-чып иһиллээн олордулар. Өйү-санааны манньытар, көҕүлүүр, күүрдэр тыллар эдэр сүрэхтэри угуйар, санааны көтөҕөр, эрэли үөскэтэр күүстэрэ тыл дэгэтин алыптаах музыкатыгар кубулуйан, эттэригэр-хааннарыгар иҥэн киирэргэ дылы буоллулар.
Өстөөххө, утарсар күүстэргэ эйэлэспэт сыһыаҥҥа ыҥырар, күүһү-уоҕу, сайдыыны, эрэллээх олоҕу уруйдуур күүрээннээх тылларынан түмүктэнэр урут хаһан да итиниэхэ маарыннаах суруйууну истибэтэх, үөрэппэтэх оҕолорго хоһоон илбистээх ураты тыла-өһө, өйгө-санааҕа иҥэр дьайыыта өйдөрүн-санааларын өрүкүттэ. Гаврил Васильевич хоһоону ааҕан бүппүтүн кэннэ кылаас иһэ чочумча уу чуумпуга иһийдэ. Онтон хаһыаты кичэллээхтик суулуу тутан хаһаайыныгар төн- нөрөрүн кытта, сөҕүү-махтайыы, дьиктиргээһин суугуна иһиллэн барда.
— Гаврил Васильевич, Ойуунускай туох иһин хаайыллыбытай? — Миша Николаев, ким да санаппатах чып кистэлэҥ хараҥа дьыала ыар хаппаҕын сэгэтэн көрөрдүү, аргыый ыйыппыт сөҥ, холку куолаһа уопсай күүгээни тохтотон, кылаас иһэ бүтүннүү кулгаах-харах буолан тыҥаан олордо.
Оҕо диэтэххэ олуурдаах ыйытыылаах буолан биэрдэ. Эдэр учуутал бэйэтэ даҕаны мунаах санааҕа ылларбыта. Уонунан уһун сылларга норуот өстөөҕө аатыран умнуллубут поэт хоһоонун тоҕо бэчээттээбиттэрин дьиктиргии, таайа сатыы олорбута. Мээнэҕэ бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы, ол аата хайаан да туох эрэ үчүгэй өттүгэр уларыйыы тахсаары гыннаҕа. Туох да быһаарыы, комментарий суоҕун иһин соруйан таайтаран, дьон өйүн-санаатын бэлэмнээн таһаардахтара. Гаврил Васильевич бэйэтэ да билбэтинэн чэпчии түстэ.
— Платон Алексеевич Ойуунускай поэт эрэ буолбатах, кини революционер, республика салайааччыта этэ. Кинини «норуот өстөөҕө» диэн буруйдаан хаайбыттара.
— Революционер эрээри хайдах өстөөх буолбутай? — хара киитэллээх үрдүк хатыҥыр юлий Шадрин долгуйбут быһыынан сырдык ньалҕаххай баттаҕын өрүтэ анньыммахтаата.
— Ол сүрдээх уустук боппуруос…
— Оттон хоһооно үчүгэй баҕайы дии.
— Э-ээ, баайы, кулааҕы утары…
— Киниэхэ итинник революционнай ис хоһоонноох суруйуулар, этиилэр элбэхтэр.
— Советскай былааһы утары суруйбута дуу?
— Суох.
— Оччоҕо тоҕо хаайаллар?
— Бу хоһоонун тоҕо бэчээттээтилэр?
— Хоһооннорун оскуолаҕа үөрэппиккит дуу? — оҕолор бииртэн биир олуурдаах ыйытыыларыгар хоһоон ааптарын биллибэт кистэлэҥ дьылҕата, суостаах-суодаллаах сураҕа-садьыга барыта түмүллэн иһэргэ дылыта.
— Оҕолоор, бу олус уустук, сэрэхтээх боппуруос диэн өссө төгүл этэбин. Хаайыллыаҕыттан ыла хоһооннорун үөрэтэри боппуттара. Оттон бу хоһоонун тоҕо бэчээттээбиттэрин билбэтим. Баҕар, туох эрэ уларыйыы тахсаары гыммыта буолуо.
— Ии, кырдьык, баҕар, оннук буолуо…
— Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай атын хоһооннорун билэҕин дуу? — Миша Николаев чөллөркөй куолаһа уопсай күүгээни баһыйан чуолкайдык иһилиннэ.
— Мин кини хоһооннорун, олоҥхотун элбэҕи аахпытым, сороҕун нойосуус билэбин.
— Ээ, хата ааҕан иһитиннэр эрэ.
— Кырдьык, истиэхпитин баҕарабыт.
Гаврил Васильевич, оҕолор болҕомтолоохтук көрөн-истэн кэтэһэрдии иһийэн олороллорун көрөн, көрдөһүүлэрин быһа гыммата. Туран кылаас иннигэр сис туттан төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан, «Өрүөл кэриэһэ» диэн хоһоону өрө көтөҕүллүүлээхтик доргуччу ааҕан барда:
Хоһоон харса-хабыра суох охсуһууга ыҥырар уоттаах-төлөннөөх тыллара оҕолор уйулҕаларын, санааларын күүрдэр күүһүн эдэр учуутал үөрэнээччилэрин сирэйдэригэр-харахтарыгар илэ көрөн сөҕө, салла санаата. Тыл илбиһэ, дьайар күүһэ сүдү да буолар эбит. Бары дөйүөрбүт курдук саҥата суох тыйыһыра дьиппиэрэн олороллоро.
— Гаврил Васильевич, эн Ойуунускай бобуулаах хоһооннорун хантан булан үөрэппиккиний? — уопсай чуумпуну үрэйэн, эмиэ Миша Николаев куолаһа иһилиннэ.
Тута хоруйдуурга судургута суох ыйытыы. Уһун сыллар ус-таларыгар норуот кыр өстөөҕүнэн ааттаммыт поэт бобуулаах айымньыларын ааҕыы, үөрэтии, буолаары буолан оскуола оҕолоругар пропагандалааһын судаарыстыбаны утары ыар политическай буруйу оҥоруу буолара саарбахтаммат суол этэ. Ону баара, ити хаһыакка тахсыбыт хоһоонунан сибээстээн, үөрүүтүн, долгуйуутун уоҕун уйумуна, тус кистэлэҥин сэрэҕэ суох арыйан кэбистэҕэ үһү. Аны кэлэн, буолар буолтун кэннэ, туох диэн төттөрү этиниэй, билинэригэр эрэ тиийэр буоллаҕа. Уонна оттон хоһоонун өрөспүүбүлүкэ улахан хаһыатыгар мээнэҕэ бэчээттээбэтэхтэрэ чахчы.
Балай да өр саҥата суох төттөрү-таары хаамыталаамахтаат, остуолун иннигэр кэлэн тохтуу түстэ. Үөрэнээччитин утары көрдө, киниэхэ эрэ туһаайардыы, сорунуулаахтык саҥаран барда:
— Миша, мин оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан убайдарым кистээбит Ойуунускай кинигэлэрин ампаарбытыттан булан ааҕар, хоһооннорун нойосуус үөрэтэр этим. Бу мин тус бэйэм кистэлэҥим буоларын өйдүөх тустааххыт. Өскөтүн бүгүн аахпыт хоһооммут хаһыакка бэчээттэммэтэҕэ буоллар, мин маны эһиэхэ кэпсиэм суоҕа этэ.
Оҕолор өйдүүрдүү саҥата суох болҕойон истэ олороллоро. Бүгүҥҥү уруок былаана кэһиллэн, барыахтаах матырыйааллара тыытыллыбакка хаалбытын Гаврил Васильевич уруок түмүктэниитэ эрэ өйдөөбүтэ. Дьиэтээҕи үлэтин биэртэлээн бүтээтин кытта көрүдүөргэ чуораан тыаһа өрө кылыгырыы түспүтэ…
Эргитэ санаатахха
Оскуолатааҕы оҕо саас өлбөөдүйбэт өрдөөҕү түгэннэрэ Михаил Ефимович туоххаһыйбыт санаатыгар күн бэҕэһээҥҥи курдук элэҥнээн аастылар.
Оскуолалара эрэйдээх сэттэ уонус сыллар бүтэһиктэригэр диэри турбута. Оччолорго балай да улахан дьиэ этэ, көтүллүбүтэ бэлиэр үйэ чиэппэрэ буолан эрэр эбит. Билигин икки этээстээх, быйыл аҕай евро-өрөмүөнүнэн саҥардыллыбыт, аныгылыы толору тэриллээх, маллаах-саллаах бөһүөлэк ортотугар тутуллубут бэртээхэй оскуолалаахтар. Урукку кинилэр интэринээттэрэ уонна учууталлар олорбут биир уопсайдара билигин даҕаны ордон тураллар. Интэринээт оҕо музыкальнай тэрилтэтэ буолан кэм да туһалыы тураахтыыр эбит.
Михаил Ефимович дойдутугар кэллэр эрэ оскуолата турбут сирин, интэринээтин тиэргэнин быһа ааспат. Хайаан даҕаны кэлэ сырыттаҕына, сүүрбүт-көппүт, оонньообут-көрүлээбит оскуолатааҕы оҕо сааһын тэлгэһэтин көрдөҕүнэ, тула хаамтаҕына эрэ астынар.
Бу бүгүн эмиэ кэлэн эргийэ хааман, үгүһү-элбэҕи эргитэ санаата, уруккуну-билиҥҥини тэҥнии тута, уларыйыыны-тэлэрийиини көрө-истэ, инникини, кэскили түстээн иһигэр толкуйдуу, былаанныы истэ. Стрекаловка үрэх эниэ сыырын таҥнары хааман, үрэх төрдүнээҕи Эбэ хааһын кумах тумсугар тохтоон, хотуттан эҥсэр киэһээҥҥи сииктээх сиккиэри утары хайыһан, улуу өрүс уйаара-кэйээрэ көстүбэт киэҥ иэнин одуулуу турда.
Санаа… Сатаан сабаҕаламмат салаҥ күүс… Киһи аймах санаатын күүһүнэн Аан Ийэ Дойду айыллыытын историятыгар кылгас кэм иһигэр балысхан үүнүү-сайдыы суолун тутуһан кэллэҕэ, салгыы сайдар тэтимэ өссө киһи үөйбэтэх өттүнэн эбии улаатыа, күүһүрүө турдаҕа.
Санаа чаҕылҕан түгэнэ быралыйар былыргыны, быдан ырааҕы, үйэ күдэнигэр, күн-дьыл тумарыгар саспыт ааспыты эргитэн аҕалан хараҕыҥ иннигэр өрдөөҕү өбүгэлэрбит сирдэрин-уоттарын, олохторун-дьаһахтарын дьүһүннээн-бодолоон ойуулаан биэриэ, саҥардан-иҥэрдэн, иэтэн-туотан өйдө- рүн-санааларын этитиэ, сүүрдэн-көтүтэн, айдаран-алдьаттаран мөккүөрдэрин-охсуһууларын көрдөрүө…
Санаа — инники дьылҕаны, сүрэх баҕатын түстүүр сүдү аналлаах күүс.
Оо, Улуу Эбэ, тыһыынчанан муҥаат сыллар эҥсиллэр киэҥ уораҕайдарын таһаатыгар төһөлөөх эрэ киһи үөйэн-ахтан көрбөтөх үлүскэн үгүс быһылааннарын, олох-дьаһах хаамыытын, күн-дьыл уларыйыытын көрөн кэллиҥ буолла!
Дьоҕус ахсааннаах, дьулурҕа санаалаах урааҥхай саха эн илгэлээх кытылгын булуоҕуттан, уорааннаах тыйыс айылҕаҥ тоҥ буоругар хам тоҥон өлөн-сүтэн хаалбакка, үгүс үйэлэргэ тыыннаах буолар туһугар мөхсөн, өй-сүрэх мөккүөрүн өрө тутан, күн бүгүнүгэр диэри омук быһыытынан ордон кэллэҕэ.
Тымныы полюһунан аатырбыт планета саамай тыйыс, хаҕыс айылҕалаах сиригэр, Илин Сибиир Хотун киэҥ иэнин хотугу эргимтэтигэр ынах-сылгы сүөһүнү дэлэччи иитэн, тоһуттар томороон тымныылаах тоҥ буор дойдуну аал уоту оттунан, алаһа дьиэни тэринэн сылаас тыынынан сылыппыт, үрүҥ илгэни үрүлүппүт, уйгу быйаҥы үксэппит сахаттан атын омук бу орто аан ийэ дойдуга суох эбээт. Туох да диэбит иһин, сахаҕа тиийэр тулуурдаах, көнө, судургу, сытыары-сымнаҕас майгылаах, нуучча судаарыстыбатыгар ураты бэриниилээх, улахан өҥөлөөх норуот аҕыйаҕа чахчы.
Нуучча хаһаахтара үрэр саа күүһүнэн өбүгэлэрбитин өмүтүннэрэн, куттарын-сүрдэрин тоһутан бас бэриннэриэхтэриттэн ыла дьаһаах төлөбүрүнэн сирэйдээн, төһөлөөх күндү түүлээҕи хоро таспыттара, сүөһүлэрин-астарын, ойохторун-кыргыттарын былдьаан олохторун огдолуппуттара ама мэлдьэх буоллаҕай? Ол барыта докумуоҥҥа, сурукка-бичиккэ тиһиллэн, араас архыыптарга киирэн сылдьар.
Саҥа сири баһылыыр хаһаахтар этэрээттэрэ, киис эккирэ-тиитигэр сылдьар промышленниктар, олохтоох омук бэлэмигэр тирэҕирэн, нэлэмэн киэҥ сиринэн тилийэ тарҕаммыттара. Кыһалҕалара диэн остуруоктары, симиэбийэлэри тутуу этэ. Аһыыр ас, миинэр миҥэ, туттар сэп-сэбиргэл, сирдьит дьон, үлэһит илии барыта үрдүттэн буолара. Ол да иһин кылгас кэм иһигэр бүтүн Илин Сибиири, Çабайкальены Камчаткаҕа, Приморьеҕа тиийэ тилийэ сүүрдэхтэрэ дии. Бу улууканнаах географическай арыйыылар үксүлэрэ саха омук өҥөтүнэн, кини сылгы көлөтүнэн, аһынан-үөлүнэн, мындыр уус, сирдьит, сүбэһит-үлэһит дьонунан ситиһиллибитэ. Охотскай, Өймөкөөн, Халыма курдук сир уһуга дойдуга тиийэ быраҕыллыбыт былыргы айан аартыктарын аайы тыһыынчанан саха атын уҥуоҕа дьаргыл таас олбохтуу тэлгэнэн сытарын туоһулуур биир да ханан эмит бэлиэ, сибики баара билиҥҥитэ биллибэт. Алыс барытын билиммэт буолуу, ырааһынан мэлдьэһии баттал, сэнэбил биир саамай ньэгэй көрүҥэ буолар. Урут ыраахтааҕылаах Россия саҕана уһулуччу өҥөлөөх олохтоохторго, сэдэх да буоллар, кэм мэтээл, куортук биэрэн, аат-суол иҥэрэн бэлиэтиир эбит буоллахтарына, ол сэбиэскэй кэмҥэ умнуллубута. Бу дьыала сөргүтүллүөхтээх, история кырдьыга тиллиэхтээх.
Төһө да баттабылга, үтүрүллүүгэ сырытталлар, оччотооҕу саха омугун бас-көс дьонун ортотугар ырааҕы анаарар инникини түстээччилэр норуот олоҕун быһаарыылаах күчүмэҕэй кэмнэригэр үөскээн, олорон ааһар түбэлтэлэрэ хайаан даҕаны баар буолар эбит. Тыгын сиэнэ, Бөдьөкө уола Маһары олус уустук кэмҥэ олорон ааспыт киһи. Хаһаахтары кытта кыргыһыы маҥнайгы сылларыгар эһэтэ Тыгын өлөрүгэр түөртээх-хастаах оҕо оччотооҕу суостаах-суодаллаах кэми чуолкайдык өйдөөбөт эбит буоллаҕына, 1642 сыллаах бастаанньаҕа кыттыбыттарын иһин аҕатын Бөдьөкөнү, убайын Чаллаайыны маҥнайгы бойобуода Петр Головин ыйаан өлөртөөбүтүн уон түөртээх уол үчүгэйдик өйдүүрэ чахчы.
Үгүс сыллар усталарыгар Маһары бэйэтин таһынан өлбүт аҕатын, убайын тустарыгар дьаһаах төлүүр. Санаан көрдөххө, тустаахха улахан баттабыл, атаҕастабыл буолара саарбахтаммат суол. Ол да буоллар кини өһү-сааһы өйүгэр-санаатыгар туппат, бэйэтин кыатана, тулуйа сатыырга үөрэнэр. Бүрүүкээн турар кэм, олох-дьаһах сабардама туох да үүтү-ааны булларбат, кыаҕы таһынан саба баттаныы быһыытын-майгытын үөскэппитэ. Өрөлөстүҥ да, таах ыттыы өлөртөн атын төлкө суоҕа. Хаһаахтар саа-сэп күүһүнэн бэриннэриилэрэ диэн өссө кыра. Кэмэ суох элбэх илиигэ-атахха иилистэ, кэһиллэ сылдьар киис баайдаах дойду арыллыбытын туһунан омуннаах кэпсээн сири-сибиири тилийэ көтөн ыраахтааҕыга тиийэ иһиллибитин кэнниттэн аата-ахса биллибэт, сиргэ-дойдуга баппатах араас урдустар, ол иһигэр буруйтан-сэмэттэн куота сылдьар саарбах дьон киис сойуотугар тууһугурбут халыҥ халҕаһалара кылгас кэм иһигэр Саха сирин үгүс муннуктарыгар кутулла түспүттэрэ. Оччотооҕу суут-сокуон диэн тугун дьүүлүн-дьаабытын бүдүүлүү барбат, уорартан-талыыртан, өлөрөртөн-өһөрөртөн даҕаны туттуммат урдурҕаччылар сытар ынаҕы туруорбат сытыары-сымнаҕас, көнө майгылаах олохтоох дьону төһөлөөх түүрэйдээн олохторун огдолуппуттарын этиэххэ, кэпсиэххэ кэрэгэй. Ыраахтааҕы аатынан хомуллар дьаһааҕы таһынан, туох да көмүскэлэ суох олохтоохтору аны араас хаамаайылар сүөһүлэрин-астарын үтэ гынан, кэргэттэрин, кыргыттарын ойох оҥостон, түүлээхтэрин, малларын-салларын былдьаан, уһун сылларга төһөлөөх талбыттарынан айбардаан, күннээн-күөнэхтээн олорон ааспыттарын кырдьыгынан билиниэхпитин бэйэбит кыбыстабыт.
Маннык өйү-санааны тууйар-тумнарар хааннаах хабала сабардаабыт кэмигэр тугу гынан, туох суолу-ииһи тобулан олоҕу оҥостуохха, дьон-сэргэ, омук кыһалҕатын аччатыахха сөбүй диэн толкуй оччотооҕу бас-көс дьон төбөлөрүн элбэхтик сыспыта чуолкай. Сирэйэ-хараҕа суох халабыры, атаҕастабылы тулуйа сатаан баран ыксаан утарсыылар, өрө туруулар онно-манна, ордук хаҥаластар өттүлэриттэн, тахсыталыы сылдьыбыттара кырыктаахтык сабыта баттанан иһэллэрэ. Буорах саа буулдьатын, тэргэн тэрил күүһүн утары ох саанан тугу гынаахтыахтарай, кэлтэй кыргыллан эрэйдэрэ-буруйдара, сордоро-муҥнара эбии элбиирэ. Ол эрээри сүрүн итэҕэстэрэ түмсүүлэрэ суоҕа, улуус-улуус бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар атааннаһыылара атахтыыра. Ол туһунан историк С.М.Соловьев маннык бэлиэтээн суруйбута баар:
«Несмотря на появление здесь и там сильных духом родоначальников между дикарями, им не сладить было с русскими людьми, роды были слишком ничтожны, разбросаны на огромных пространствах и враждебны к друг другу: вспыхнет восстание, для его подавления пойдут русские люди, их ничтожное число, человек 15, но с ними толпа покорных туземцев, которые идут усмирять своих; осадят дикари в острожке русских людей, на выручку последним спешат другие дикари». Көстөрүн курдук, улахан үөрэхтээх интэлигиэн киһи оччотооҕу кэм сиэринэн сахалары сэнэбиллээхтик дьикээрдэринэн ааҕар буоллаҕына, чахчы дьиикэй хааннаах хаһаахтар, хаамаайы урдустар сыһыаннара хайдаҕын сэрэйбит да, көрбүт да биир. Ол гынан баран Соловьев чахчы баар, мэлдьэһиллибэт суолу суруйар. Ону хас да дьиҥнээх буолуталаабыт историческай чахчылар туоһулууллар.
1648 сыллаахха малдьаҕардар хаһаахтарга утарсыыларыгар Тыгын аймаҕа Өйүк уонна Үөчэй диэн Хаҥалас тойотторо Пушкин бойобуода хаһаахтарын кытта бииргэ тиийэн кинилэри уҕарытыыга кыттыспыттар.
1676 сыллаахха Дьаархан тойоно Болтоһу Тимирэй өрө туруутугар Нам тойоно Нохто Ньыыкын кинини утары хаһаахтары кытта сүүрбэ киһилээх сэбилэниилээх этэрээти, 40 аты, үс куйаҕы биэрэн ыытар.
1693 сыллаахха өр бэриммэккэ олорбут Индигиир ламуттарын утары эмиэ хаһаахтары кытта Маһары, Бороҕон тойоно Хапчын уола Чуука бэйэлэрин дьоннорунаан барсаннар ламуттары утары киирсиигэ кытталлар уонна тылларыгар киллэрэн бэринэргэ күһэйэллэр.
Бу быстарык, быһымах быһылааннардаах тыҥааһыннаах уустук кэмҥэ олорон ааспыт өбүгэлэрбит иэдээннэрин быһаарар биир сүрүн төрүөтү этиэххэ сөп. Ол нуучча хаһаахтара Саха сирин Тыгын тойон Улуу Или, билиҥҥинэн государственноһы, тэрийэр санаанан араас ньыманы туттан, ол иһигэр күүһүнэн дьарыйары, ардыгар үҥүүнү-батаһы туттары даҕаны кэрэйбэккэ, атын улуустары барыларын бииргэ түмэр күүһэ-күдэҕэ ситэ илик кэмигэр булбуттара буолар. Тус-туһунан ыһыллан олорор аҕа уустарын буорах саалаах аҕыйах да киһи оччотооҕу кэм сиэринэн бэриннэрэрэ уустуга суох дьыала этэ. Оттон Тыгын кэмигэр бэйэ-бэйэлэрин кытта иирсэ, кыргыһа олорбут, кыайан түмүллэ илик улахан уустар ис иирсээннэрин быһаарсалларыгар төттөрүтүн хаһаахтары бэйэлэрин диэки тарда сатыыр түбэлтэлэрэ тахсыталыыр эбит. Ордук бороҕоттор, намнар хаҥаластары кытта атааннаһыыларыгар оннук түгэннэр көстөллөр. Хаһаахтар ону таба туһанан, улахан уустар тойотторун бэйэ-бэйэлэригэр киксиһиннэрэн, утарыта туруортаан, өрө туруу көрдүгэнин, бастаанньалары олохтоохтору бэйэлэрин көмөлөһүннэрэн саба баттыыллара. Ол эрээри дьон улаҕалаах өйдөөхтөрө, эр сүрэхтээхтэрэ оччолорго даҕаны бааллара. Күүс, сэп-сэбиргэл өттүнэн быдан баһыйтарар тэҥэ суох балаһыанньатыгар киирсии, ол киирэн аҥаардастыы кыргыллыы көстөн турар алдьархайын өйдүүр дьон өттө көдьүүһэ суох хаан тохтуутун бохсор инниттэн дьоннорун-сэргэлэрин өлүү-сүтүү үксүү илигинэ өйдөтө-тохтото сатаан бэринэргэ ыҥыран тыл-өс эппит, бопсо-хаайса сатаабыт түбэлтэлэрэ даҕаны баар буоллахтара. Оннук өйүнэн-санаанан салайтаран Өйүк уонна Үөчэй аймахтарын малдьаҕардары буойа-бопсо сатаабыт буолуохтаахтар. Эмиэ оннук сыалы тутуһан Маһары Чуукалыын Индигиир олохтоохторун өйдөтөн тылларыгар киллэрдэхтэрэ. Улахан уустар тойотторо Лөгөй, Мымах билиҥҥи кэм кэрдиитин үрдүттэн көрүүгэ түмсүүлээх утарсыылар кэмнэригэр туора турар, туорайдаһар түбэлтэлэрэ таҥнаран биэрии курдук көстүбүтүн иһин, оччотооҕу уустук, халбархай кэмҥэ сөптөөх быһаарыныы быһыытынан билиниллиэн сөп. Дьиҥинэн, оччотооҕуга бу тоҕоостоох политика этэ. Сэп-сэбиргэл күүһүнэн тугу да ситиһэр кыах суох кэмигэр ньуолбар сыһыаны тутуһан, нуучча судаарыстыбатын билинэн, кини үрдүкү салалтатын көмөтүнэн олохтоох быһыыны-майгыны көннөрөр, омугу араҥаччылыыр суолу-ииһи тобулар өй-санаа бас-көс дьоҥҥо киирбит буолуохтаах. Олох-дьаһах ыараан, быһыы-майгы уларыйан истэҕин аайы Лөгөй курдук дьон тыла-өһө, дьайыыта табыгастааҕа өйдөнөн, сыыйа норуот өйүгэр-санаатыгар олохсуйан, кэлиҥҥи көлүөнэ дьон ол сөптөөх суолу тутуһан салгыы сайыннарбыттара биллэр. Оннук дьонтон биирдэстэринэн Маһары буолар. Кини өһү-сааһы ситиһэ барбакка, бойобуода былааһын билинэн күүс-көмө буолан, бииринэн, нуучча тойотторун, хаһаахтар харахтарыгар быраҕыллан, иккиһинэн, дьонун-сэргэтин быстах-быһымах быһыылартан араҥаччылаан, этэргэ дылы, икки куобаҕы өлөрөн, Хаҥалас улууһугар биллэр-көстөр бас-көс киһилэрэ буолар.
1669 сыллаахха улахан уустар баһылыктарын тэрээһининэн дьаһаах төлөөччүлэр ааттарыттан 110 киһи илии баттааһыннаах Алексей Михайлович ыраахтааҕы аатыгар көрдөһүү сурук ыыталлар. Онно киис быста эстибитинэн сибээстээн, дьаһаах төлөбүрэ олус ыараабытын этэн тураннар, сахалар киниэхэ бэйэлэрэ тиийэн көрсүһэллэригэр, быһаарсалларыгар көҥүл көрдөөн суруйаллар. Бу саха олоҕун оҥостуутугар, омугу эстииттэн-быстыыттан быыһыыр суолу тобулууга саамай сөптөөх быһаарыныы этэ. Ыраахтааҕы ыйааҕа суох Саха сиригэр хайдах даҕаны түптээх олоҕу төрүттүүр кыах, суут-сокуон суоҕа. Сурукка илии баттаабыттар ортолоругар Маһары эмиэ баара.
Көрдөһүүлэрэ син таах хаалбатаҕа. 1676 сыллаахха ыраахтааҕы ыйааҕын быһыытынан Маһары, Нам тойоно Нохто Ньыыкын, Мэҥэттэн Тирэх Өрсүкээйэп буоланнар от ыйыгар Москваҕа айаннаан, ол сыл кыһыныгар тиийэллэр. Ахсынньы 25 күнүгэр кинилэри ыраахтааҕы Федор Алексеевич көрсөр. Сахалар ыраахтааҕыттан, бастатан туран, саамай ыарыылаах боппуруостарын — бойобуодалар уонна дьаһааҕы хомуйааччы хаһаахтар үүнэ-тэһиинэ суох барыыларын бопсор дьаһалы ыларыгар, өлөрүүттэн ураты кыра дьыаланы (биэс солкуобайга диэри) быһаарыыны олохтоох тойотторго бэйэлэригэр биэрэллэригэр көрдөһөллөр. Иккиһинэн, дьаһааҕы хомуйааччы дьон ахсааныгар уус баһылыктарын кытта киллэрэргэ уонна тойоттору дьаһаах төлөбүрүттэн босхолууру модьуйсаллар. Ыраахтааҕы, дьаһаах төлөбүрүттэн ураты, икки туруорсууларын ылынар. Онон, билиҥҥинэн эттэххэ, гражданскай дьыала суутун сахалар тойотторо бэйэлэрэ көрөр бырааптаммыттара. Ону таһынан дьаһаах хомуйааччы ахсаана саха тойотторун суотугар хаһаахтар өттүлэриттэн аччыыр. Бу оччолорго улахан ситиһии, үүнэ-тэһиинэ суох халабыртан арыый быыһаныы этэ.
1680 сыллаахха Маһары Москваҕа Бороҕонтон Чуука Хапчыынабы уонна Мэҥэттэн Чугуун Бодоойобу илдьэ иккиһин тиийэр. Бу сырыыга кини ыраахтааҕыттан кинээс сололоох төннөр, онон сахалартан маҥнайгынан кинээс солотун ылар. Аан маҥнай судаарыстыба интэриэһэ диэн өйдөбүл үөскүүр уонна онон сиэттэрэн хардарыта өйдөһүү (компромисс), бииргэ үлэлээһин төрүттэрэ түстэнэллэр. Өстөһөн туох да кэскилэ суох кыргыллан эстэн хаалар дьылҕаттан быыһаныыга Маһары таба суолу тобулан норуотугар улахан өҥөнү оҥорбута.
1768 сыл алтынньы 17 күнүнээҕи императрица Екатерина II анал ыйааҕынан Маһары хос сиэнэ Соппуруон Сыраанап Россия империятын саҥа сокуоннарын түһүмэҕин оҥорор биэс сүүстэн тахса киһилээх хамыыһыйатын чилиэнинэн бигэргэммитэ. Бу улахан суолталаах солону кини бэрт үгүс мэһэйи, бобууну-хаарчаҕы бэйэтин кыаҕынан, хорсун санаатынан туораан ситиспитэ. Соппуруон Сыраанап саха улуустарын аатыттан аҕыс суол боппуруоһу туруорсубута:
1. 1768 сыллаахха Дьокуускайдааҕы бойобуода кэнсэлээрийэтэ дьаһаах хомуурун таһынан сокуоннайа суох олохтообут эбии хомуурун кэлэр сыл төлөбүрүгэр түһэрэргэ;
2. Сахалар дьаһааҕы, анал хомуйар дьон күһэйиилэринэн буолбакка, бэйэлэрэ көҥүл өттүлэринэн төлөөһүннэрин олохтуурга;
3. Сахалар нууччалыы билбэттэрин уонна нуучча тылбаасчыттара анал билиитэ суохтарын учуоттаан, сахалары, ыар буруйтан уратыга, бойобуода кэнсэлээрийэтэ сууттуурун тохтоторго;
4. Саха тойотторугар үлэлэрин иһин сүүрбэ сыллааҕыта тохтотуллубут хамнас төлөбүрүн хат олохтуурга;
5. Сахалар Россия киин куораттарыгар айаннарын бэйэлэрэ уйунан мөккүөрдээх боппуруостары тиийэн быһаарсалларыгар көҥүлү биэрэргэ;
6. Урукку сокуонунан, дьаһаах төлүүр дьоҥҥо атын төлөбүр соҥноммотун быһыытынан, дьону таһыы эбээһинэһин атын ханнык баҕарар үлэнэн солбуйарга;
7. Иркутскай уонна Охотскай трактарын 41 дьаамнарын тутууттан сахалары босхолуурга. Ол кыаллыбат буоллаҕына, онно үлэлиир дьону дьаһаах төлөбүрүттэн босхолуурга;
8. Быыбарынан талыллыбыт улуус тойотторун уонна ыстаарыһалары дьаһаах төлөбүрүттэн босхолуурга.
Алта маҥнайгы пууну империя салалтата сөптөөҕүнэн ааҕан ылыммыта. Бу эмиэ биир улахан ситиһии этэ. Тыҥааһыннаах кэмнэргэ норуот ортотуттан бас-көс дьону кэм-кэрдии бэйэтэ таһаарар. Ол дьон соруктарын төһө ситиһиилээхтик толороллоро кинилэр тус бэйэлэриттэн тутулуктаах.
Соппуруон Сыраанап кэнниттэн сүүрбэ сыл буолан баран Бороҕон улууһун тойоно Сэһэн Ардьакыап Санкт-Петербург куоракка тиийэн, икки сылы быһа күүтэн, Екатерина II кытта көрсөн, бэйэтэ суруйбут анал «Сахалар тустарынан былаанын» дьүүлгэ туруорар. Бу былаан тоҕус пууннааҕыттан икки маҥнайгытыгар сахалар урукку уонна билиҥҥи олохторо кэпсэнэр. Сэттэтэ — сахалар олохторун хайдах гынан тупсарыахха сөбүн туһунан көрүүлэр:
1. Быыбарынан талыллар уобалас кулубатын дуоһунаһын олохтооһун. Киэҥ сиринэн тарҕанан олорор аҕа уустарын кыһалҕаларын, туруорсууларын, иирсээннэрин быһаарыыга олохтоох омуктан баһылык баара табыгастаах буолара болҕомтоҕо ылыллыахтаах.
2. Сахалыы суобас суутун олохтооһун. Дьүүллээччилэ-ринэн уобалас баһылыга уонна сууттаһар дьон улуустарын тойоно, кинээһэ буолуохтаахтар. Кинилэр дьыаланы, сокуонунан буолбакка, омук үгэһигэр, абыычайыгар олоҕуран көрөллөрө ирдэниллиэхтээх.
3. Сахаларга өрүс устун оҥочолору соһуу сэнэбиллээх ыар үлэтэ соҥнонор. Ону сыылкаҕа ыытыллар хаайыылаахтарга сүктэриллиэхтээх.
4. Иркутскайга диэри почта трагын тутууну нуучча земствотын исправниктара уонна Саха уобалаһын кулубата кыттыһан салайыахтаахтар. Ардьакыап саныырынан, дьаам- нары Арассыыйа сыылынайдара уонна сүөһү уоруутугар түбэспит сахалар көрүөхтээхтэрэ, таарыччы нууччалартан сир оҥоһуутугар үөрэниэхтээхтэрэ. Кинилэр дьаһаахтарын төлөбүрүн хантан төрүттээхтэринэн аҕа уустара төлүөхтээхтэр.
5. Исправниктарынан уонна суут сэтээтэллэринэн ананар дьон Саха сирин, дьонун-сэргэтин, омук үгэһин, сиэрин-туомун, тылын-өһүн туһунан кэм туох эмэ өйдөбүллээх буолуохтаахтарын ситиһии.
6. Сахаларга анаан үөрэх тэрилтэлэрин аһары көҥүллээһин.
7. Саха дьонугар сири чааһынай бас билиигэ биэрии. Дьон тыаны солоон оҥостубут сирдэрин бэйэлэригэр букатыннаахтык сыһыарары дьаһайыы.
Сэһэн Ардьакыап туруорсубут «Былаанын» сүрүн ис хоһооно, сахалар государственнай былааска суудайыыларын курдук сыаналанан, өйөбүлү ылбатаҕа. Ол эрээри бэйэлэрин кэмнэригэр саха өйдөөхтөрө Соппуруон Сыраанап, Өлөксөй (Сэһэн) Ардьакыап сыралара таах хаалбатаҕа, күн-дьыл ааһан истэҕин аайы кинилэр туруорсуулара сыыйа олоххо киирэн испиттэрэ.
1. Сахалар дьаам сүүрдүүтүттэн босхолонон, трактар устун таһаҕаһы таһыы бэдэрээтин баһылаан барбыттара.
2. Тыаны солоон сир оҥостуммут дьоҥҥо солооһуннарын 40 сыл устата бас билэллэригэр дьаһал тахсыбыта.
3. Үөрэхтээх сахалар баар буолбуттара. Холобур, бэйэтин өйүнэн-дьоҕурунан улуус кулубатыгар тиийэ үүммүт Ньукулай Ырыкыныап суруксут, уобалас начаалынньыгар уһулуччу суолталаах дьыалаларга чиновнигынан үлэлии сылдьыбыт сахалыы тыллаах А.Я.Убаарабыскай.
4. Нуучча чиновниктарын ортотугар сахалыы саҥарар, саха олоҕун-дьаһаҕын билэр дьон баар буолуталаабыттара. Этнографтар бэлиэтээһиннэринэн, XIX үйэ бүтэһигин диэки нуучча нэһилиэнньэтин иһигэр саха тыла олус киэҥник тарҕана сылдьыбыт эбит. Оттон билигин, төттөрүтүн, бэйэбит нууччатымсыйан хааллыбыт.
5. Саха дьоно Иркутскайга чаастатык кэлэ-бара сылдьар, Сибиир нэһилиэнньэтигэр аналлаах сокуоннары ылыныыга кыттар буолбуттара. 1824 сыллаахха Бороҕон кулубата Уйбаан Мигээлкин, Хаҥалас кинээстэрэ Сэмэн Кирииллин, Ньукулай Ырыкыныап Иркутскайга тиийэн «О законах и обыкновений издревле существуемых у якутов Якутской области и округи» диэн сурук түһэрбиттэрэ кэлин бэйэни салайыныыга тирэх буолбута.
Тус бэйэ дьолун-соргутун туһугар туох оҥоһуллубатаҕа баарай, оттон уопсай дьыала иһин бары күүһүн-күдэҕин биэрэн туран бэйэтин харыстаммакка үлэлиир-хамныыр киһи хаһан баҕарар дьон-сэргэ билиниитин, махталын үөһүгэр сылдьааччы. Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап оннук дьон этилэр.
Наполеон сэриитин кыайбыт, реформаторынан аатырбыт Александр I император дьаһалынан Сибиир үрдүнэн реформаны ыытыыны салайбыт Михаил Сперанскай хамыыһыйатын үлэтин түмүгүнэн 1827 сыллаахха тохсунньу 27 күнүгэр Дьокуускай уокурукка Степной Дуума тэриллибитэ.
Дуумаҕа 15 киһи үлэлиирэ. 1830 сыллаахха от ыйын 3 күнүгэр Степной Дуума сэттэ улуус мунньаҕын ыыппыта. Барыта 482 киһи кыттыбыта. Аҕа ууһун баһылыктара, нэһилиэктэр кинээстэрэ, нэһилиэктэр аайыттан биирдии итэҕэллээх киһи, улуустар кулубалара бааллара.
Степной Дуума бу мунньаҕын өйгө оҥорон көрдөххө, маннык хартыына тиллэн кэлэр.
…Инники кэккэҕэ аатырбыт-сураҕырбыт уордаах Уот Ыстаарыһын, тойон-хаан көрүҥүн киллэринэн, бастыҥ олох уот өттүгэр сото кэбиһэн, мустубут дьону-сэргэни үрдүлэринэн өрө көрөн хоноллон олорор. Кини диэтэх киһи, мунньах дьонун ахсаанын чиэппэрин хабар саамай элбэх, 122 киһилээх Илин эҥээр Боотуруускай улууһун кулубата буоларынан, сүбэ кыттыылаахтарын барыларын баһылаан-көһүлээн киллэрэн, уҥа-хаҥас өттүнэн хас да кэккэни ылан, сугулаан иһин күөнтээн кэбиспит. Хас тыл-өс иһиллиитин, сүбэ-ама этиллиитин быһаарарга куолас холбооһунугар хотуулаах өттө кини диэки буолуох этэ буоллаҕа.
Бары тыыммат кэриэтэ иһийэн олорон, устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах уһунньута, Пиэрибэй Малдьаҕар бастыҥ кинээһэ Ньукулай Ырыкыныап суруксут уоттаах-төлөннөөх этиитин истэллэр.
— Күн ыраахтааҕыбыт Ньукулай Пиэрибэй Арассыыйа эбэ хотун бөрүстүөлүн үрдүк мындаатыгар олорбута бэлиэр хаһыс да сылыгар барда. Кини иннинэ олорбут Өлөксөөндүр Пиэрибэй саҕана биһиги, сахалар, олохпутун-дьаһахпытын куһаҕана суох оҥостон испиппит баара. «Сибиир омуктарын устааба» биһиги аҕаларбыт, эһэлэрбит төрүт үгэстэрин болҕомтоҕо ылан, бэйэлээх бэйэбит баҕабыт хоту Степной Дуума диэн Улуу Сүбэни тэринэргэ көҥүл ыламмыт бу бүгүн манна кэлэн мустан олоробут. Бэйэбитин көрүнэр-дьаһанар өттүгэр, кыра да соҕус буоллар, син ситиһиилэр баалларын билэбит. Түүлээҕинэн, этинэн-аһынан эргинэр бырааптаммыппыт, таһаҕаһы бэдэрээтинэн таһарга ылсыһан дьарыктаммыппыт хас да сыл буолла. Ити барыта урукку ыраахтааҕы саҕана этэ, оттон билигин мантан инньэ саҥа ыраахтааҕыбыт биһигини хайдах тутан-хабан киирэн барара биллибэт. Онон саҥа ыраахтааҕыбытын кытта хайаан даҕаны бэйэбит тиийэн сирэй көрсөн кэпсэттэхпитинэ эрэ сатаныах курдук буолла. Өскөтүн Ньукулай Пиэрибэй биһиги урукку ситиһиибитин сарбыйбакка оннунан хааллардаҕына үчүгэй. Ол эрэ буолуо дуо? Эрэйбит, кыһалҕабыт быһаарылла илигэ билигин даҕаны элбэх. Бары билэҕит, сууппут-сокуоммут хайдах үлэлиирин. Ханнык баҕарар кыра торҕон чунуобунньук, сиэмистибэттэн буоллун, балыыссыйаттан буоллун, биһигини талбытынан тутар-хабар, сууттуур кыахтаах. Онон ханнык баҕарар дьыала биһиги бэйэбит нэһилиэкпит иһигэр, быраабабыт дьиэтигэр көрүллүбэккэ эрэ үөһэ тахсыа суохтаах. Аны туран нуучча суутугар олохтоохтору көрөллөрүгэр хайаан да Степной Дууматтан биир эмэ киһи кыттара наадалаах!
Ырыкыныап илиитигэр Дуумаҕа дьүүллэһиллиэхтээх боппуруостар испииһэктэрин тутан турара. Онно маҥнайгынан хааһына суотугар Саха сирин олохтоохторугар училище аһылларын туһунан туруорсуу баара…
Сэттэ улуус мунньаҕын быһаарыытынан, Киргиэлэй (Уот) Ыстаарыһыны кытта Ырыкыныап суруксут уонна Киллэм нэһилиэгиттэн Дьөгүөр Татаарынап тылбаасчытынан ыраахтааҕыны кытта көрсүһэ барар буолбуттара. Ол эрээри Уот Ыстаарыһын, түөрт уончатыттан эрэ тахсыбыт муус доруобай киһи, туга-ханныга чуолкай биллибэккэ эмискэ өлөн, бу дьыала олоххо киирбэккэ хаалбыта.
Степной Дуума уон биир сыл устата үлэлээбитин кэннэ 1838 сыллаахха сэтинньи 22 күнүгэр Иркутскай генерал-губернаторын дьаһалынан сокуоннайа суох тэриллибитинэн ааҕыллан, үлэтин букатыннаахтык тохтоппута. Төрүөтэ биллэр, Дуума кимтэн да тутулуга суох дьорҕооттук үлэлээн киирэн барыыта, ыраахтааҕы администрацията, полицията сахалар ис дьыалаларыгар булкуһар кыаҕыттан тахсыыта губернаторы дьиксиннэрбитэ чуолкай. Ол да буоллар онно олохтоммут бэйэни салайыныы ньымата, «Устаап» нуормалара 1917 сылга диэри туһаныллан кэлбиттэрэ…
Михаил Ефимович урукку дьыллар охсуһуулаах уорҕаларын, оччотооҕу быһыыны-майгыны куруук илдьиритэн, анааран көрөн, кэлиҥҥи кэмҥэ тэҥнии тутан толкуйдуурун сөбүлүүр. Саха олоҕун тупсарыыга маҥнай омук бас-көс тойотторо турууласпыт буоллахтарына, кэлиҥҥи үйэлэргэ сыыйа бэйэ иһиттэн үөрэхтээхтэр үүнэннэр норуоттарын туһун саныыр, кэлэр кэскили кэриҥниир саҥа араҥа үөскээбитэ.
Сахалар үөрэххэ сыстыылара Саха сиригэр христианство итэҕэлин киллэриини кытта ситимнээх. ХVIII үйэ ортотуттан ыла сахалары сүрэхтээһин (крещение) саҕаланар, онтон сүүстэн тахса сыл буолан баран, ХIХ үйэ 70-с сылларыттан ыла, ыраахтааҕы былааһа «туземецтарга» анаан оскуолалары аһарга быһаарынар. Хаһаахтар оҕолоругар аналлаах оскуо- лалартан ураты, церковнай-приходской үөрэхтээһин саҕаланар. Хас да улууска оскуолалар аһыллаллар. 1889 сыллаахха оскуола ахсаана 52-гэ тиийэр, онно 828 оҕо үөрэнэриттэн 368-һа эрэ саха этэ.
Ыраахтааҕы чиновниктарыттан сахалар губернатор И.И.Крафт аатын саамай үрдүктүк туталлар. Кини алта сыл салайбытын устатыгар сэттэ начальнай училищены, Өлүөнэ трагын эҥээр 26 оскуоланы астарбыта. Ону таһынан И.Крафт дьаһалынан Казань, Петербург, Москва университеттарыгар, институттарыгар үөрэнэр уонтан тахса Саха сирин устудьуонугар стипендия анаммыта. Эмиэ кини көҕүлээһининэн музей уонна библиотека дьиэлэрин тутууга үп хомуллуутугар бэйэтэ 1500 солкуобайы сиэртибэлээбитэ. Ыраахтааҕы администрацията Саха сиригэр ыыппыт «культурнай политиката» төһө да дуона суоҕун иһин, ХIХ үйэ иккис аҥаарыгар саха норуотун сайдыытыгар ураты хоннохтоох хардыы оҥоһуллубута бэлиэтэниэхтээх. Чэ, баҕар, университеты, институту бүтэрбит саха ахсаана аҕыйах даҕаны буоллун, ол гынан баран кинилэр омуктарыгар төһөлөөх үтүөнү оҥорбуттарын санаан көрүҥ. Кинилэр бэйэлээх бэйэбит испититтэн тахсыбыт эрээри, букатын ураты, үрдүк сайдыылаах дойдуларынан сылдьыбыт, таһыччы киэҥ билиилээх-көрүүлээх дьон буолаллар эбээт!
ХIХ, ХХ-с үйэлэр ыпсыыларыгар олохтоох национальнай интеллигенция үүт үрүмэтин курдук чараас араҥата үөскээбитэ.
1883 сыллаахха Иркутскай түрмэтигэр саха биир бастакы үөрэхтээҕэ, маҥнайгы учуонайа, естественнэй наукаларга кандидат Константин Неустроев баара-суоҕа 25 сааһыгар ытыллан өлбүтэ. Бу чаҕылхай талааннаах, үөрэхтээх киһи ре- волюционнай өйдөөх-санаалаах хаайыылаахтары кытта кистэлэҥ суруйсууга уорбаланан хаайыллыбыта. Саҥардыы ситэн-хотон, сириэдийэн эрдэҕинэ, норуотугар туһалыыр кыах биэрбэккэ, олус эрдэ тыынын быспыттара.
Константин Неустроевтан аҕыс сыл балыс (1866 с.) Василий Никифоров, норуотун бары кыһалҕатыгар барытыгар күүс-көмө, өй-санаа буолбут дьиҥнээх интэлигиэн, оччотооҕу саха прогрессивнай өйдөөх-санаалаах бас-көс уонна үөрэхтээх дьонун лидердэрэ, патриот, киһи киэнэ кэрэмэһэ, омугун туһугар чаҕылхай олоҕу олорон ааспыта. Саха үөрэхтээхтэрэ барылара даҕаны сурукка-бичиккэ аан бастаан полит-сыылынайдартан үөрэммиттэрэ барыбытыгар биллэр суол. Василий Никифоровка быһаччы сабыдыаллаабыт дьонунан Константин Неустроев уонна кини Петербурдааҕы университекка бииргэ үөрэммит табаарыһа, университет кистэлэҥ куруһуогун сорудаҕынан үөрэх миниистирин Сабуровы дьон ортотугар сирэйгэ биэрэн саакка ыыппытын буруйугар Саха сиригэр сыылкаҕа ыытыллыбыт Папий Павлович Подбельскай буолаллар. Сыл кэнниттэн Иркутскайга кини холобурун Неустроев хатылаан ытылларга ууруллубут. Доҕордуулар биир дьыалаҕа түбэспиттэр эрээри, бириигэбэрдэрэ тус-туһунан буолбута. Ону билигин хайдах баҕарар тойоннуохха сөп.
Папий Подбельскай Саха сиригэр кэлэн үгүс саха ыччатын, ол иһигэр Василий Никифоровы, сурукка-бичиккэ эрэ буолбакка, уопсастыба, политика уонна экономика боппуруостарыгар кытта үөрэппит улахан өҥөлөөх киһи. Кини Дьокуускайга киирэ сылдьан Романовкатааҕы ытыалаһыыга түбэһэн хомолтолоохтук өлбүт. Сүүрбэһис сыллардаахха В.Никифоров Москваҕа бара сылдьан Подбельскай огдооботун уонна уолун көрсүтэлээбит. Подбельскай уола почта уонна телеграф наркомунан үлэлии олорор кэмигэр киниэхэ сылдьан кэпсэппит.
1890 сыллаахха В.В.Никифоров Дүпсүн улууһун кулубатынан талыллан, саҥа оскуолалары аһыынан үлүһүйэн үлэлиир. Таҥара үлэһиттэрин көрдөһүүлэринэн бырабыыталыстыба сената кинини церковнай-приходской оскуолалар бочуоттаах попечителлэринэн бигэргэтэр. Синод киниэхэ Библияны бэлэх туттарар. В.Никифоров көҕүлээһининэн Көмөлтө сэбиэтэ диэн оскуолаларга үбүнэн көмөлөһөр бөлөх тэриллэн үлэлиир. 1895 сыллаахха үөрэхтээһин иһин үрүҥ көмүс мэтээлинэн наҕараадаланар. Кэлин Үөрэхтээһин уопсастыбатын тэрийээччилэрин ахсааннарыгар киирсэн, тыа оскуолаларын учууталларын бэлэмниир учительскай семинарияны арыйыыга үгүс сыратын аныыр. Семинарияҕа нуучча тылын бастакы учууталынан кэлин саха алфавитын ааптара буолбут С.А.Новгородов үлэлиир. Киниэхэ Василий Никифоров Петербурдааҕы университекка киирэригэр стипендия анаан улахан көмөнү оҥорбуттаах. Оччотооҕу интеллигенция, киһи сөҕүөн, ордук саныан курдук, түмсүүлээхтэрэ, бэйэ-бэйэлэрин өйөһөллөрө.
1898 сыллаахха В.Никифоров көҕүлээһининэн ааҕар библиотека, онтон сыл буолаат тыа хаһаайыстыбатын уопсастыбата тэриллэр. Соруга диэн үөрэхтээһин уонна сахалыы сир үлэтигэр туттуллар сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыйыы, агрономия төрүттэригэр үөрэтии. Бу уопсастыба уонча сыл устата улахан көдьүүстээхтик үлэлээбитэ.
В.В. Никифоров 1905–1907 сылларга, өрөбөлүүссүйэ кэмигэр, ордук тахсыылаахтык үлэлээбитэ. Сибииргэ бэйэни салайыныы туһунан дьаһал тахсыбытыгар көмөлөһөөч- чүлэринээн бэйэлэрэ Саха сиригэр земствоны киллэрии бырайыагын оҥорбуттара. Онно сири барытын сахалар бас билиилэригэр биэрэри уонна Дуумаҕа сахаттан бэрэстэбиитэл баар буоларын модьуйсууну губернатор олох сөбүлээбэтэҕэ. 1905 сыллаахха алтынньыга ыраахтааҕы норуокка сымнатыы оҥорорго күһэллибитэ. Нэһилиэнньэҕэ гражданскай көҥүл төрүттэрин олохтуур аатырбыт-сураҕырбыт Манифеһа тахсыбыта. Киһи күөмчүлэммэт, саныыр санаатын көҥүл этэр-тыынар, араас мунньахтар, сойуустар тэриллиилэрэ хааччахтаммат буолбута. Оруобуна бу кэмҥэ земство боппуруостарыгар бары улуустартан мустубут бэрэстэбиитэллэр мунньахтара буолбута.
В.Никифоров салайар тыа хаһаайыстыбатын уопсастыбата атын уопсастыбалары кытта бииргэ тэрээһин мунньаҕы (учредительное собрание) ыҥырыы туһунан модьуйсубуттара. Еврейдэр, инородецтар, иновердар тустарынан сэнэбиллээх, баттыгастаах сокуоннары суох оҥорорго туруорсубуттара. Дьокуускай ол күннэргэ, быһыты тоҕо аспыт халаан уутун курдук, өрө оргуйан олороро. Араас миитиннэр, собостуоп- калар, учууталлар, атыыһыттар, үөрэнээччилэр, оспуоччук- тар, бирикээсчиктэр сойуустара үрүт-үрдүгэр тэриллибиттэрэ. Сыылынайдар уонна кинилэри өйөөбүт Василий Никифоров баһылыктаах сахалар куорат Дууматын ыларга холонон көрбүттэрэ табыллыбатаҕа.
Сахалар сойуустара үрэллибитин кэннэ В.Никифоров хаайылла сытан Манчаары туһунан пьеса суруйар. Норуот геройунан сүрэҕэр-быарыгар мунньуллубут туох баар кыһыытын-абатын, сойууһа ыһыллыбытын, доҕотторо-атастара түһэн биэрбиттэрин, былааһы утары туруулаһыыга соҕотох хаалбытын суланан-суҥхаран этитэр. Пьеса былаһын тухары норуот туһугар охсуһуу идеятынан өрө күүрүү тэҥэ дьон-сэргэ биир санааҕа кыайан түмүллүбэтиттэн хомойуу, хоргутуу күүстээхтик бэриллэр. Бастаан утаа самодеятельнай куруһуоктарга пьеса сахалыы оонньонорун цензура көҥүллээбэтэҕэ. Ол иһин Пекарскай көмөтүнэн айымньы кырыытын-кылаанын нарылыы түһэн баран нууччалыы тылынан эрэ оонньоноро көҥүллэммитэ. Саха көрөөччүлэригэр балай да өр кэм ааспытын кэннэ көҥүллэнэн, улахан сөҕүүнү, биһирэбили ылбыта.
В.Никифоров кэлин публицистиканан хото дьарыктанар, олохтоох хаһыаттарга ыстатыйалара, суруйуулара ситимин быспакка тахсаллар, бэйэтэ сурунаал тэрийэн таһааттарар. Дьокуускайдааҕы географическай уопсастыба салаатын үлэтигэр кыттар, Кыһыл Кириэскэ үбү сиэртибэлээһини көҕүлээччи быһыытынан ылсан үлэлиир.
1917 сыллаахха олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэмигэр былаас Дьокуускайга Г.Д.Петровскай баһылыктаах сыылынайдар илиилэригэр киирбитэ. Кулун тутар саҥатыгар куоракка В.Никифоров бэрэссэдээтэллээх сахалар мунньахтара буолбута. Мунньах кыттыылаахтара ыраахтааҕы уһуллубутунан эҕэрдэлээн Петроградка телеграмма ыыппыттара.
Саха интеллигенциятын үгүс өттө олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэни үөрэ-көтө, элбэҕи эрэнэ көрсүбүт буоллахтарына, өктөөбүрдээҕи сабыытыйаларга сыһыаннара араас этэ. 1917 сыл от ыйын ортотугар Саха сирин үрдүнэн земство, ол аата бэйэни салайыныы былааһа, киирбитэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ В.Никифоровы уонна кини биир санаалаахтарын уйулҕаларын хамнаппыта. Сэтинньигэ уопсастыбаҕа Куттал суох буолуутун кэмитиэтин, куораттааҕы Дуума, байыаннайдар уонна бааһынайдар депутаттарын Сэбиэтин, В.Ни- кифоров баһылыктаах Саха национальнай кэмитиэтин холбоһуктаах мунньахтара ыытыллыбыта. Түмсүүлээх мунньахха Сэбиэскэй Арассыыйа үлэлээн иитиллээччилэрин бырабыыталыстыбатын билиммэт туһунан уураах ылыммыттара. Социалистическай өрөбөлүүссүйэни ылыммат, олун- ньутааҕы өрөбөлүүссүйэни көмүскүүр кэмитиэт тэриллэр. Бассабыыктар салайааччыларын Олейниковы, Эренбуру, Андреевиһы, саха хара үлэһиттэрин сойууһун бэрэссэдээтэлин М.К.Аммосовы тутан хаайталыыллар.
Кэлин ыытыллыбыт олохтоох бэйэни салайыныы мунньахтарыгар бассабыыктары, Сэбиэт былааһын норуот өйөөбөтө көстүбүтэ. Маннык быһыыга-майгыга, 1918 сыллаахха тох- сунньу 20 күнүгэр, Саха уобалаһынааҕы земство мунньаҕа үлэтин саҕалаабыта. Мунньахха баһылыыр-көһүлүүр оруолу федералистар ылбыттара. В.Никифоров земство салалтатын бэрэссэдээтэлинэн талыллар, ол эбэтэр Саха сирин ситэриилээх былааһын салайааччытынан буолбута. Кини бассабыыктар былааһы кииннээһиннэрин дьүүлгэ туруорарга эппитэ. Петроград Саха уобалаһын салайыыга орооһорун утарбыта. Саха сиригэр уобаластааҕы земство уонна национальнай кэмитиэт бэрэстэбиитэллэрин холбоһуктаах былаастара салайыахтааҕа.
Олунньу 5 күнүттэн В.Никифоров уобаластааҕы земство салалтатын бэрэссэдээтэлин дуоһунаһыгар киирэн үлэлээбитинэн барбыта. Толору сыл аҥаара буолбакка, от ыйыгар, Саха сиригэр сэбиэскэй былаас соҕурууттан кэлбит этэрээт саатын-сэбин күүһүнэн олохтоммута. Çемство, бэйэни салайыныы идеята самнарыллыбыта, ол эрээри оччотооҕу өй-санаа мөккүөрэ бүгүҥҥү биһиги кэммитигэр олоххо киирбитэ.
В.Никифоров политическай олохтон туоратыллыбыта. 1922 сыллаахха Бурятияҕа үлэлиир, нөҥүө сылыгар Саха республикатын салалтатын көрдөһүүтүнэн Москваҕа кыраай ситиһиилэрин быыстапкатын тэрийэн ыытар. Ол кэнниттэн ССРС салалтатын иһинээҕи Саха бэрэстэбиитэлистибэтигэр үлэлиир. 1925–1926 сылларга М.К.Аммосов көҕүлээһининэн тэриллэн Саха сиригэр үлэлээбит ССРС НА хамыыһыйатыгар киирсэн, демография боппуруоһун чинчийиигэ үлэлиир. Эһиилигэр промысловай кооперация программатын оҥорууга үлэлии сылдьан тутуллан хаайыллыбыта. ОГПУ эрдэттэн буруйдааһыныгар түбэһэн, хаайыы балыыһатын куойкатыгар өлбүтэ. Хайдахтаах курдук улахан өйдөөх, уҕа- раабат эрчимнээх тэрийээччи, төлөннөөх патриот киһи олорон, үлэлээн-хамнаан ааспытын норуотугар билиннэрбэккэ умуннаран сылдьыбыттарын киһи билигин бэркиһии эрэ саныыр. Олох уларыйбатаҕа, өй-санаа уһуктубатаҕа буоллар, өссө төһө өр умнууга сылдьыа биллибэт этэ.
Гавриил Васильевич Ксенофонтов 1888 сыллаахха төрөөбүтэ. Кини В.В.Никифоровтан 22 сыл балыс этэ. Төрөппүттэрэ, улахан уоллара Гавриилтан ураты, өссө биэс уоллаахтара, үс кыыстаахтара. Тыа начаалынай оскуолатын кэнниттэн Дьокуускайдааҕы реальнай училищены бүтэрбитэ. Онтон Томскайдааҕы университет юридическай факультетыгар, Иркутскайдааҕы университекка үөрэммитэ. Томскайдааҕы университеты бүтэрэн баран, 1912–1917 сылларга Дьокуускай адвокатуратыгар үлэлиир. Оччотооҕу дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэн хаалбытынан, кини суут дьыалатын олус өйдөөхтүк, эппиэтинэстээхтик ыытар эбит. Дьоҥҥо үтүө санаатынан, уус тыллаах араатарынан биллэрэ.
Маҥнайгы аан дойду сэриитэ саҕаланыаҕыттан общественнай уонна политическай үлэнэн дьарыктанан барар. Сахалары аармыйаҕа хомууру тохтотторбут үтүөлээҕэ биллэр. Сэриигэ бааһырбыттарга уонна өлбүттээхтэр дьиэ кэргэттэригэр сиэртибэ хомуйуутун хампаанньата саҕаламмытыгар Г.Ксенофонтов Россия Кыһыл Кириэс уопсастыбатын Дьокуускайдааҕы салаатын салайбыта. Оттон ол уопсастыба олохтоох омуктарын салаатын В.Никифоров салайара. Онон кырдьаҕастаах эдэр икки политик, бу кэмҥэ көрсөн, бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөн, биир идейнэй өйгө-санааҕа кэлбиттэрэ чуолкай.
Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ саха интеллигенциятын инники күөҥҥэ үтүрүйэн таһаарыыта — олох ирдэбилэ. Саха үөрэхтээхтэрэ олус аҕыйах буоланнар хас биирдиилэригэр элбэх эбээһинэс сүктэриллибитэ.
Г.В.Ксенофонтов, Саха сиринээҕи уопсастыбаҕа куттал суох буолуутун кэмитиэтин чилиэнэ, Дьокуускайдааҕы уокурук суутун хамыһаара, олохтоох бааһынайдар хамыыһыйаларын салайан, саха омук култууратын тилиннэрии программатын оҥорор. 1917 сыллаахха кулун тутарга саха уонна нуучча бааһынайдарын холбоһуктаах съезтэрэ ыытыллар. Манна «Көҥүл» диэн саха интеллигенциятын түмэр федералистар холбоһуктара тэриллэр. Бу холбоһукка 400-тэн тахса саха бастыҥ интэлигиэнэ киирбитэ. Г.Ксенофонтов «Көҥүл» холбоһук салалтатын чилиэнинэн буолбута. Программаларын сүрүн ис хоһооно, сыала-соруга: омуктар бэйэлэрин дьаһанар, судаарыстыбаннастаах, бас билиилээх буолар бырааптарын билинэр, араас национальностар холбоһуктаах государстволарын федерацията. Федералистар Сибиир киэҥ, толору бырааптаах, Сибиир Дууматынан салаллар туһунан автономия буоларын модьуйсаллара. Г.Ксенофонтов Бүтүн Сибиир уонна Саха сирин икки ардыларыгар былааһы тыырсыы үлэтигэр этиилэри киллэриигэ көхтөөх кыттыыны ылар. Федералистар Бүтүн Россиятааҕы Учредительнай мунньах ыҥырылларыгар эрэллэрин сүтэрбэттэр. Онно депутакка кандидатынан Г.Ксенофонтовы аныыллар. Ону таһынан кини 1917 сыл иккис аҥаарыгар куорат Дууматын салайар. Бу кэмҥэ, бассабыыктар Саха сириттэн барбыттарын кэннэ, федералистар уонна эсердэр күүһүрбүттэрэ. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин Г.Ксенофонтов эмиэ, В.Никифоров курдук, судаарыстыбаннай переворот быһыытынан сыаналаабыта.
1917 сыллаахха ахсынньыга Томскайга суһал ыҥырыылаах Бүтүн Сибиирдээҕи съезд аһыллан Өктөөп өрөбөлүүссүйэтигэр эмиэ мөлтөх сыанабылы биэрбитэ. Бу съезкэ Саха сириттэн кыттыахтаах Г.Ксенофонтов, Бүтүн Россиятааҕы Учредительнай мунньахха депутат мандатын иһин киирсэ сылдьар кэмэ буолан, сылдьыбатаҕа. Ол оннугар быыбарга кыайан, мандат ылар чиэскэ тиксибитэ. 1918 сыллаахха тохсунньуга съезд быһаарыытынан Сибиири Сэбиэскэй Россияттан тутулуга суоҕунан билиниэхтээх Сибиирдээҕи парламент ыҥырыллыахтаах этэ. Ону баара тохсунньу 26 күнүгэр ыҥырыллыбыт Арҕаа Сибиирдээҕи Сэбиэттэр съезтэрэ бэйэтин дьаһалынан Сибиир Дууматын ыһан кэбиспитэ. Дьону хаайталааһын саҕаламмыта. Г.Ксенофонтов, Владивостогунан эргийэн, Сахатын сирин сайын эрэ булбута. Бу кэмҥэ Омскайга Сибиирдээҕи быстах салалта тэриллибитэ. Бу салалта Сибиирдээҕи Дуума ыытар үлэтин-хамнаһын сөбүлээбэт этэ. Бассабыыктар кыр өстөөхтөрө Колчак Сибиир Россияттан арахсарын, автономия буоларын быһаччы утарар этэ. Инньэ гынан бассабыыктары утары эрээри, кинилэри кытта биир сыаллаах курдук буолан тахсыбыта. Оттон федералистар буоллаҕына Сибиир автономията Саха сиригэр национальнай- территориальнай автономия үөскүүрүгэр инники хардыыга тирэх буолуохтаах диэн эрэнэ саныыр этилэр. Бассабыыктар уонна Колчак национальнай-территориальнай боппуруоска биир санаалаахтарын, кинилэр Сибиир Россияттан арахсарын хаһан да өйүөхтэрэ суоҕун Г.Ксенофонтов өйдөөбүтэ уонна, уобаластарынан хайдыһыы хаһан да тахсыа суоҕун билэн, политикаттан букатыннаахтык арахсыбыта. Баҕар, ол үчүгэйгэ буолуон сөп, тоҕо диэтэххэ, түмүгэр «Урааҥхай сахалар» курдук наукаҕа дьоһуннаахай историческай пааматынньык айыллыбыта. Хомойуох иһин, үлэ иккис тома сурулла сырыттаҕына, 1938 сыллаахха саас тутуллан репрессияламмыта.
Саха маҥнайгы интеллигенциятын биир тутаах тулааһынынан сахалыы уус-уран тыл аҕата, бөлүһүөк А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй буоллаҕа. Кини 1877 сыллаахха төрөөбүтэ, 1926 сыллаахха тюркологтар маҥнайгы съезтэригэр Бакуга айаннаан иһэн аара Москваҕа өлбүтэ. Өксөкүлээх Өлөксөй ол-бу партияҕа, хамсааһыҥҥа кыттыбакка эрэ, быһыыны-майгыны тэйиччиттэн көрөн олорон сэрэтэр, сүбэ-ама тылын көтөҕөөччү ыллам ырыаһыт, сээркээн сэһэнньит быһыытынан норуотугар киэҥник биллибитэ.
1912 сыллаахха Россияҕа Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээһиҥҥэ Саха сирин делегациятыгар киирсэн Кулаковскай эмиэ сылдьыбыта. Съезкэ анаан дириҥ ис хоһоонноох тыл этиигэ бэлэмнэммитэ кыайан олоххо киирбэтэҕэ. Наар ыраахтааҕыны өрө тутуу, айхаллааһын, арбааһын сүпсүлгэнин сөбүлээминэ, тыл этиэхтээҕэр буолуох, кэлин өттүгэр төрүт даҕаны сылдьыбатаҕа. Өксөкүлээх ол бэлэмнэммит тыл этиитигэр Сибиир сүүсчэкэлии, тыһыынчалыы эрэ ахсааннаах хаалбыт кыра омуктарын ааттарын ааттаталаан туран, кинилэр эстэр суолга киирэн эрэр дьылҕаларын сүрүн төрүөттэрин быһааран биэрэр. Олор ахсааннарыгар сахалары киллэрэн туран, сүрүн төрүөтүнэн Сибииргэ нуучча бааһынайдарын көһөрүү долгуна олохтоох омук- тартан сирдэрин былдьааһыҥҥа тириэрдэр диэн бэлиэтиир.
Столыпин былаанын быһыытынан, Саха сиригэр икки мөлүйүөн нуучча бааһынайа көһөрүллэн кэлиэхтээҕэ, онуоха эбии саха тылдьытын ааптара Пекарскай, Россия географическай уопсастыбатыгар үлэлии олорон, сахалары Муустаах муора кытылыгар көһөртөөн баран, кинилэр оннуларыгар сиринэн сатаан дьарыктанар дьону олохтуохха диэбит сураҕа Кулаковскайы улаханнык дьиксиннэрбитэ биллэр. Ол эрээри куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат диэбиккэ дылы, Столыпин террористар дьайыыларыгар түбэһэн уонна Маҥнайгы аан дойду сэриитэ саҕаланан, ол былаан олоххо киирбэккэ хаалбыта.
Өксөкүлээх элбэх өйү-санааны этэр, сүбэни-аманы биэрэр аакка-суолга киирбит айымньытынан, суруйуутунан «Ойуун түүлэ», «Интеллигенцияҕа сурук» буолаллар. Бу үлэлэригэр кини үөрэххэ сыстыбатах дьадаҥы дьон араҥата интеллигенция, киириилээх-тахсыылаах баай дьон көмөтө суох өрүттэр, сайдар кэскилэ суоҕун этэр. Үөрэх эрэ быыһыахтааҕын, атын омуктардыын тэҥҥэ туруулаһарга быһаарар күүс буолуохтааҕын тоһоҕолоон бэлиэтиир. Сүөһү боруодатын тупсарыы, кымыһы дэлэтии, дьадаҥы дьоҥҥо кредит биэрии сөптөөҕүн, кулаагы кылаас быһыытынан эһии сыыһатын туһунан, о.д.а. үгүс сыаналаах этиилэрэ билиҥҥи олохпутугар сөп түбэһэр. Өксөкүлээх норуота сайдыан, барҕарыан олус баҕарара уонна эрэнэрэ. Олохпут бүгүн кини баҕатын, өйүн-санаатын хоту сайдар…
Ыалдьыттар
Улуус үбүлүөйүн бырааһынньыгар кэлбит ыалдьыттар, олохтоох салалта эрдэттэн тэрийбит былаанын быһыытынан, гостиницанан, ыалларынан тарҕанан, үс-түөрт хонук устата олорор сирдэрин буллулар.
Эдэригэр уһук хоту оройуоттарга, ол иһигэр Эдьигээҥҥэ «Коммунизм уоттара» хаһыакка уһуннук корреспонденынан үлэлээбит, билигин сынньалаҥҥа олорор Дьөгүөр Маппыайабыс Бологуурап бөһүөлэк ыала бырааһынньыгынан сибээстээн туран биэрбит дьиэтигэр иккиэ буолан түстүлэр. Бииргэ олорооччута, уруккута Эдьигээн райпотугар биэс сыл үлэлии сылдьыбыт эргиэн үлэһитэ Бөтүрүөп Сэмэн Ыстапаанабыс, Сэрэх Сэмэн диэн хос аатынан биллэр биэнсийэлээх киһи, эмиэ Дьөгүөр курдук, тэрилтэтин үбүлүөйүгэр ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан кэлбит. Икки орону таһынан өссө раскладушка уонна утуйар таҥас бэлэмнэммитинэн сылыктаатахха, үһүс киһи кэлиэхтээх эбит быһыылаах.
Ыалдьыттар, айантан сылаарҕаабыт дьон быһыытынан, тас таҥастарын көҕүрэтинэн, сынньанардыы оронноругар тиэрэ түһэн сытынан кэбистилэр.
— Киэһээ ханна аһаталлара эбитэ буоллаа? — Сэмэн Ыстапаанабыс, сааһырбыт киһи сиэринэн кыыкынаан, хотулардыы унаарыччы тардан саҥарар симик куолаһа иһилиннэ.
— Остолобуойга кэлээриҥ диэбиттэрэ, — Дьөгүөр тэрийэр хамыыһыйа чилиэннэриттэн эрдэттэн хааччыйа ыйытан билбитин дьукааҕар быһаара охсон биэрдэ. — Киэһэ алтаттан сэттэҕэ диэри болдьоммут кэми аһарыа суохтаах үһүбүт.
— Ээ, туохтан тутуллан аһарыахпыт буоллаҕаай, аска баҕас туочунай бөҕөө буоллахпыт дии.
Ыалдьыттар, 70-нус сыллар бүтүүлэрэ биир кэмҥэ түбэсиһэн үлэлии сылдьыбыт дьон, Эдьигээн оччотооҕу олоҕун, дьонун-сэргэтин туһунан уопсай өйдөбүллэрин ахтыһан, балай да өр кэпсэтэ сыттылар.
— Дойдубут барахсаны көрбөтөх даҕаны ыраатта, отуччаны эрэ кыайбат сыл аастаҕа дии. Балай да уларыйбыт, улааппыт.
— Этимэ даҕаныы, сүрдээҕин кэҥээбит. Урут бу иккилии этээстээх уопсайдар суохтараа, билигин сыалай кваарталлар баар буолбуттар, сайдан истэҕэ дии. Күн-дьыл даҕаны ааһара түргээн.
— Дьоно-сэргэтэ даҕаны уларыйдаҕа. Доҕоор, бу санаан көрдөххө, былыр да, кэнники даҕаны улахан дьон төрөөбүт-үөскээбит дойдулара эбит ээ бу Эдьигээн, — Бологуурап, кэтэх тардыста сытан, туох эрэ ырааҕы саныырдыы, дьиэ үрдүн одуулаһар. — Шемяков Николай Васильевич — ССРС Верховнай Сэбиэтин икки төгүллээх депутата, Кычкин Иннокентий Гаврильевич — аатырбыт учуутал, президент Николаев, Роман, Гаврил Дмитриевтэр, Хомус Уйбаан…
— Хайыы, доор, оттон олох былыыр Убаарыскайыҥ сыттаҕа дии, сахалыы маҥнайгы ахтыы уус-уран айымньыны суруйбут киһии, — Сэмэн Ыстапаанабыс холку бэйэлээхтик тииһин быыһынан сыыйда.
— Кырдьык даҕаны, эмиэ биир ураты киһи. Сахалары чахчы ис сүрэҕиттэн сөбүлүүр киһи эбит.
— Хайыы, оттон сахалар оттолоругар үөскээбит киһи буоллаҕа дии.
— Билиҥҥи Үт сахаларыгар айанын, сирдэрин-уоттарын үчүгэйдик көрдөрөн суруйар буолбат дуо?
— Этимии даҕаны.
Эмискэ ааны тоҥсуйан тобугураттылар.
— Оок, үһүс дьукаахпытын аҕаллылар быһыылаах, — Бологуурап, соһуйбуттуу саҥа аллайаат, аантан чугас сытар киһи быһыытынан, оронугар олоро түһэн, атаҕын таҥаһын кэтэн хачыгырайда. Тиийэн ааны аһан биэрбитигэр, дьиэ хаһаайката биир эдэр киһини батыһыннаран киирдэ.
— Бу үһүс квартираҥҥытын аҕаллым. Дьэ, эдэр киһи, манан раскладушкаҕа сытыаҥ буоллаҕа дии, таҥаһыҥ бу баар.
— Дорооболоруҥ, Куодайыысап диэммин, — хатыҥыр, үрдүк уҥуохтаах, бэрбээкэйигэр диэри унньулуйбут уһун хара сонноох, бартыбыаллаах эдэрчи киһи, эрчимнээхтик хамсанан, оҕонньоттору кытта илии тутуста.
Хаһаайка, намыһах суон дьахтар, Бологуурабы куукунаҕа ыҥыран киллэрэн, ыскааптарын арыйталаан чэйдииллэригэр аналлаах иһити-хомуоһу, холодильнигын аһан, икки улахан тууһаммыт балык, түүлүүн-өҥнүүн сытар анды, аллараа холбукаҕа хортуоска, луук баарын көрдөттөөтө:
— Бу эһиги аскыт, бэйэҕит астанан аһааҥ. Мин бырааһынньык күннэригэр кыыспар баран олоруом. Дьэ итигирдик, үчүгэйдик олоруҥ, — хаһаайка барытын быһааран, ыйан-кэрдэн биэрдэ.
Бологуурап, махтанан-баһыыбалаан дьиэлээх дьахтары атааран баран, дьонугар киирдэ.
— Дьэ, доҕоттоор, ас-үөл үрдүттэн сиригэр түбэспит дьон буоллубут. Холодильник иһэ толору ас: хортуоскатыттан андытыгар тиийэ. Күөстэниитин эрэ кыайыахха наада буолсу.
— Ама-ыы, доор, оттон остолобуой да аһа тотороо инии.
— Эмиэ даҕаны оннук ээ. Чэ бэйи, дьүһүнүттэн көрөн иһиллиэ.
Саҥа дьукаахтара көрүдүөргэ тахсар аан кэннинээҕи көхөҕө сонун ыйаан киирдэ. Хомуот үрдүгэр турар телевизоры тиийэн тутан-хабан көрдө, онтун-мантын эрийтэлээтэ да, үлэлээн кэлбэтэ. Онтон туһа тахсыа суоҕун билэн, телевизор үрдүгэр сытар хас да чараас кинигэлэри ылан эргим-ургум туппахтаан көрөөт, аахайбатахтыы, Бологуурап оронун иннигэр турар сурунаал остуолугар чөмөхтүү бырахта. Дьөгүөр олору соһуйбут курдук эһитэ тардан ылан көрүтэлээбитэ, хас да чараас медицинскэй брошюралары кытта Михаил Николаев «Глубина памяти» уонна «Новая Якутия. Начало» диэн дьоҕус кинигэлэрэ буолан биэрдилэр.
— Хайа, доҕоор, тоҕо бу кинигэлэринэн быраҕаттанныҥ?
— Ээ, атыттар эбит.
— Хайдах атыттар?.. — Дьөгүөр, өйдөөбөккө, киһитин өрө көрөн таһаарда.
— Художественнай кинигэлэр буолуо дии санаабытым.
— Һы, онтон атыны аахпаккын дуу?
— Соччо ааҕааччым суох.
— Ноо, тоҕо?..
— Соччо интэриэһиргээччим суох… — эдэр киһи, өһөспүттүү, наар биир халыып хоруйдаан, кэпсэтэр баҕата суоҕун биллэрдэ. Раскладушкатыгар тиэрэ түһэн, дьиэ үрдүн одуулаһа сытта.
Бологуурап, киһитин иһигэр киллэрбэтэхтии, саҥата суох иҥиэттэн кэбистэ. Брошюралары арааран туһунан ууран баран, кинигэлэри ылан эр-биир эргитэ-урбата туппахтаан, чараас хахтарын тас өттүнээҕи ойууларын сирийэ одууласпахтаата: илин саҕах үрдүнэн кытыаста кыыһан саҥардыы тахсан эрэр күн аннынан уйаара-кэйээрэ биллибэт күөх дуол тумарыктыйа нэлэһийэр. Ону үрдүнэн аарыма кынаттарын сараадытан хомпоруун хотой көтөн иһэр күлүгэ ойууламмыт. Бу аата Хотой Айыы таҥаралаах былыргы саха урааҥхай ууһун сирэ-уота, дойдута көрдөрүлүннэҕэ. «Глубина памяти» кинигэни арыйан аннотациятын аахта: «Вопросы о прародине человечества, происхождении и истории народа саха, предпосылки и проблемы зарождения государственности в Якутии. Эти и другие темы поднимаются в книге Президента Республики Саха (Якутия) Михаила Николаева».
Иккис кинигэ таһыгар алмаас таас көстөр, Мирнэй куорат тиэмэлэригэр сыһыаннаах бөлөх хаартыскалар бэчээттэммиттэр. Ис өттүгэр Михаил Николаев мичээрдии олорор мэтириэтэ, «Республика тутулуга суох экономикатын бөҕөргөтүүгэ маҥнайгы хардыылар уонна экономика сүрүн салаата — алмаас промышленноһа хайдах сайдан иһэрин туһунан автор бэйэтин көрүүлэрэ» диэн быһаарыы суруктаах.
Дьөгүөр президент суруйталаабыт хас да кинигэтин урут ааҕан турар. Бу кинигэлэртэн ураты «Генетический вектор…», «Страницы жизни народа саха» диэннэри уонна Арктика туһунан. Уопсайынан, суруйбута олус элбэх, хас да уонунан кинигэ дииллэр. Аахпыт кинигэлэриттэн сылыктаатаҕына, кини сүнньүнэн ыччакка, үүнэр көлүөнэҕэ уонна нуучча дьонугар туһаайан суруйар эбит. Дьиҥинэн олус туһалаах, кэскиллээх дьыала. Ону ыччаппыт, бу эдэр киһи да аахайбаттык сыһыаннаһарыттан көрдөххө, итини ситэ сыаналаабат, интэриэһиргээбэт курдук.
— Доҕоор, эн толору аатыҥ-суолуҥ ким диэҥҥиний, тугу үлэлиигин? — Бологуурап саҥа дьукааҕын диэки сүөргүлээбиттии көрдө.
— Куодайыысап Николай Петрович, журналиспын.
— Ханнык хаһыакка?
— Көҥүл прессаҕа…
— Ээ, аны оннук баар эбит дуу? Былыр биһи сахалыы тыллаах икки эрэ хаһыаты — «Кыымы» уонна «Эдэр коммуниһы» билинэр этибит.
— Ити ханнык кинигэ туһунан этэҕиит? — Бологуурап илиитигэр эргим-ургум тутан арыйталыы олорор кинигэтин көрөн, Сэмэн Ыстапаанабыс сэргэҕэлээбиттии ыйытта.
— Бастакы президеммит Николаев кинигэлэрэ.
— Ээ, ону этэр эбиккит дуу, элбэх кинигэлээх дииллэр даа, мин эмиэ биирдэрин даҕаны ааҕа иликпиин.
— Сыыстарар эбиккин. Сүрдээх ыраас санаанан, инникини, кэскиллээҕи ыччакка, республика, Арассыыйа норуоттарыгар анаан суруйар ээ, ону аахайбаппыт.
— Дьиҥинэн оннук бөҕөө буоллаҕа дии, барахсан ырааҕы өтө көрөр киһи. Ол гынан баран наар нууччалыы суруллубут буолаан, дьон аанньа аахпат дии саныыбыын.
— Оттон нууччалар аахтыннар диэн нууччалыы суруйан эрдэҕэ дии, — Дьөгүөр, кинигэни арыйталыы олорон, санаа таайтарыылаахтык саҥарда. — Саха олоҕун, историятын, быһыытын-майгытын олохтоох да, тас даҕаны нуучча тыллаах омуктар биллиннэр диэн.
— Сөпкө этэҕиин, пропагандалыыр буоллаҕа дии.
— Оннук буолбакка, бэл үөһээ былааска олорор тойотторбут билбэттэр дии, хайдахтаах тыйыс усулуобуйаҕа олорорбутун, үлэлиирбитин.
— Оттоон оннук ээ-э… — Сэмэн Ыстапаанабыс улгумнук сөбүлэһэрин биллэрэр.
— Көрө, бу дьоҕус кинигэҕэ биһиги историябытыгар сыһыаннаах үс боппуруоска сүрдээх интэриэһинэй быһаарыылары биэрэр. Бу мин урут аахпыт кинигэм, билигин ол миэстэлэри булуом, — Дьөгүөр, «Глубина памяти» кинигэттэн наадалаах миэстэлэрин көрдөөн, страницаларын түргэн-түргэнник үрдүлэринэн көрөн арыйталаабытынан барда. — Бу юрий Мочанов диэн археолог учуонай 1982 сыллаахха Өлүөнэ уҥа биэрэгэр, Дьокуускайтан чугас соҕуруу сытар Дириҥ Үрэххэ, түҥ былыр, 1,7 мөлүйүөн сыллааҕыта, олоро сылдьыбыт дьон туттубут сэптэрин-сэбиргэллэрин булбут. Өскөтүн бу булумньулар айылҕа оҥоһуута буолбатах буоллахтарына уонна сыллара табата бигэргэннэҕинэ, киһи аймах аан бастаан Африкаҕа үөскээбитин туһунан өйдөбүл төрдүттэн түөрэ эргийэригэр тиийэр.
— Ноо, ол аата хайдаах?..
— Ол аата, тымныы, тыйыс айылҕаны утары туруулаһан тыыннаах ордуу усулуобуйатыгар өй-санаа, эт-хаан өттүнэн уһаарыллан, киһи аймах аан бастаан хоту дойдуга эрэ үөскүөн сөп диэн этэр.
— Һуй-йиэ-э, эмиэ да сөпкө дылы эбит ээ-э.
— Эс, убедительнайа суох, — эдэр киһилэрэ кэпсэтиигэ кыттыытын күрүчүөктэһииттэн саҕалаата.
— Ноо, тоҕо оннук саныыгын?
— Мочанов булумньулара да, датировкалааһына даҕаны саарбахтар.
— Көр да, доҕор, строгай киһи буоллуҥ дьэ. Ол эрээри манна даҕаны эн этэргэр маарынныыр баар эбит, — Дьөгүөр кинигэ биир страницатын балай да уһуннук сирийэн көрдө. — Эмиэрикэ археологтара ити тэриллэри 260–370 тыһыынча сыллааҕылар диэн быһаарбыттар. Оччотугар даҕаны Өлүөнэ хочотун олох эрдэтээҕи дьон булбуттар эбит диэн этиллибит.
— Оо, быданнааҕы кэм эбиит, оччотооҕута дьон букатын дьиикэй кэмнэрэ буоллаҕаа, — Сэмэн Ыстапаанабыс сөхпүттүү аҥаатынна.
Куодайыысап, эҕэлээхтик күлэн мүчүҥнээт, бэркиһээбит-тии, баһын быһа илгиһиннэ.
— Ол Мочанов булумньулара сымыйата-кырдьыга өссө дакаастаныан наада. Тоҕо эрэ ол малларынан тутта сылдьыбыт оччотооҕу дьон бастарын уҥуоҕун баччааҥҥа диэри була илик дии.
— Дьээ-э диэ эбитээ, доор.
— Ок-сиэ, дьэ тордуох киһи буолан биэрдиҥ ээ. Ол гынан баран онтуҥ Мочановынан эрэ быһаарыллыбат эбит. Атын дакаастабыллар бааллар.
Куодайыысап, сол да эҕэлээхтик ымаҥныырын кубулуппакка, өссө тугу этэр эбит диирдии, Дьөгүөр диэки хайыста. Киһитэ, кинигэтин төттөрү-таары арыйбахтаталаан, бииртэн биир холобурдары быһыта тутан ааҕан биэрэ-биэрэ, быһаара олордо:
— Түҥ былыргы дьонуҥ, төһө да дьиикэй аҥаардаах буоллаллар, холбоһон үөрүнэн сылдьан бултуурга үөрэммиттэрэ чуолкай. Холбоһууттан, сомоҕолоһууттан, судургу да буоллар, итэҕэл көрүҥнэрэ үөскүүллэр. Тыын өллөйө буолбут булт сүрүн көрүҥнэрэ тайах кыыл, таба оччотооҕу дьон сүгүрүйэр таҥаралара буолаллар. Тайах, таба, эһэ уобарастара үһүйээннэригэр, үгэстэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар иҥэр түбэлтэлэрэ нуучча сирин хоту өттүгэр эрэ буолбакка, киин, соҕуруу уобаластарыгар, Украинаҕа, Польшаҕа, Арҕаа Европа дойдуларыгар Пиренейскэй тумул арыыга тиийэ олохтоох норуоттарга баар буола сылдьыбыт эбит.
— Аата дьиибэтэ, ону туох дакаастыыр эбитээй? — аны Сэрэх Сэмэн, саарбаҕалаабыттыы, туоһулаһан унаарытта.
— Дьэ дакаастабыл даҕаны баар ахан. Тешик-Таш, Тэгил-Таас диэн буоллаҕа дуу, хаспахтан неандерталь уол оҕо баһын уҥуоҕа көстүбүт. Тула өттүгэр төгүрүччү хайа бараанын муоһа кэккэлэтиллибитинэн сабаҕалаатахха, бу культ, итэҕэл, сиэр-туом бэлиэтэ буолар диэбиттэр. Элбэх эһэ уҥуоҕа дьапталҕаламмыт (тыһыынчаҕа тиийэ) хаспахтар баалларын булбуттар. Былыргы Грецияҕа эһэҕэ аналлаах «комедиа» диэн көрдөөх бырааһынньыктары тэрийэллэр эбит. Комедия диэн литература жанра ити тылтан үөскээбит. Дьиктитэ баар, Большая Медведица диэн Хотугу полушарие бөлөх сулуһун Россия хоту өттүн нууччалара соторутааҥҥа диэри «Лось», «Сохатый» дииллэр эбит. Поляктар Хотугу Сулуһу «Лосиха Хэглэн», Малая Медведица бөлөх сулуһу «Хэглэн оҕото», оттон эбэҥкилэр Большая Медведица сулус бөлөҕүн эмиэ «Хэглэн» диэн ааттыыллара үһү.
— Ити саарбах легендалар, тупсаран тугу баҕарар кэпсиэххэ сөп, — Куодайыысап соччо сэргээбэтэх быһыынан уоһун уһугунан эмиэ эҕэлээхтик ымах гынна.
— Бээ-бээ, тохтоо, легенда эрэ буолбатах. Таба ойуута скифтэр искусстволарыгар кытта баар, буолаары буолан халлаан көтөрдөрүн үөһээ өттүлэринэн ойууламмыт. Ол аата итэҕэл бэлиэтэ — халлаан табата буолар. Украинаҕа, нууччалар олорор киин уобаластарыгар таба ойуута прялкаларыгар, соттордоругар, куопсуктарыгар хайа да уруһуйдардааҕар хойуутук көстөр эбит.
— Муодатыын, доор, дьиҥинэн ынах-сылгы сүөһүгээ сүгүрүйүөхтэрин сөпкө дылы эбиит.
— Сөпкө этэҕин, киһи эрэ муодаргыан курдук. Ол аата, дьон, бэйэлэрэ да билбэттэринэн, эттэригэр-хааннарыгар иҥэн хаалбыт өйдөбүлүнэн, былыргы өбүгэлэрин үгэстэрин хатылыыллар эбит. Дьиктитэ диэн баар, омук-омук бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох халлаан табата итэҕэллээхтэрэ кинилэр художественнай уобарастарыгар көстөр.
— Дьээ дьиибэ диэтэҕииҥ.
— Онон маннык түмүгү оҥорор, — Дьөгүөр, истээччилэрэ болҕойоллорун курдук, сөмүйэтин чочоҥноппохтуур, — сүүһүнэн тыһыынча, мөлүйүөнүнэн сыллар усталарыгар биһиги түҥ былыргы өбүгэлэрбит бииргэ алтыһан, буккуһан олорбуттар уонна билиҥҥи өйдөбүлүнэн «киһи аймах уопсай сыаннастарын» үөскэппиттэр. Дьэ хайдаҕый?
Дьөгүөр, дьоно тугу этэллэрин кэтэһэн, иккиэннэрин диэки хардарыта көрбөхтөөтө. Балай да саҥа суох буолла. Куодайыысап, истибэтэх курдук, дьиэ үрдүн одуулаһан мэндээриччи көрөн сыппахтаат, аахайбатахтыы хардарда:
— Киһи үөскээһинин теориятыгар ити туох сыһыаннаах үһүө?
— Дьэ сыһыаннаах, доҕор. Ол аата, муус үйэ кэмигэр дьон хотуттан соҕуруу диэки сыҕарыйан испиттэрэ дакаастанар. Оттон уруккуттан биллэр теория быһыытынан, киһи аймах сылаас сиргэ Африкаҕа үөскээн баран, онтон Сир шарын бары өттүгэр тарҕаммытын туһунан этии манна сөп түбэспэтэ көстөр.
— Ноо, ол тугунан сөп түбэспэтиий? — аны Сэрэх Сэмэн тутуһардыы унаарытта.
— Тугунан диэтэххэ, Хотугу полушариеҕа Африкаттан төрүттээх киһи сылдьыбытын туоһулуур туох да суол-иис баччааҥҥа диэри көстө илик. Этэргэ дылы, соҕурууҥҥу киһи сыта да суох эбит биһиги дойдубутугар.
— Кырдьыга даа, туох кыһалҕаттан сылаас дойду киһитэ хоту талаһыа-ай? Арааһа, ити сөп этии быһыылаах.
— Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс, сөптөөх түмүгү оҥордуҥ. Аны саамай интэриэһинэйэ диэн баар, ити таба, тайах культа, итиниэхэ маарынныыр итэҕэл, сиэр-туом, үгэс диэн биһиэхэ, сахаларга, хаһан да баар буола сылдьыбатах эбит. Ол туһунан ханнык даҕаны үһүйээммитигэр, олоҥхобутугар, былыргы сэһэннэрбитигэр ахтыллыбат.
— Кырдьыык даа оннук баара иһиллибэт ээ-э.
— Онон буоллаҕына, оччолорго биһиги бу дойдуга суохпут дакаастанан тахсар, биһиги өбүгэлэрбит ол кэмҥэ соҕуруу олорбуттар. Ити Михаил Ефимович иккис көтөҕөр боппуруоһа.
— Хантан кэлбиппит билигин даҕаны чуолкайдана илиик буолбаат?
— Манна хас да араас варианы, үгүс учуонайдар этиилэрин ырытар. Олортон, мин саныахпар, олох түҥ былыргы биис уустарыттан төрүттээхпит итэҕэтиилээх соҕус курдук. Генетиканы чинчийиинэн дьарыктанар сорох ааптардар этэллэринэн, сахалар геннэрэ европеоидтарга киирсэр курдук, төрүттэрбит арийдар буолалларын сабаҕалыыллар эбит. Нууччалар, индиецтэр, сахалар хааннарын састааба маарыннаһар өрүттээхтэрэ бэлиэтэммит.
— Көөр да, доор, дьиктии да буолар эбиит. Дьээ буолуо-буолуо, тыһыынчанан сыллар анараа өттүлэригэр араас буолуон сөп буоллаҕаа.
— Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс итэҕэйдэ, оттон эн, доҕоор, хайастыҥ? — Дьөгүөр эдэр дьукааҕын тургутардыы үтэн-анньан көрдө.
Киһитэ, сөбүлээбэтэхтии, саҥата суох иэдэс биэрэн нөҥүө хайыһан сытта. Дьөгүөр кинигэтин салгыы арыйбахтаата.
— Аны кинигэбит үһүс боппуруоһа государственность үөскээһинин туһунан. Манна нуучча хаһаахтара Саха сирин хаһааҥҥыттан билэн-көрөн кэлбиттэриттэн саҕаланар.
— Ээ, ол судаарыстыбаннас туһунан ханна эрэ аахпытыым, итиннэ мин биири сөҕө саныырдаахпын. Ити Маһары диэн Бөдьөкө уола Тыгын сиэнэ буоллаҕаа дии. Көөр, бу киһииҥ аҕатын, эһэтин хаһаахтар өлөрбүттэрин өстүйэн иэстэһэр эбэтэр көп түгэх түһэр майгыны тутуспакка кинилэри кытта өйдөһөөн, биир тылы булсан өссө икки төгүл соҕуруу ыраахтааҕыны тиийэн көрсүбүтээ баар ээ, киһи сатаан санаабат, — Сэмэн Ыстапаанабыс баһын быһа илгистэн чыпчырыммахтаан ылла, — ити, сэрэйдэххэ, мыыдарастан тахсан эрдэҕээ дии.
— Сөпкө этэҕиэн, кини эрэ буолуо дуо? Соппуруон Сыраанабыҥ, Сэһэн Ардьакыабыҥ хайдахтаах дьонуй? Иккиэн Кэтириинэ Торуойу көрсөн, норуоттарын туһун хайдах туруорса сатаабыттарай?
— Оттоон этэбин ээ-э, киһи сөҕөөр диэн, Сибииргэ атын ханнык да омуктан итинниик баран туруорсубуттара суох ээ, бадаҕаа.
— Ээ, бу Илин Сибииргэ, бука, суох буолуо. Ити аата, биһиги былыр судаарыстыбалаахпыт, ньуолбар, дипломатияны, улаҕалаах, оҕуруктаах кэпсэтиһиини сатыыр улахан омуктан төрүттээхпит туоһута буолар.
— Оттоон оннугар тахсар ээ-э.
Дьөгүөр илиитин күөрэс гыннаран чаһытын көрбүтэ, түөрдү эрэ саҥардыы ааһан эрэрэ.
— Оо, уусуҥҥа диэри бириэмэ билигин даҕаны баар эбит. Дьэ оччоҕо иккис кинигэбитин көрүөҕүҥ, атын тугу гыныахпытый?
— Ээ-э, сытыахтааҕар син да этээ.
— Бу кинигэҕэ республика көҥүл экономикалаах буолуутун туруулаһыы, АЛРОСА сабыылаах компания хайдах тэриллибитин туһунан кэпсэнэр. Онон урут истибит, билэр боппуруоспут буоллаҕа, — Дьөгүөр кинигэ сорох илиистэрэ хоҥнон үлүбээй биир чөмөх угулла сылдьалларын араартаан, страницаларынан көрөн сааһылаата. — Хаарыан үчүгэй халыҥ кумааҕыны, килбэчийэн түһэн лааҕа бэрдин көрүөҥ этэ, куһаҕаннык килиэйдээбиттэр, илиистэрэ хоҥнон хаалбыттар дии.
— Оттоон страницалара барыта бааллаар инии. Туох буо-луой, биһиэхэ ис хоһооно буоллаҕаа, — Сэмэн Ыстапаанабыс кинигэ алдьаммытын улахаҥҥа уурбаттык хардарда.
— Дьэ буоллаҕа, сөбүлэһэн ылынан иһэр буоллахпыт… Манна 1991 сыллаахха Ельциҥҥэ ыытыллыбыт телеграмма баар эбит ээ, ааҕабын дуо?
— Дьээ, истиэххэ эрээ, — оҕонньоро чөрбөҥнүү түстэ.
Өр саҥата суох сыппыт Куодайыысап эмиэ сэргээн, истэрдии бэттэх хайыста. Дьөгүөр, күөмэйин оҥостордуу көхсүн этиппэхтээт, Саха сирэ алмааһы уонна көмүһү ССРС Гохраныгар ыытарын тохтоторун туһунан телеграмма ис хоһоонун добдугураччы аахпытынан барда.
— Ок-сиэ, доор, дьэ хорсуун да быһаарыныы эбиит. Барахсан абыраабыта ээ, онтон атын дьээ эстэрдээх этибиит, — Сэмэн Ыстапаанабыс сөҕөн эмиэ чыпчырыммахтаан ылла.
Арай Куодайыысап соччо сэҥээрбэтэхтик тыл ыһыгынна:
— Дьиҥинэн, итинник дьайыы Сэбиэскэй Сойуус Конституциятын куруубайдык кэһии буоллаҕа.
— Бу да киһи тылын, доҕоор, оччолорго Сойууһуҥ хаҕа эрэ хаалбыт, тыын харыһыга, тутуу былдьаһыы кэмэ буоллаҕа дии.
— Оннук буолбаккаа, көрөө-ө, кини оннугар урукку тойон олорбута буоллаар, Конституцияны тутуспута аатыраан хоргуталыыр этээ.
— Чахчыта буоллаҕа, көрбүт да, сэрэйбит да биир. Дьэ өлүү түптүр түгэҕэр төбөбүт оройунан куугунуур кутталга киириэ этибит. Севернэй завоз диэммит букатын кэлиэ суоҕа этэ, оччоҕо бары таракаан курдук тоҥордоох этибит.
— Этимэ даҕаныы, оннооҕоор Приморье, Камчаткаа, Магадаан, бэл кинилэр бэйэлээхтээр, кыс ортото тоҥон-хатан, тэлэбиисэргэ айдаан бөҕөтөө буолбута дии, — Сэмэн Ыстапаанабыс эдэр дьукааҕын диэки сиилээбиттии көрбөхтөөтө. — Таһырдьаа күөстэнэллэрин умуннууҥ дуо? Ыксаан тимир суолу туора сытан пуойастары харгыстыыр этилээр дии.
Дьөгүөр, үөлээннээҕин санаатын салгыырдыы, көбдьүөрэ түстэ:
— Дьэ оччолорго этэ дии, биһиги сылаас дьиэҕэ олорон, куоталаһа-куоталаһа, киһибитин үөҕэн чобуоххаһарбытыттан соло булбат кэммит.
— Оттоон тот да муҥнаах, аас да алдьархайдаах диэн баар дии. Биһиги тоттохпутунаа тугу даа хоҥуруубутугар хоннорбот буолааччыбыт. Оол кэриэтээ, алдьархайга түбэстэхпитинээ, мыык да диэччибиит суо-ох. Оннуук дуо, доор? — Сэмэн Ыстапаанабыс эдэр киһи диэки сорунуулаахтык эргилиннэ. — Арбыы, ол суруксуттуулларыын саҕанаа эн аатыҥ эмиэ иһиллэргээ дылы этэ дуу, алҕаһаатыым дуу?
— Баар да буоллаҕына, ону хайаары гынаҕын? — Куодайыысап өс-саҕа буолан утары мордьойдо.
— Кээс да, доор, оттон чуолкайдаһаары ыйыттаҕыым дии-и. Киһинии мээнээ үөхпээт баҕайыы, сэтэ-сэлээнэ кэлин бэйэҕээр төннөөр дииллээр, — Сэмэн Ыстапаанабыс сүбэлиирдии унаарытта.
— Харчы бараххан хамнатар буоллаҕа дии, урукку партократтар ускайдааһыннара. Сүгүн да олорботтор ээ, былаастара сууллубутун кэннэ ньимийэн биэриэ эбиттэр.
— Һэ-һэ-э, сүгүүн буолаллар ээ-э, уруккуларын курдук көҥүл айбардаары былаас былдьаһан Ньукулаайабы самнара сатыыллар буоллаҕаа.
— Диэмэ даҕаны, чахчы омук дьолугар кэлбит киһини сордууллар. Ордук санааһын, бэрт былдьаһыы диэн баар быһыылаах бу орто дойдуга саамай куһаҕан кыдьык.
— Һы, «омук дьолугар» ааттаах ээ. Ол үлүгэр тугу оҥордо? — Куодайыысап Дьөгүөрү эҕэлээхтик утары көрдө.
Дьөгүөр абарбыт уоҕар оронугар олоро түстэ. Киһитин супту одуулаан дьиппиэн куолаһынан чиҥник этитэлээтэ:
— Сүрүн, доҕор, көрөрүҥ-истэриҥ бүөлэнэн сылдьаҕын дуо? Сэбиэскэй былаас сэттэ уонтан тахса сылын устата оҥоһуллубутунааҕар уон сыл иһигэр элбэҕи оҥордо буолбат дуо? Үөрэхтээххин дии, ама олору ааттаталыыр наада буоллаҕай? Наһаалаан да эрэҕит, дьиҥ баары, кыларыйар кырдьыгы билиммэт диэн тугуй? Өбүгэлэрбит «аһыыр иһиккэ кулгуйуу» диэн итинниги этэн эрдэхтэрэ.
— Наһаалааһына диэн онно тугуй? — Куодайыысап, өһүргэнэн өс-саҕа буолан өрө хадьыаланан, эмиэ оронугар олоро түспүтүн бэйэтэ даҕаны өйдүөмүнэ хаалла. — Хата эн наһаалаан миигин үөҕэн бараары гынныҥ дии!
— Дьукаахпыт, култууралаах эдэр киһи, өһүргэһиҥ, күрүчүөктэһэ охсоруҥ түргэнэ бэрт эбит! — Дьөгүөр бэркиһээн ытыһын охсунан ылла. — Тоҕо тута баайсан бараҕын, доҕоор?
— Оттон кулгуйар диэтиҥ дии, ол тугуҥ тылай?
— Ок-сиэ, бу да киһини көр. Саатар ити өс хоһоонун билбэккин дуу? Аһыырын аһаан, сиирин сиэн баран махтаналларын умнубут дьону итинник этээччилэр, — Дьөгүөр киһитин, сиилээбиттии, супту одуулаан олордо.
Куодайыысап, киһи эрэ буоллар син мух-мах баран, саҥата суох бүк түһэн олорбохтоото. Онтон эмискэ тура эккирээн, аан хоско сулбу хааман тахсан сонун сиирэ-халты кэтээт, таһырдьа тахсан барда.
— Хайаа, доор, киһиҥ атахха биллэрдэ дии. Һэ-һэ-һэ-э, — аан сабыллар тыаһын кытта сэргэ Сэмэн Ыстапаанабыс холкутук күлэн эҥээриттэ.
— Куотан көрдүн. Тугу даҕаны дэҥ истиэхтэрин баҕарбаттар, кэлтэй кинилэр эрэ холуннарар, үөхсэр бырааптаах курдук сананаллар.
— Тыы-ый, оттоон урукку систиэмэҥ сүрүн куоһура оол буоллаҕа дии-и.
— Сөпкө этэҕин. Үөхсүөхтээҕэр, холуннарыахтааҕар эрэ буолуох, тыыннаах муҥун ытатыы, саба баттыыр, өссө репрессиялаан симэлитэр да кырыгар кыйыттыбыт дьон этэ буоллаҕа. Ол кинилэр өйдөбүллэригэр сөп, нуорма. Оттон бэйэлэригэр биир эмэ хатыылаах тылы утары эттэххинэ, үөхсүү аатырар. Дьэ сүрдээх логика буолбат дуо?
— Оттоон хабаххаа тыыннарыы кэмэ этэ буоллаҕаа.
— Оннук-оннук, билигин баҕас тэҥҥэ аахсар инибит, атын кэмҥэ олоробут курдук дии.
— Дьээ билигиин даҕаны сүгүүн бэриммэт дьон буолуохтараа. Ити репрессиялыыр, сиртэн симэлитэр диэн тылларгыын сөбүлүү истибэттэрэ чуолкаай, — Сэмэн Ыстапаанабыс, тэптэрэн биэрэрдии, аргыый сыыйда.
— Сөбүлээбэтиннэр, доҕор. Урут Аммосов, Ойуунускай, Бараахап курдук бастыҥ, үтүө дьоммутун мэҥиэстэн баран, буолар буолуохтааҕын курдук, сталинизмы арбыы, үтүөтүн таһааран, кураанаҕы дойҕохтуу сылдьалларын атыннык туох диэххэ сөбүй?
— Айыкка-а, дьэ ыарыылаахтык ылыныллар тыллары саҥардыыҥ, доор, арах-араах! Иһиттэхтэринэ, иэдээн.
— Мөлүйүөнүнэн буруйа суох дьону сордоон-муҥнаан өлөрбүттэрэ, бастыҥ араҥаны ирдээн туран имири эспиттэрэ ыарыылаах буолбатах үһү дуо?!
Кылгас түгэҥҥэ хайа-хайаларыгар табыгаһа суох тыҥааһыннаах уу чуумпу бүрүүкээтэ. Кинилэр олорон кэлбит олохторо, хас биирдиилэрин тус-туһунан дьылҕалара бу кэлин самныбыт систиэмэ, соҕотох партия сабардаабыт муҥур идеологиятыттан быһаччы тутулуктаммыттара.
Дьөгүөр Бологуурап, хайа инженерэ, үрдүк үөрэхтээх горняк эрээри, талбыт идэтинэн табыллан үлэлээбэтэх, үрдүк дуоһунаска, аакка-суолга, наҕараадаҕа тиксэн арбамматах киһи. Кини, университеты кыһыл дипломунан бүтэрбит, билии-көрүү өттүнэн биир бастыҥ специалист, үрдүккэ дабайыахтаах, улахан салайааччы буолуохтаах киһинэн ааҕыллара олоххо кыайан киирбэтэҕэ үгүстэри соһуппута, дьиктиргэппитэ. Идэтинэн син сүүрбэччэ сыл үлэлээбитэ эрээри, көннөрү прораб, хайа маастарын дуоһунаһыттан үрдээбэтэҕэ. Ол сүрүн биричиинэтинэн партията суоҕа буолбута. Сааһын тухары наар тыаҕа-хонууга оробуочайдары кытта бииргэ хара үлэ ыараханыгар сылдьан, киин бөһүөлэккэ, хонтуораҕа сыл баһыгар-атаҕар ахсааннаахтык көстөрө. Дьиэҕэ-уокка, кэргэттэригэр даҕаны күһүн-саас эрэ бэрт кылгас кэмҥэ көстөн ааһара. Партияҕа эрдэ киирэр кыах баара, аармыйаҕа сырыттаҕына, устудьуоннуур да кэмигэр тыл көтөҕөр түгэннэрэ бааллар этэ. Ону бэйэтэ уһатан-кэҥэтэн хаалларан иһэрэ. Тоҕо эбитэ буолла, кини эдэр сааһыттан олус хомуньуус буола сатыыр, былааска тарбачыһар карьерист дьону иһигэр киллэрбэт, ахсарбат буолара. «Оо, дьэ партиялаах, коммунист бэрдэ үһү ээ», — диэн өрө-сала көтөр өрүкүнэһээччилэри көрө-көрө, ордук санааһын имэҥэр ылларбыт дьонтон атыннык санаабат этэ. Ону баара, олох-дьаһах, үлэ-хамнас быһыытыгар-майгытыгар даҕаны көстөрүнэн, төһө даҕаны чиэһинэй, үчүгэй үлэһит буолларгын, партията суох буоллуҥ да, үтүөҕэ тиксибэт, үрдүккэ өнүйбэт аналланарга суруллубатах сокуон баара. Дьон туруору сүрүннээх, мас көнө өттүлэриттэн уратылара, ону бэркэ билэр буолан, партия халыҥ кэккэтигэр харыыта суох халҕаһалыы анньан киирбиттэрэ. Арай Дьөгүөр эрэ үөлээннээхтэриттэн хаалан хаалбыта. Күннээҕи олох, үлэ-хамнас туһунан кылгас ыстатыйалары, фельетоннары олохтоох хаһыакка суруйан муунтуйбут санаатын сайҕанара. Сыыйа республика хаһыаттарыгар, киин сурунаалларга тиийэ критическэй ис хоһоонноох, олох проблемаларыгар аналлаах публицистическай ыстатыйалара бэчээттэнэр буолан барбыттара. Кэлин кэргэнэ Саха госуниверситетын медицинскэй факультетыгар үөрэнэ барарынан сибээстээн, Дьокуускайга көспүттэрэ. Лена үөрэҕин бүтэриэр диэри сэттэ сыл устата тематическай экспедицияҕа техника-экономика салаатын партиятыгар инженеринэн үлэлээбитэ. Бу сылларга суруналыыстыкаҕа сыстан, «Кыым» хаһыакка штаты таһынан корреспондент быһыытынан промышленность тиэмэтигэр сыһыаннаах араас иһитиннэриилэрэ, ыстатыйалара сотору-сотору тахсаллара. Кэргэнэ үөрэҕин бүтэрэн, хоту дойдуга бырааһынан ананан аны Эдьигээнниир буолбуттара. Бу дойдуга кэлэн үлэттэн уурайар сааһыгар диэри олохтоох хаһыакка корреспонденнаабыта. Кэргэнинээн иккиэн пиэнсийэҕэ тахсан баран Дьокуускайга төннөн олохсуйбуттара. Онтон уларыта тутуу кэмигэр тыа сиригэр уларыйыы-тэлэрийии, кредит биэрии, чааһынай бас билии көрүҥэ киириитин, былыргы НЭП саҕанааҕы курдук табыгастаах кэм эргиллибитин бэйэтэ тыаттан төрүттээх киһи буолан кэрэхсии, эҕэрдэлии көрсүбүтэ. Сотору тоҕоостоох түгэн тосхойбутунан туһанан, аны бэйэлэрэ тыаҕа тахсан, сүөһү-ас тэринэн, дьиҥнээх сахалыы олоххо көспүттэрэ.
Киниэхэ холоотоххо, Сэмэн Ыстапаанабыһыҥ, хомуньуус бэрдэ буолан, кинитээҕэр быдан тахсыылаахтык үлэлээбит киһи. Продснаб тойоно, партбюро сэкирэтээрэ, Дьокуускайга тиийэн республика Госснабыгар тиийэ салайсыбыт киһи буоллаҕа. Өйдөөҕүн өйдөөх хата урукку систиэмэ эстэрин, партийнай идеология мөлтүүрүн саҕана партиятыттан аккаастанан, билиэтин остуолга ууран биэрбит сурахтааҕа. Дьөгүөр, ону өйдөөн, киһититтэн чуолкайдаһыах санаата киирдэ.
— Арба даҕаны, Сэмээн, эйигин партийнай билиэтин бэйэтэ остуолга ууран биэрбит үһү диэни истибиттээҕим ээ. Ол кырдьык дуо?
— Ээ, кирдиик буолумунаа, — Сэмэн төтөлө суох унаарытта.
— Ол тутатыгар чэпчэкитэ суох дьыала буолуохтаах ээ. Туох санааттан оннукка соруммуккунуй?
— Ээ, бэйэбиттэн бэйэм кэлэйээн. Сыллааҕы отчуот, квартаал аайы сымыйа сыыппараа, припиискэ бөҕөтөө. Надайыаллаан, тулуурбуттан ааһан ыксаан олордохпунаа, хата тоҕоостоох кэм бэйэтэ кэлбитээ.
— Дьэ ханныгын да иһин интиҥ хорсун санааттан тахсар. Онно санамматах дьонуҥ билигин, партия дьиҥнээх патриоттара кинилэр буолан, эһигинниктэри таҥнарыахсыттарынан ааҕаллар ээ.
— Ээ, һэ-һэ, эһэни көрөн баран суолун ирдээбиккэ дылы, сүтэрэрин сүтэрээн, эстэрин эстээн баран биһигинниктэринэн кыһыыларын-абаларын таһааран эрдэхтэрээ, — Сэмэн, кэлэйбиттии, эҕэлээхтик унаарытта.
Дьөгүөр күлэ түстэ.
— Дьэ, доҕор, олус да таба холоон эттиҥ. Кырдьык, сүтэн, мэлийэн хаалбыт дьыаланы баран кураанах күлүгүн харбыалаһа сатааһын да диэн. Туһата суох халтай дьарык буоларын өйдөөбөттөрүн киһи сатаан санаабат.
— Доор, хомуньуус паартыйа идьиэйэтээ диэн сэттэ уонча сыл устата дьон-сэргэ өйүгээр-санаатыгаар иҥмитэ дириҥэ бэрт буоллаҕаа, — Сэмэн бэйэтэ бэйэтигэр кэпсиирдии быһаарда. — Ону хайдаах эмискэ уларытан кэбиһиэххиниий? Онуоха эбии биһиги омук бэйэбит даҕаны үөрэтиинии-такайыыныы олус бэриниилээхтик ылынааччыбыыт.
— Кырдьык, иҥэриммиппитин ыһыктан биэрбэппит бэйэбит киэнэ буоллаҕа. Ону билиниэххэ сөп. Ол гынан баран сорохторуҥ билигин да былааска араас дуоһунаска үлэлии сылдьан реформаны утараллара, олох хаамыытын туорайдаһаллара, барытыгар төттөрүлэһэ олороллоро кыһыыта бэрт буолбатах дуо?
— Оол ити былаас былдьаһааччылар уоннаа кинилэр хос моонньохтороо олустууллаар.
— Оо дьэ, этимэ даҕаны, били президеммит быыбарын кэмигэр дьүһүлэммиттэрин көрүөҥ этэ. Урут Николаевтан өйөбүл ылан үрдүккэ ыттыбыт, аакка-суолга тиксибит дьонтон үксүлэрэ кинини таҥнарбыттара киһини кэлэтэрин ааһан олус дьиксиниилээх, кутталлаах санааны үөскэтэр. Өрөспүүбүлүкэ, норуот туһун таһы умнан туран, үрдүкү структуралар, олигархтар интэриэстэригэр харчыга атыыланар диэн төрөөбүт дойдуну, нацияны таҥнарыы буолбатах дуо? — Дьөгүөр, санньы туттан олорбохтоот, хараастыбыт куолаһынан аат эрэ харата хардарда.
— Сөпкө этэҕиэн, былааска иирэн, харчыга хараҥараан дьон кэрээниттэн тахсан эрээр.
— Киин сир оҕуруктаах санаалаахтарын угаайыларыгар киирэн биэрэн олохтоох «дьорҕоотторбут» үрүт-үөһэ үҥсүү-харсыы тэрийэннэр, бэйэбитинэн киһибитин туораттардылар. Омуктарын дьылҕатынан оонньообуттара хаһан эмэ аньыылара таайыа ээ. Алыс үүнэ-тэһиинэ суох бардылар.
— Һээ дьэ, буолан иһээхтээтэхпит эбээ, илбит-эйэбиит суоҕа бээрт.
Оҕонньоттор санааҕа түһэн өрүтэ тыынан саҥата суох олорбохтоотулар. Дьөгүөр чаһытын көрүннэ.
— Ок, алтабыт чугаһаабыт ээ, доҕоор! Остолобуойдуур кэм буолбут, барыахха, — ибири-сибири хомунан, таһырдьа иккилии этээстээх уопсайдар быыстарынан киэҥ уулуссаҕа тахсан, биэрэк диэки аллара киирдилэр.
Үөлээннээхтэр
Эбэ биэрэгиттэн туруору тахсар туора уулусса кумах хааһын үрдүгэр тимир эрэһиэҥкэ олбуордаах, эргэрбит гынан баран, маһа өссө да чиргэл дьоҕус дьиэ таһыгар дьон бөҕө олбуор иһинэн-таһынан мустан чуоҕуһан тураллар.
— Күндү доҕоттор, бу дьиэҕэ 1961–1964 сылларга Михаил Ефимович уонна Дора Никитична Николаевтар дьиэ кэргэттэрэ олоро сылдьыбыта. Кинилэр, үөрэхтэрин кэнниттэн олоххо саҥа үктэнэн эрэр эдэр специалистар, үлэлэрин манна, Эдьигээҥҥэ, саҕалаабыттара, — Эдьигээн улууһун дьаһалтатын үлэһитэ эдэр дьахтар микрофонунан саҥарар чуор куолаһа уулуссанан ааһан иһээччилэри ыраахтан үмүрү тардан, истибит эрэ барыта тиэтэйэ-саарайа дьон мустубут сирин диэки дьулуста. — Бүгүн биһиги бастакы президеммит музей-дьиэтэ аһыллыытын үөрүүлээх түгэнигэр муһуннубут.
Хас да киһи эҕэрдэлээн тыл эппитин кэнниттэн дьиэҕэ киирии кыһыл лиэнтэтин Михаил Ефимовичка бэйэтигэр быстардылар. Кини Эдьигээн олохтоохторугар, дьаһалта салайааччытыгар туһаайан махталын биллэрэн кылгас тыл эттэ. Телевидение үлэһиттэрэ, фотокорреспонденнар, ону таһынан фотоаппараттаах эрэ барыта үөрүүлээх түгэни уһулан, түһэрэн вспышкалар уоттара чаҕылыҥнастылар. Ол кэнниттэн иһирдьэ киирэн дьиэ ис бараанын көрүү-истии, сипсиһии, сүпсүгүнэһии буолла. Дьиэ ис өттө өрөмүөннэнэн саҥардыллыбыт. Киирэри кытта аан хос уҥа өттө гостинай, ортотугар билиитэ оһоҕунан быысаһан хаҥас өттө куукуна эбит. Улахан аһыыр остуол үрдүгэр дуйдаах алтан сылабаар итии паарынан бургучуйа тыынар. Утары хаптаһынынан быыһаммыт кыра-кыра икки хоско хаһаайыттар уонна оҕолор былыргы тимир оронноро тураллар. Хомуот үрдүгэр хаартыскалардаах альбомнар, аҕыйах дьиэ тэрилэ, иһит-хомуос бааллар. Музей-дьиэ ис тэрилэ өссө да ситэ илигэ көстөр. Ол эрээри оттон кылаабынайа дьиэтэ буоллаҕа, мала-сала, экспонаттара сыыйа хомуллан туолан иһиэхтэрэ турдаҕа.
Дьөгүөр Бологуурап көрөөччүлэр халҕаһаларын кытта бииргэ киирэн дьиэни көрөн эргийэн киирэр аан таһыгар кэлиитигэр дьон хайыы-үйэҕэ остуол тула олорон алаадьылаах итии чэй иһэн сырылатан ырааппыттар. Остуол баһыгар Михаил Ефимович бэйэтэ бэркэ дуоһуйбут көрүҥнээх үөрэн мичилийэ олорор. Баҕалаах барыта оҕолуун-дьахтардыын солбуһа-солбуһа кинини кытта сэргэстэһэ хаартыскаҕа түһэллэр. Кырдьык даҕаны, туох да харах баайыыта суох дьон-сэргэ үөрбүт, дуоһуйбут, көрбүтү эрэ барытын долгутар түгэнэ тыыннаах хартыына буолан Дьөгүөр өйүгэр-сүрэҕэр хатаммыта. Көрүөххэ истиҥэ, үчүгэйэ сүрдээҕэ.
Бологуурап эмиэ үтүрүһэн-анньыһан чэй куттаран остуол ойоҕоһугар кыбыллан, сыыйа-баайа чэйин иһэн бүтүүтэ дьон арыый аҕырыы быһыытыйда. Сиэбигэр укта сылдьар фотоаппаратын аттыгар олорбут уолга биэрэн ытыктыыр салайааччытын кытта түһэрэригэр көрдөстө. Хас да киһи кэнниттэн уочарата кэлбитигэр кэккэлэһэ олоппоско олорунан кэбистэ. Кинилэр кэннилэригэр икки-үс дьахтар сэргэстэһэ турунар кэмнэригэр уол түһэрэн ылла…
Дьөгүөр Бологуурап хас да киһиттэн ыйдаран, үөлээннээҕэ, урут маннааҕы хаһыакка үлэлиир сылларыгар бодоруспут киһитэ, кырдьаҕас учуутал Николай Петрович Софронов олорор дьиэтин дьэ булла. Күнүс музей-дьиэ аһыллыытыгар Ньукулайдыын көрсүһэ түһэн кэпсэтиилэригэр табаарыһа киэһэ кэлэ сылдьарыгар ыҥырбыта. «Үөлээннээхтэр аҕыйах буолан мустан кэпсэтэ, уруккуну-хойуккуну санаһа түһүө этибит», — диэбитэ.
— Дьөгүөр Маппыайабыс, биһиги бу, Михаил Ефимовиһы билэр, сорохпут бииргэ үөрэммит, сорохтор бииргэ үлэлээбит, алтыспыт дьон, мустан, үчүгэйдик саныыр, ытыктыыр киһибит туһунан өйдөһө-санаһа, кэпсэтэ олоробут. Ону эйигин иһиттин, биллин, суруйар киһиэхэ, баҕар, наада буолуо диэммин ыҥырбытым, — Николай Петрович Дьөгүөрү аттыгар олордон ыалдьыттарын кытта билиһиннэртээтэ.
Аныгы сиэринэн сөбүгэр үгүөрү астаах остуол тула олорооччулары сорохторун Дьөгүөр уруккуттан билэр дьоно буолан, кэпсэтии-ипсэтии иҥнигэһэ суох көхтөөхтүк барда.
— Оскуолаҕа хас да сыл бииргэ үөрэммит Михаил Ефимович оҕо сааһын доҕоро бу Николай Петрович буоллаҕа дии. Атыттар биһиги биир кылааска үөрэммэтэхпит, үрдүкү-анныкы кылаастарга этибит. Онон кини кэпсээнин маҥнай истиэҕиҥ, биирдэ да үчүгэйдик кэпсии илик ээ, — кыра хатыҥыр Евдокия Ивановна Константинова, бэрт эрчимнээхтик саҥаран-иҥэрэн, бүгүҥҥү дьоро киэһэ дьаһалын бэйэтигэр ылынна.
Ньукулай, иккистээн көрдөһүннэрэ барбакка, бэйэтэ даҕаны кэтэһэн олорордуу, чөллөркөй холку куолаһынан кэпсээн барда. Ким да быһа түспэккэ сэргээн истэ олордулар.
— Мин 1947 сыллаахха эргэ Лииндэ алын сүһүөх оскуолатын бүтэрэн, 30-тан тахса көстөөх сири табанан айаннаан, Эдьигээн оскуолатыгар үөрэнэ киирбитим. Сэттис кылааһы бүтэрбитим кэннэ күһүн Эдьигээн оскуолатыгар ахсыс кылаас аһыллыбыта. Онно үөрэнэрбэр Өктөмтөн Николаев Миша диэн бааһынай хааннаах, будьурхай баттахтаах хатыҥыр уол кылааспытыгар үөрэнэ кэлбитэ. Эдьигээҥҥэ кини бииргэ төрөөбүт убайа Ким Ефимович үлэлиирэ.
Мишаны кытта уопсай тыл түргэнник булан, олус иллээхтик үөрэммиппит. Кини оҕоттон улахан туох да уратыта суоҕа. Үчүгэйдик үөрэнэрэ, оскуола уонна интэринээт олоҕор көхтөөхтүк кыттара. Мин өйдүүрбүнэн, кини ордук нуучча тылыгар биһигиттэн чорбойоро. Уус-уран литератураны үлүһүйэн туран ааҕара, мэлдьи кинигэ тутуурдаах сылдьар буолара. Аахпыт кинигэбит ис хоһоонун былдьаһа-тарыһа бэйэ-бэйэбитигэр кэпсиирбит, ол быыһыгар арыт мөккүһэн да ыларбыт. Хата киһибит, атыттар курдук, омуннуран-төлөннүрэн мөккүспэт этэ. Ол курдук оҕо эрдэҕиттэн холку, ыгылыйбат майгылааҕа, хас биирдии этиитин толкуйдаан, ыараҥнатан баран саҥарара. Уопсайынан, сахалыы мындыр өйдөөҕүн иһин биһиги кинини оонньоон «еврей курдук өйдөөх киһи» диирбит.
— Һэ-һэ-һэ, оччоттон дуоспуруннаах эбит дии.
— Ээ, оннук бөҕө буоллаҕа дии. Улахан киһи курдук, көссүө, боччумнаах баҕайытык туттан сылдьара.
— Интэринээккэ бииргэ олорбуппут, онно бэрээдэги, режими көрөөччү, көҕүлээччи кини буолара.
— Сөпкө этэҕит, Миша спордунан утумнаахтык дьарыктанара, күннээҕи режими кытаанахтык тутуһара, — Ньукулай ыалдьыттара бэлиэтээһиннэрин кытта сөпсөһөн, салгыы кэпсээбитинэн барда. — Ол дьарыгар бииргэ үөрэнэр оҕолорун эмиэ көҕүлүүрэ. Биһиги интэринээккэ сэттис хоско бииргэ олорбуппут. Учууталбыт Анастасия Яковлевна Александрова сүбэтинэн биир дьыл күһүнүттэн ыла эппитин-хааммытын эрчийбитинэн барбыппыт. Биһигини Мишабыт дьарыктааччы. Ол сыл кыһыныгар да, сааһыгар да бары ыалдьыбакка, биир да күнү көтүппэккэ үөрэхпитин түмүктээбиппит. Ону таһынан кини штанганан дьарыктанара.
Эдэр дьон сиэринэн, оскуола, кулууп үҥкүүтүгэр сылдьарбыт. Мин да, кини да үҥкүүлээбэт этибит, ол оннугар маассабай оонньууларга үөрүүнэн кыттарбыт. Ол саҕана билиҥҥи курдук уот-күөс суоҕа. Ол да буоллар, санаабытын түһэрбэккэ, өрүс фарватерын көрдөрөр маяктар батареяларынан лаампа уматан, сороҕор чүмэчи уотугар гармошка, балалайка, гитара доҕуһуолунан үҥкүү, оонньуу тэрийэрбит.
Икки сыл, интэринээккэ миэстэ суох буолан, мин Миша- лыын Михаил Андреевич уонна Матрена Андреевна Солда- товтарга дьиэлэммиппит. Ол саҕана биһиги доҕордоһуубут өссө чиҥээбитэ. Оскуолаҕа аргыстаһан сылдьарбыт, уруокпутун бииргэ ааҕарбыт, оҕо буолан мэниктээн да ыларбыт. Ол быыһыгар мөккүһүү, тыл-тылга киирсибэккэ кыыһырсыы да ханна барыай. Олорор ыалбыт элбэх оҕолоохторо, ону таһынан өссө дьукаахтаахтара. Солдатовтар оҕолорун көрсөрбүт, дьиэ ис-тас үлэтигэр тэбис-тэҥҥэ сылдьарбыт. Хаһаайыммытын кытта эргэ баарсаны көтүрэн, маһын кумах биэрэги дабайан ыраах баҕайы сиргэ санныбытынан таспыппытын өйдүүбүн. Ол маһынан кэлин дьиэ туттубута.
Интэринээттэн, таска олорорбут быһыытынан, иккиэн сухой паек ылар этибит. Завхозпут арыыбытын ыйыырыгар куруук балыйа сатыыра. Арыыны ыйааһыҥҥа үөһэттэн быраҕара, ыйааһын стрелката киилэтин көрдөрүөн иннинэ хаба тардан ылара уонна: «Чэ оҕолорбор арыый элбэх да буоллун, мэ, ылыҥ», — диирэ. Биһиги бэйэ-бэйэбитигэр имнэнсэн баран: «Ээ, Афанасий Николаевич, балыыҥкалаа-ма, тоҕо үөһэттэн быраҕаҕыный? Өссө эбиитин ыйааһыныҥ тохтуу илигинэ хаба тардан ыллыҥ дии. Үчүгэйдик ыйаа», — диэн, олох аахсан баран тэйэрбит. Иккистээн ыйаатаҕына, ол арыыбыт аҥаарыттан аҥаара эрэ буолара. Аспытын салааскаҕа тиэйэн эбэтэр суумкаҕа уктан олорор ыалбытыгар илдьэн чөкөччү туттаран кэбиһэрбит. Ыалбыт биһигиттэн кэлтэгэй кэппиэйкэни да көрдөөбөттөрө, кинилэртэн биирдэ даҕаны мөҕүллүбэтэхпит. Билигин санаатахха, адьас туора көрбөккө, оҕолорун кытта тэҥҥэ туппуттар эбит. Ол иһин кинилэри олус истиҥник саныыбыт.
— Оччотооҕу саха ыала барахсаттар бары даҕаны сиэр-майгы өттүнэн мааны дьон буоллахтара.
— Ээ, кэмэ оннук эбитэ дуу, дьон-сэргэ бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара наһаа үчүгэй, иллээх баҕайы буолар этилэр.
— Оттон сэрии кэннинээҕи өй-санаа чөл, инникигэ эрэл, итэҕэл күүстээх кэмэ буоллаҕа дии, — дьахталлар Ньукулай кэпсээнин быһа түспүттэрин сөбүлээбэтэхтии, Дьөгүөр быһаччы түмүк оҥордо. — Чэ, Николай Петрович кэпсээнин ситэри истиэҕиҥ, ол кэнниттэн санаабытын атастаһыахпыт.
— Кырдьык, мэһэйдээбэккэ бастаан истиэҕиҥ, ол кэнниттэн кэпсэтиэхпит буоллаҕа дии, — Евдокия Ивановна, дьүөгэлэрин буойардыы, саҥарда.
Ньукулай куолутунан көхсүн этитэн, сөбүлэһэрдии кэҕис гынаат, салгыы кэпсээбитинэн барда:
— Оскуола комсомолун комитетыгар иккиэн чилиэнинэн сылдьарбыт. Мин 8-с кылааска учком секретарынан, интэринээт сэбиэтин председателинэн үлэлээбитим. Михаил, оскуола чулуу спортсмена буоларын быһыытынан, учкомҥа, интэринээккэ спортивнай секторынан талыллан үлэлээбитэ, оскуолаҕа учууталлар актыыбынай көмөлөһөөччүлэрэ этэ. Кинитэ суох биир да спортивнай күрэхтэһии, уус-уран самодеятельность, поход тэриллибэтэ.
Миша бастыҥ табаарыс этэ. Тоҕо диэтэххэ, кини хаһан баҕарар киһититтэн көрбөккө, барыбытыгар биир тэҥник сыһыаннаһара. Кыһалҕалаах түгэҥҥэ үтүө сүбэһит, үөрүүнү тэҥҥэ үллэстэр амарах доҕор буолара. Хаһан даҕаны күүһүнэн өттөйбөтө, киһиргээбэтэ, кимиэхэ да үчүгэй буола сатаабата, кыамматтары куруук аһынар аакка сылдьара. Мааны таҥаһы таҥнарын отой сөбүлээбэтэ, оҕоттон ураты буола сатаабат этэ.
Биһиги атаҕастабылы ис-испититтэн тулуйааччыбыт суох, бэйэбитин төрүт атаҕастаппат этибит, улахан, күүстээх да уолаттарга куруук утарылаһааччыбыт. Оттон кыамматтары, бэйэбититтэн мөлтөхтөрү хаһан да тыыппат буоларбыт, төттөрүтүн кинилэргэ көмөлөһөрбүт.
Михаил үчүгэйдик ыллыыра, бас куоластааҕа. Кини ыллыырын сэҥээрэн истэрбит, арай концертарга соҕотоҕун ыллыырын өйдөөбөппүн. Оскуола хоругар эрэ кыттааччыбыт. Биирдэ уус-уран самодеятельность көрүүтүгэр бэлэмнэнэн, инструментальнай оркестр тэриммиттээхпит. Ким өй укпу-тун этэр кыаҕым суох эрээри, репетицияны Миша Николаев ыытарын өйдүүбүн. Туох инструменнаах буолуохпутуй, юлий Шадрин баянныыра, биһиги эрбиини, кураанах бытыылканы тыаһатан оонньуурбут. Хата кимнээҕэр сөбүлээннэр хайҕал бөҕөтүн ылбыппыт.
Дьиҥэр, оҕо дьон быһыытынан, баракааспыт да элбэх буоллаҕа дии. Онтон биир түгэни кэпсиибин. Оҕолорбор, сиэннэрбэр кэпсээтэхпинэ, итэҕэйбэт курдук тутталлар. «Хайдах ол биһиги президеммит оннукка кыттыһыай?» — дииллэр. Биһиги даҕаны эмиэ оҕо буола сырыттахпыт дии. Биирдэ, саас этэ, бадаҕа, таһырдьа күн сылыйбыт, уһаабыт кэмигэр буорах хайдах эстэрин көрөргө быһаарынныбыт. Конный двор диэн хайалаах сир үрдүгэр соруктаах аҕайдык туттан тиийдибит. Американскай хаптаҕай бааҥкаҕа тобус-толору буорах куттубут уонна уһун быаны баайан баран син тэйиччи соҕус саһан, кирийэн сыттыбыт. Саҥата-иҥэтэ суох испиискэни уматтыбыт уонна быабытыгар даҕайдыбыт. Быабыт буруолуу түһээт умайбытынан барда. Биһиги куттанан, хаптайыахпытынан хаптайан, аппа аҥхайыттан көрө сытабыт. Дьэ эбээт, доҕоор, буорахпыт эстэн тыас-уус бөҕөтүн таһаарбат дуо?! Санаабытыгар, тыаспыт Эдьигээни биир гына дуораһыйбыт курдук буолла. Онтон көрбүппүт, буруобут бөһүөлэги үрдүнэн киирэн бара турда. Биһиги, ону көрө-көрө, күлэн уҥа сытабыт. Дьэ ол курдук буорах хайдах эстэрин илэ харахпытынан көрдөхпүт дии.
— Ама оннук баар этэ дуо?
— Тыый, баракаас баҕайы эбиккит дии.
— Эчи кутталын… Кэбис, мин Михаил Ефимович оннук буолуо дии санаабаппын, — дьахталлар бары соһуйа, аймалаһа түстүлэр.
— Оччолорго кини Миша буоллаҕа дии. Этэбин ээ, биһиги даҕаны оҕолор буола сырыттахпыт диэн, — Ньукулай, кырдьыгын таһаарынардыы, холкутук быһаарда.
— Оттон буоллун, ол эрээри киһи истибэтэх баҕайыта…
Дьөгүөр, уопсай күйгүөнү тохтотордуу, илиитинэн далбаатанна:
— Бээ-бээ, тохтуу түһүҥ. Итиччэтигэр мин эһиэхэ атын, өссө чаҕылхай холобуру кэпсиэм. Эһиги Ельцин кинигэтин аахпыккыт дуо?
— Суох.
— Ноо, онно туох баарый? — болҕомто аны Дьөгүөргэ туһаайылынна.
— Борис Ельцин «Исповедь на заданную тему» диэн кинигэлээх. Дьэ онно баар. Бэйэтэ билинэринэн, оскуолаҕа сылдьан олох күлүгээн эбит. Ол эрээри бары кылаастарга наар биэскэ үөрэммит. Инньэ гынан пиэрибэй кылаастан онуска диэри куруук ыстаарыһанан талылла сылдьыбыт. Поведениетын туһунан кыратыттан саҕалаан кэпсээтэххэ маннык: бэһискэ үөрэнэ сылдьан кылаастарын салайааччыта киириэхтээх уруогар оҕолору барыларын иккис этээстэн түннүгүнэн аллара ыстаннартаабыт. Учууталлара киирбитэ, кылааска ким да суох үһү, тахсан дьуһуурунайтан ыйыппытыгар ким да тахсыбатаҕа диэбит. Аны немец тылыгар киһитинэн үчүгэй баҕайы эдэр дьахтар уруогар олоппоһугар патефон иннэтин курдары өрө саайан айдаан тарпыттар. Ол аата немецтэри утаран бырачыастааһыннара үһү. Оттон саамай кылаабынайа, ити хаҥас илиитигэр икки тарбаҕа суох дии, ол гранатаны эһэн мэлиппит.
— Тыый, хата хайдах өлбөтөҕөй?
— Диэмэ даҕаны!
— Дьэ ол маннык буолбут. Бу бэдигиҥ табаарыстарынаан фроҥҥа бараары тииһэллэрин, биллэн турар, ыыппат буоллахтара дии. Дьонуҥ туран бэйэлэрэ бэстилиэт, саа оҥостор буолбуттар. Аны граната булан, ол тэрил ис туруга хайдаҕын билэргэ быһаарыммыттар, эмиэ оҥороору. Ельциниҥ байыаннай ыскылаат буолан турар үс хос хатыылаах боробулуоханан эргитиллибит таҥара дьиэтигэр үөмэн тиийэр. Харабыл дьиэ нөҥүө өттүгэр барбытынан туһанан, түннүк эрэһиэҥкэтин эрбээн иһигэр киирэн, икки гранатаны уктан тахсар. Хата харабыл көрбөтөх. Көрбүтэ буоллар, ыйыта да барбакка, ытан кэбиһиэхтээх эбитэ үһү.
— Тыый, аата күтүр баламатын…
— Эс, хайдах президеҥҥин итинник этэҕин?
— Оттон куттаммата сүрэ бэрт эбит дии!
— Нуучча харса суоҕа буоллаҕа…
— Дьэ бээ, салгыы истиҥ, — Дьөгүөр, истээччилэрэ бэркиһээбит киҥир-хаҥыр саҥарсыыларын буойан, салгыы кэпсээн барда. — Дьонуҥ туран, гранаталарын чинчийэ, куорат таһыгар ыраах тыаҕа тахсаллар. Маладьыаһыҥ табаарыстарын 100-кэ миэтэрэ тэйиччи барыҥ диэн модьуйбут. Бэйэтэ гранататын тааска ууран баран тобуктаан туран молотуогунан чааккайар киһи буолбут. Били запалын араарбатах, билбэт буоллаҕа дии. Онтуката эстэн, икки тарбаҕын мэлиттэҕэ ол. Хата, кырдьык, хайдах өлбөтөҕө буолла?
— Ол бэйэтэ суруйар дуо итини барытын?
— Бэйэтэ буолбакка.
— Киһиҥ өссө онтун киэн туттардыы ахтар ээ.
— Ээ, сымыйалыыра буолуо…
— Ама, доҕор, хайа үлүгэрэй…
— Оо, онуоха холуйдахха, биһиги дьоммут мэниктээһиннэрэ диэн күннээҕи биир түгэн баракааһа буоллаҕа.
— Кырдьык да, оннук эбит.
— Ээ, ама уол оҕо оччо мэниктээбэт буолуо дуо?
— Диэххэ айылаах… — Ельцинтэн саллан, дьахталлар бастаан соһуйа истибит Ньукулайдаах тэбэнэттэрин улахаҥҥа уурбаттыы сыаналаатылар.
— Биһиэхэ даҕаны ити кэннэ син араас баара да, баламаттааһын суоҕа. Чэ мин ахтыыбын ситэрэн кэбиһиим, — Ньукулай кэпсээнин салҕаата. — Тиэмэбититтэн букатын халыйан хааллыбыт. Мин 9 — 10-с кылаастарга оһоллономмун сүгүн үөрэммэтэҕим. Мишалаахтан хаалбытым, кэлин киэһээҥҥи оскуоланы бүтэрбитим. Миша үрдүкү даҕаны кылаастарга куруук лидеринэн сылдьыбыта.
Сайын, күһүн катерынан кэлбит табаары куруустааһыҥҥа үлэлиирбит. Бензини куруустуур харчылаах буолара. Онно мээнэ дьону ылбаттара, күүстээх, бэйэҕин кыанар буолуохтааххын. Трюм иһиттэн 200 лиитэрэлээх буочуканы быалаан баран тардан таһаарарбыт. Михаил үксүн оннук үлэҕэ сылдьааччы. Орто оскуоланы ситиһиилээхтик бүтэрэн, үөрэх туттарса барарыгар ол үлэлээбит харчытын бырайыас оҥостубут буолуохтаах.
Үрдүк үөрэҕи бүтэрэн баран, Эдьигээҥҥэ кэргэнинээн үлэлии, олохсуйа кэлбиттэрэ. Мин кинилэргэ Баахынайтан киирдэхпинэ куруук сылдьарым. Уруккубутун-хойуккубутун ахтыһан, ырытыһан кэпсэтэрбит. Николаевтар дьиэлэрэ билигин музей буолуутугар сүбэһит буол диэбиттэригэр үөрүүнэн сөбүлэспитим. Бэйэм ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн, Баахынайбар букатыннаахтык олохсуйбутум. Михаил Ефимович кэлин Дьокуускайга улахан дуоһунастаах үлэһит буолбута.
Биирдэ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр үлэлиир кэмигэр Баахынайга командировкаҕа кэлэ сылдьыбыта. Мин ол кэмҥэ оскуолаҕа учууталлыырым. «Эдьигээн» совхоз Баахынайдааҕы отделениетын управляющайа Михаил Афанасьевич Соломонов миэхэ кэлэн: «Михаил Ефимович эйигин көрсүөн баҕарар», — диэбитэ. Көрсүһэр сирбитин бөһүөлэк таһынааҕы тыа ырааһыйатыгар болдьообут этэ. Мин онно наһаа үөрбүтүм, долгуйбутум. Доҕорбун көрсүбэтэҕим 15 сыл буолбут этэ. Төһө да улахан дуоһунаска сырыттар, миигин, боростуой тыа учууталын, ыҥыран көрсүһэриттэн киэн тутта санаабытым. Балтараа чааһы быһа айылҕаҕа олорон, ис дууһабытыттан кэпсэппиппит. Хайдах олорорбун, хас оҕолоохпун, туох дьиэлээхпин ыйыталаспыта. Биэс оҕолоохпутун, ону таһынан түөрт төгүрүк тулаайаҕы иитэрбитин сөҕө истибитэ. Бары икки хостоох дьиэҕэ симиллэн олорорбутун истэн: «Кыараҕастык да олорор эбиккит», — диэбитэ. Онтон сотору сөмөлүөт кэлбитигэр Михаилы порка тахсан атаарбытым.
Биир кэмҥэ үөрэммит доҕорбут Саха Республикатын президенэ буолбутугар муҥура суох үөрбүппүт. Кининэн киэн тутта оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр, дьоммутугар-сэргэбитигэр мэлдьи кэпсиибит. Үлэтин-хамнаһын туһунан хаһыаттан ааҕа, араадьыйанан истэ, телевизорынан билэ-көрө олоробун. Эдьигээҥҥэ командировкаҕа кэллэҕинэ, кулуупка баран көрсүһэбин. Элбэх дьон ортотуттан миигин таба көрөн хайаан да кэпсэтээччи. Онно маҥнай көрсүһэрбитигэр: «Коля, дорообо! Хайа, манна баар эбиккин дии. Мин эйигин куоракка олороро буолуо диибин», — диэн баран илии тутуһан дорооболоспута. Михаил Ефимович, атын дьон курдук, улуутумсуйбат, урукку оскуолатааҕы доҕотторун, иккис дойду оҥостубут Эдьигээнин сирин куруук истиҥник саныыр. Ону туоһулаан биир түгэни сэһэргиим. 65 сааспын туолар үөрүүлээх күммүн кэргэним, оҕолорум Дьокуускай куоракка бэлиэтиэххэ диэн тыл көтөхпүттэрин үөрүүнэн ылыммытым. Урут-уруккуттан иитиэхтии сылдьыбыт баҕа санаам туолара чугаһаабытыттан олус долгуйбутум. Үөрэппит учууталларбын, биир кэмҥэ үөрэммит, армияҕа бииргэ сулууспалаабыт доҕотторбун-атастарбын мунньан ирэ-хоро кэпсэтэр, оҕо уонна эдэр сааспыт төннүбэт үтүө кэмнэрин ахтыһар дьоро киэһэтин тэрийбитим.
Оҕолорум: «Аҕаа, үбүлүөйгэр Михаил Ефимовиһы ыҥырдаххына кэлиэ дуо?» — диэн үүйэ-хаайа туппуттара. Мин испэр хаһан бириэмэ булан кэлиэҕэй диэн саарбахтыырым. Ол гынан баран ыҥырыыбын президент приемнайыгар орто күтүөтүм илдьэн биэрбитэ, кини Дьокуускайга суох кэмэ буолан биэрбит этэ. Дьоро киэһэм олус иһирэхтик ааспыта. Бар дьоммор олоҕум ситиһиитин, оҕолорбун, сиэннэрбин билиһиннэрэн, доҕотторум үөрбүт харахтарын көрөн олорон бэйэбин олус дьоллооҕунан санаммытым.
Арай биир үтүө күн төлөпүөн тырылаата. Трубкаҕа: «Николай Петрович, бу президент приемнайыттан секретара эрийэ- бин. Эйигин 65 сааскын туолбут үөрүүлээх күҥҥүнэн эҕэрдэлиибит. Сотору Михаил Ефимович бэлэҕин туттара тиийиэхпит», — диэн саҥаны истээт, долгуйуубуттан саҥабыттан маттым. Дьиэтээҕилэрим, сирэйим уларыйбытын көрөн, куттаннылар ахан. Куттаналлара сөп даҕаны, иккитэ инфарктаан «анараа дойдуга» тиийэ сыһан баран, эмчит оҕолордоох буолан бэттэх кэлбиттээҕим. Онтон өйдөнөн кэлэммин:
— Михаил Ефимович бэлэҕин туттара кэлэллэр үһү, — диэн нэһиилэ ыган таһаардым.
Аҕыйах сөкүүндэ иһигэр бары дөйбүт курдук буоллубут, ким да саҥарбат. Буолумуна, хаһан итинник түгэн буолбута баарай? Нэһиилэ өй ылан, аны «улахан дьону» көрсөөрү бэлэмнэнэр аакка түстүбүт.
— Аҕаа, хаһан бокуой булан кэлиэҕэй диэбитиҥ дии. Михаил Ефимович оскуолатааҕы кэмнэрин, чугас доҕотторун син биир умнубат буоллаҕа дии. Ол аата, кини билиҥҥинэн эрэ олорбот, оҕо сааһын доҕотторун куруук саныыр эбит. Итинтэн көстөр кини улахамсыга суоҕа, боростуойа, — оҕолорум үөрэн чоҕулуспут харахтарын көрөммүн, оҕо сааһым түгэннэрэ, бииргэ үөрэммит доҕорум өйбөр бу баардыы элэҥнээн ааспыттара.
Өр көһүттэрбэтэхтэрэ, төрөөбүт күммүнэн эҕэрдэлии, Саха Республикатын президениттэн бэлэх туттара, секретара киирэн кэлбитэ. Улахан да улахан, олус кэрэ роза сибэкки букеттаах этэ. Кэннигэр биир киһи телевизор көтөҕөн турара. Секретарь олус истиҥ тылынан эҕэрдэлээн тыл этэн баран, Михаил Ефимович ыҥырыыны тутан олус долгуйбутун, үөрбүтүн уонна ити күн куоракка баара буоллар, доҕорун үөрүүтүн үллэстэ хайаан да кэлиэхтээҕэ кыаллыбатаҕыттан хомойо саныырын туһунан долгутуулаахтык кэпсээбитэ. Ол кэннэ син өр ону-маны сэһэргэспиппит. Михаил Николаев миэхэ, оскуолатааҕы сааһын доҕоругар, истиҥ тыллары анаабыт суруга бу баар, — Николай Петрович, эрдэттэн чугаһата остуол үрдүнээҕи долбуурга уурбут паапкатын ылан, иһиттэн сибэкки ойуулаах улахан аккырыыкканы таһааран тэнитэн көрдөрдө.
Дьиэлээх аттыгар сэргэстэһэ олорор Дьөгүөр, аккырыыкканы илиитигэр ылаат, туран кэллэ.
— Күндү доҕоттор, үөлээннээхтэр, мин бу эҕэрдэ ис хоһоонун барыгытыгар ааҕан иһитиннэрэрбин көҥүллүүр инигит?
— Тыый, көҥүллээн буолумуна.
— Истэн бөҕө буоллаҕа дии.
— Ээ, дьэ-дьэ, аах…
Уопсай сөбүлэҥи, сэҥээриини ылан, Бологуурап, күөмэйин оҥостон көхсүн этиппэхтээт, аккырыыкканы тэниччи тутан туран доргуччу ааҕан барда:
Истээччилэр бары, дьиэлээх киһини эҕэрдэлээн, уруйдаан күө-дьаа кэпсэтиилэрин салҕаан, уруккуну-хойуккуну ахтыһа, саныы олордулар.
— Мин эһигиттэн биир кылаас үрдүкү үөрэммитим, — Евдокия Васильевна Кононова, билигин улуустааҕы музей кассира, Николай Петровичка туһаайан бэйэтин ахтыытын саҕалаата. — Ол гынан баран интэринээккэ бары бииргэ олордохпут дии. Оччолорго биология учуутала Анастасия Яковлевна интэринээккэ анаан хортуоска олордор этэ. Онно үлэлиирбит, хортуоска хостоон эбии аһылык оҥосторбут.
Кыһыҥҥы маспытын бэйэбит бэлэмниирбит. Миша, эн, Атласова Лида диэн сытыы баҕайы кыыс баара дии уонна да атыттар буолаҥҥыт 12 көстөөх сиргэ Куонараҕа, Кыстатыамҥа хайыһарынан баран кэлэргит дии. Хайыһар секцията баара, онон походтаан хонон баран кэлэр быһыылаах этигит. Барытын Миша тэрийэрэ.
— Ээ, маарыын эппитим дии, оһоллономмун, балык уҥуо-ҕар харан кылааспыттан хаалан хаалбытым диэн. Кырдьык, ол иннинэ походтаһа барсаары бэлэмнэнэ аҕай сылдьыбытым, — Ньукулай хом түспүт куолаһынан саҥарда.
— Оннук дуу? Уопсайынан, Мишалаах сүрдээх активнай кылаас этилэр.
Мин 1955 сыллааҕы иккис выпуспун, төрдүө эрэ этибит: мин — Иванова Дуся, Элляева Валя, Иванов Миша, Иванов Гоша буоламмыт бүтэрбиппит. Михаил Ефимович Омскайга үөрэҕин кэнниттэн комсомолга үлэлээбитэ. Кинини кытта мин кэргэним бииргэ үлэлэспитэ, мин оҕобун кытта дьиэҕэ олорбутум.
— Ити поход туһунан мин наһаа үчүгэй өйдөбүллээхпин, — кэпсэтиигэ толуу, холку көрүҥнээх Светлана Николаевна Карпова кытынна. — Кырдьык, оччолорго Миша Николаев сааскы өрөбүл кэмигэр нэһилиэктэринэн походу тэрийэр этэ. Улахан уолаттар Кыстатыамҥа хайыһарынан бараллара, оттон биһиги табанан айанныырбыт. Онно биһигини, кыра кылаастары, эмиэ илдьэ сылдьаллара. Аара дьаамҥа хонорбут. Онно уолаттарбыт биһигини, кыргыттары, тоҥуоххут диэн таҥаһынан, соннорунан үллүйэллэр. Оттолоругар сытыарар, наһаа харыстыыр, кыһаллар этилэр.
Кэлин «Эдьигээн» совхоз тэриллибитигэр миигин биир сыллаах зверовод үөрэҕэр Улан-Удэҕа ыыппыттара. Үөрэхпин бүтэрэн Кыстатыамҥа үлэлии сырыттахпына, Михаил Ефимович райкомолга кэлэн баран миигин комсомолга үлэҕэ ылбыта. Сэттэ сыл ыччаты кытта үлэлээбитим. Субуотунньуктары тэрийэрбит, кулууппутугар мас бэлэмниирбит. Кулууп маһын комсомоллар дьаһайаллара, маска бары ырыанан-тойугунан тахсарбыт. Уолаттар охтороллор, кыргыттар мутук ыраастыыбыт, киллэрбиттэрин кэннэ эрбиибит. Стрекаловка мууһугар каток оҥорон хаҥкыылыырбыт.
Наар былаанынан үлэлиирбит. Сэкирэтээрбит хаһан да кыыһырбата, мөхпөтө-эппэтэ, куруук күлэ-үөрэ сылдьара. Концертары, семинардары, конференциялары тэрийэрбит. Быыбардары ыытыы тэрээһинигэр сарсыарда 5–6 чаастан гармошкалаах кэлэрбит. Урут оройуоннары бөдөҥсүтүү кэмигэр конференцияҕа кытта Тиксииттэн Чилингаров кэлэр буолара.
Кэлин Дьокуускайга сельхозтехникаҕа ГСМ инженеринэн үлэлээбитим. Онно Михаил Ефимович миниистир эрдэҕинэ чох, горючай боппуруостарынан сибээстээн, куруук алтыһар, кэпсэтэр этибит. Былырыын Эдьигээҥҥэ кэлэ сылдьан, урут комсомолга бииргэ үлэлээбит дьонугар барыбытыгар анаан бэлэх туттартаабыта, наһаа үчүгэйдик кэпсэппитэ.
— Инньэ гынааччы ээ, урукку доҕотторун, бииргэ үлэлээбит дьонун умнааччыта суох, — сэһэргээччи тохтообутугар Ньукулай сэҥээрэн, кэпсэтиини салгыырыгар көрдөһөрдүү, утары олорор Мария Егоровна Федорова диэки көрдө. — Аны Маарыйаны истиэххэ, кини даҕаны балай да бииргэ үлэлээбит, алтыспыт буолуохтаах.
— Бииргэ үөрэнэрин үөрэммэтэҕим. Кини кэлэр сылыгар мин сэттиһи бүтэрбитим. Онтон атын сиргэ көһөн барбыппыт, — Мария Егоровна кэпсээнин улгумнук саҕалаата. — Көрөр этим, интэринээккэ олорон телогрейканан сылдьара. Баттаҕа хойуу, куудара бөҕө, бэргэһэ соччо кэппэт этэ. Оскуола чугас буолан кыһаллыбат быһыылааҕа. Суумката суох, кинигэлэрин кыбына сылдьааччы.
Үөрэнэн үлэһит буолан баран Өлөөҥҥө тиийэн үлэлээбитим. Биирдэ Дьокуускайга көрсөн үлэҕэ ыҥыран, комсомолга тыа хаһаайыстыбатын отделыгар киирбитим.
Ол саҕана сибиинньэҕэ бурдугу сиэтимэҥ диэн уураах тахсыбыта. Ыаллары кэрийэ сылдьан бурдугу, куруппаны сиэппэттэрин хонтуруоллуур этибит. Уопсайынан, киһи сиир бурдугун көҥүллээбэттэрэ. Урут Булуҥу, Өлөөнү, Анаабыры, Верхоянскайы, Эдьигээни холбоон, биир производственнай управление оҥоро сылдьыбыттара. Манна Эдьигээҥҥэ кииннэммиттэрэ. Элбэх специалист баара, кинилэр райкомол бюротугар киирэллэрэ. Олору кытта таба учаастактарыгар эҥин командировкаларга сылдьарбыт. 60-нус сыллар ортолоругар арыгы маассабайа суоҕа. Биир эмэ иһэр ыччакка наставник, кэпсэтэр, иитэр киһини аныыллара.
Кырдьык, куруук былаанынан үлэлиирбит. Нэдиэлэ аайы мунньахтаан, былаан туолуутун бэрэбиэркэлээһин буолара. Михаил Ефимович ону чопчу ирдиирэ.
Идэбинэн зоотехник этим. Хонтуораҕа олорорбун сөбүлээбэппин. Биирдэ управлениелар Москваҕа икки ыйдаах идэни үрдэтинэр курска направление биэрдилэр. Курспуттан кэлбитим, Верхоянскай оройуон арахсан хаалбыт, үлэм миэстэтэ хата баар эбит. Маннааҕы зверофермаҕа старшайынан үлэлээтим. 1964 сыллаахха кырса төрүөҕэр, тирии туттарыытыгар республикаҕа бастаан таҕыстыбыт. Таба иитиитигэр эмиэ бастаатыбыт. Инньэ гынан көтүөхпүтүн кыната эрэ суох сырыттыбыт. Эһиилигэр иккиһин бастаатыбыт.
Онтон Иркутскайга тыа хаһаайыстыбатын институтугар үөрэнэ бардым, Николаев Дьокуускайга обкомолга барбыта. Үөрэхпин бүтэрэн учуонай зоотехник буолбутум. Çверофермаҕа үлэлээбит кэммин Михаил Ефимович хайгыыр этэ, оройуон көрдөрүүтэ тубустаҕа дии. Кэлин миниистирдии сырыттаҕына, онтон обкомҥа үлэлиир сылларыгар, мин Верхоянскайга совхоз парткомугар үлэлиир кэмнэрбэр куруук көрсүһэр, үлэбитинэн алтыһар буоларбыт. Көмөлөһөр этэ.
Мария Егоровна кэнниттэн кыра, хатыҥыр бэйэтигэр холооно суох эрчимнээхтик туттубут-хаптыбыт, сытыы тыллаах-өстөөх, олохтоох бэтэрээннэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ Евдокия Ивановна Константинова, тыл этэрин кэтэһэн олорбуттуу, кэпсэтиини тута хабан ылан салгыыр:
— Убайын кытта саастыыбын. Михаил Ефимович оҕо эрдэҕиттэн сүрдээх туругас-олоругас, сүрэхтээх, ирдэбиллээх, бэйэтин саастыылаахтарын түмэ тардар дьоҕурдаах этэ.
Кэлин райком пленума, бюрота буоллун, итэҕэһи-быһа-ҕаһы тута этэр идэлээҕэ. Биирдэ райком бастакы секретара Васильев Николай Егорович баарына кыыл, таба иитиитигэр итэҕэһи ыйбытын киһитэ сөбүлээбэтэҕэ. Оччолорго партияны саҥарыллыбат этэ. Мээнэ буолары-буолбаты араатардыыр куолуһут дьон элбэх буолара. Кини инньэ гыммат этэ. Ордук-хоһу тугу да саҥарбакка, чопчу, чуолкайдык этэрэ. Комсомолга үлэлии сылдьан, мин Баахынайга сэбиэттээн олордохпуна, субуота, өрөбүл аайы 10-тан тахса көстөөх сиргэ хайыһарынан кэлэллэрэ. Бөһүөлэктэн 1,5 көстөөх сиргэ зверофермаҕа хайа үрдүттэн мас охторон, мыраан сирэйинэн аллара түһэрэллэрэ. Бөһүөлэккэ лекция ааҕара, концерт, маассабай оонньуу тэрийэрэ. Трио, квартет иһигэр киирсэн ыллаһар этэ. «Ыытар миигин комсомол», «Геологи», онтон да атын ырыалары ыллыырбыт. «Шахталыыбыт», «третий лишний» оонньуубут. Сэкирэтээрбин диэн туора турбат, киирсэн иһэр. Хаһыат, листок таһааттарара. Биирдэ дьиэбэр киэһэ, маҕаһыын сабыллыбытын кэннэ, уоппун отто сырыттахпына кэлэн соһуттулар. Атыыһыты булан маҕаһыын астаран ас ылан кулуупка баран аһаан, мааттар үрдүлэригэр хонон турардаахтар.
Дьоҥҥо наһаа эйэҕэс, кыһамньылаах. Дьон аатын барытын билэр, өйдүүр. Бииргэ үөрэммит табаарыһа Петров Николай Иннокентьевич диэн хирург куртах рага буолан, пенсияҕа тахсаат, өлбүтэ. Өлүөн биир сыл иннинэ Михаил Ефимович президеннээн олорон, командировкаҕа кэлэ сылдьан көрсөн кэпсэппит, эмкэ көмөлөһүөн хайыы-үйэҕэ кыаллыбат буолбут этэ. Ону Коля өлөрүгэр наһаа үчүгэйдик санаан барбыта. Ксенофонтовтар диэн бырааттыылары сураспыта. Олорго, элбэх оҕолоох, хаһаайыстыбалаах ыалларга, дьиэ тутуутугар матырыйаалынан көмөлөспүтэ.
Михаил Ефимович дойдутун мэлдьи ахтар-саныыр. Хаһан эмэ кэллэҕинэ, кумахха балыктыыр, сынньанар. Саамай таптыыр миэстэтэ — оҕо сылдьан атах сыгынньах бадараанын кэһэн тиийэн күөгүлүүр сирэ, Уоттаах диэн. Биһиги хайабыт салгыыта, кумахтаах, хайалардаах, буруулардаах күөгүлэнэр сир. Онно тиийэн күөгүлээччи. Интэринээккэ иитиллибит, тулаайах аҥаардаах киһи буоллаҕа дии. Оскуола көлүнэр атын үөрэҕин быыһыгар көрөр-истэр, биэбэйдиир этэ. Тулаайах, эрэйи көрбүт киһи буолан, дьоҥҥо наһаа үчүгэй сыһыаннаах. Эдьигээҥҥэ көмөтө элбэх. Семейнэй экономиканы наһаа өйүүр, улууска сибиинньэни, кууруссаны дэлэччи ыыттарар. Кимиэхэ туох наадатын куруук ыйыталаһар.
Бэйэтин курдук үлэһит, түүннэри-күнүстэри сылдьар дьону сөбүлүүр. Бытаан киһини сөбүлээбэт, оннуктары быһа-хото саҥаран даҕаны кэбиһиэн сөп. Уопсайынан, олус принципиальнай, справедливай киһи.
Кэпсэтии киэһэ хойукка диэри уһаата. Дьөгүөр Бологуураптан уратылара олохтоох Эдьигээн дьоно, бары Михаил Ефимовиһы кытта биир көлүөнэ дьон, биир кэмҥэ үөрэммит, үлэлээбит, бииргэ алтыспыт доҕотторо, табаарыстара. Олох оҥоһуута, дьылҕа хаан ыйааҕа диэн дьикти баҕайы. Оҕо эрдэҕинээҕи, эдэр сааһыҥ кэминээҕи, бэйэҕиттэн соччо улахан уратыта суох курдук көстөр доҕоруҥ, үөлээннээҕиҥ кэлин улахан киһи, бүтүн норуот лидерэ, республика салайааччыта, президенэ буола үүнэрэ-улаатара олус үөрүүлээх, умсугутуулаах иэйиини, киэн туттунуулаах санааны үөскэтэрэ биллэр.
Кылгас түгэҥҥэ дьиэ иһэ чуумпуран, дьон бэйэлэрин санааларыгар куустаран саҥата суох олорбохтоотулар. Бу олорооччу Эдьигээн олохтоохторо эдэр эрдэхтэринээҕи үөрэх, үлэ күүрээннээх кэмнэригэр Михаил Николаевы кытта алтыспыт умнуллубат үтүө өйдөбүллэрин иккистээн тилиннэрэн минньитэ саныы олорор буоллахтарына, Дьөгүөр Бологуурап өйө-санаата букатын атынтан иҥнэн, онтугар хоруй көрдүүрдүү, барыларыгар туһаайан ыйытта:
— Киһи киһиттэн уратыта туохханый? Атыннык эттэххэ, оҕо эрдэхтэн биир кылааска үөрэммит, биир кэмҥэ студеннаабыт, биир коллективка үлэлээбит, этэргэ дылы, биир иһиттэн-хомуостан аһаспыт киһиҥ үрдээн, улаатан, республика салайааччытыгар тиийэ үүнэн тахсыытыгар туох төрүөт, күүс-көмө, өйөбүл буолуон сөбүй?
— Ким билэр, оттон өй-талаан быһаарар ини.
— Ген диэн баар дии, төрдө-ууһа быһаарара буолуо.
— Ээ, Михаилы эттэххэ, төрүт оҕо эрдэҕиттэн киһиттэн эрэ ураты өйдөөх-санаалаах, бэрээдэктээх, аһыныгас майгылаах этэ, — Ньукулай, үөлээннээхтэрин этиилэрин биир санааҕа түмэрдии, күө-дьаа баһаарыйда. — Онтуката үүнэн-сайдан истэҕин аайы тэҥҥэ сайдар буоллаҕа дии.
— Ол аата, олох оскуолатыгар, үлэҕэ-хамнаска буһуу-хатыы таһынан, бэйэ билбитинэн-көрбүтүнэн дуоһуйбакка, өссө эбии самообразование, бэйэни бэйэ ииттиниитэ, куоһаныы быһаарар буоллаҕа, — Евдокия Ивановна, түмүктүүрдүү, быһа-бааччы быһаарда.
Дьөгүөр, барыларын санааларын истэн баран, Николаев биир интервьютугар «…мин олоҕум оскуолата атын эбит быһыылаах. Норуот саамай дьадаҥы араҥатыттан саамай ыарахан, сэрии, сут-кураан, репрессия түбүлээбит кэмигэр төрөөн-үөскээн, тулаайах аҥаардаах үөрэҕэ суох ийэбитигэр түөрт оҕо иитиллэн, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан тыыннаах ордон, үөрэнэн үлэһит буолбутум ол дьайар буолуохтаах» диэбитин аҕынна.
— Чахчыта оннук. Биһи көлүөнэ дьон оҕо сааспыт, ордук кыамматтар, тулаайахтар өттүлэригэр, тыыннаах ордор, киһи буолар туһугар ууга-уокка дьиҥнээх хатарыллыыны, уһаарыллыыны аастаҕа дии. Кини оннук дьонтон биирдэстэрэ буоллаҕа, — Ньукулай, оҕо эрдэҕинээҕи эрэйдээх кэмин санаан, өрө тыынан ылла.
— Кырдьыга да, биһиги оҕо сааспыт кэмэ диэхтээн Павка Корчагин кэмиттэн туох ордуктаах буолуой? — Мария Егоровна, сөбүлэһэрдии, Ньукулай диэки кэҕис гынна. — Онтукпутунан өттөйбөтөх эрэ буруйдаах инибит.
— Буот, Михаил Ефимовиһыҥ ол иһин этэр, оннук кытаанах, тыйыс усулуобуйаҕа буһан-хатан тахсыбытым ол дьайар буолуохтаах диэн, — Дьөгүөр сөмүйэтин чочоҥнотто. — Ол иһин кини саха норуотун кыһалҕатын, эрэйин-муҥун өйдүүр. Омугун былыргы историятын, кини чулуу уолаттара олорбут олохторун, мөккүспүт мөккүөрдэрин иҥэн-тоҥон үөрэтэр, кинилэр дьыалаларын, өйдөрүн-санааларын үлэтигэр туһанар. Урукку салайааччыларбытыттан хайалара оннук гынар этэй?
— Кырдьык даҕаны, историяны хаһыспыттара суох ини.
— Кинилэр бэйэлээхтэр былыргы өбүгэлэрин үөтэ сылдьыахтара баара дуо? Хата сорохторо Өксөкүлээх, Алампа, Күлүмнүүр курдук дьоннорбутун буржуазнай националистар диэн сыанабыл бэрдэрэ сатыыллар этэ, Ойуунускайы, Омуоһабы «норуот өстөөҕө» аатырда сылдьыбыттара дии. Оччотооҕу да аас-туор кэмҥэ салайааччылар, элиталар олохторо атын этэ, — Дьөгүөр, кэпсэтиини түмүктүүрдүү, чааскытын сыҕарыта анньан баран дьиэлээхтэргэ махтанна.
Истиҥ таптал. Ыал буолуу
Көрөөччүлэр музей-дьиэни көрөн-истэн, кэпсэтэн-ипсэтэн, бырааһынньыкка сылдьыбыт саҕа сананан дуоһуйан тарҕаспыттарын кэннэ Михаил Ефимович музейы тэрийээччи аҕыйах үлэһити кытта хаалан, салгыы кыратык сэһэргэһэ түстэ. Дьоно остуол, иһит-хомуос хомуйар кэмнэригэр дьиэтин иһин, хостору кэрийэн көрүтэлээтэ. Эдэр сааһын эргитэ санаан, ахтылҕан сылаас иэйиитигэр хам куустаран турда. Түөрт уонча сыллааҕыта саҥардыы ыал буолбут эдэр дьон, улахан кыыстарын Оляны көтөхпүтүнэн, бу дьиэ боруогун аан маҥнай атыллаан киирбиттэрэ. Ол букатын бэҕэһээҥҥи курдук ээ, күн-дьыл биллибэккэ түргэнник да ааһар буоллаҕа…
Институт спортивнай саалатын киэҥ уораҕайын уҥа өттүгэр гимнастическай снарядтар эҥин эгэлгэ көрүҥнэригэр кулуһун курдук көнө уҥуохтаах, дьороҕор таһаалаах кыргыттар киһи кыайан үөйбэт араас уустук хамсаныыларын оҥорон имиллэ-мускулла оонньууллар. Кинилэр ортолоругар намчы көрүҥнээх, сырдык хааннаах эдэркээн саха кыыһа брусья үөһээ-аллараа туорайдарыгар тииҥ курдук ыйаастан имигэстик имиллэҥнээн, араастаан эргичийэн кулахачыйара харахха ураты быраҕыллар. Атын да снарядтарга толорор хамсаныыларын дьүөгэлэринээҕэр быдан ыраастык, чуолкайдык, чэпчэкитик оҥорор.
Штангистар секциялара гимнастар кэннилэриттэн саҕаланара. Инньэ гынан кыргыттар дьарыктаналларын үксүгэр баттаһа кэлэн, кинилэр тупсаҕай быһыыларын-таһааларын, киһини кэрэхсэтэр дьикти хамсаныыларын сөҕө-махтайа көрөр буолаллара. Оттон кыргыттар эрчиллиилэрин кэнниттэн гардеробнайга киирэн таҥастарын уларытта сылдьан, диискэлэри уларытан-тэлэритэн тимир тимиргэ охсуллар тыастаах саалаҕа бигэ-таҕа көрүҥнээх, быыппастыгас быччыҥнаах уолаттар штанганы кытта эриһэн чиччигинэһэ мөхсөллөрүн кэлэ-бара истэ-көрө сылдьаллара. Онон күн-дьыл ааһан истэҕин аайы бэйэ-бэйэлэрин хардарыта кэрэхсии, сэргии көрөр түгэннэрэ элбээн испитэ. Сорохтор сыыйа билсэн-көрсөн, чугасаһан барбыттара.
Гимнасткалартан саамай бастыҥнара, нарын-намчы көрүҥнээх Омскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтун төрдүс курсугар үөрэнэр Дора Сухаринова институт уонна куорат вузтарын гимнастикаҕа чемпионката буоларын манна үөрэнэр Саха сирин студеннара бары билэллэрэ. Кини бииргэ үөрэнэр дьүөгэлэриттэн саамай эдэрдэрэ, нарыннара, сэмэйдэрэ этэ. Ол иһин биир хоско олорор дьүөгэлэрэ кинини балтыларын курдук көрөр-истэр, харыстыыр, араҥаччылыыр этилэр. Бу хайыы-үйэҕэ үрдүкү курска тиийэ охсубут, куорат биир бастыҥ спортсменката буолбут эдэркээн кыыһы быйыл маҥнайгы курска саҥа үөрэнэр Миша кэрэхсии, сөҕө, толло көрөрө. Сыл аҥаарын устата биир институкка үөрэнэр уонна спортивнай саалаҕа хардарыта солбуйсан дьарыктанар буоланнар, быыска-арыкка уонна аасыһан иһэн хам-түм утарыта түбэсиһэн бэйэ-бэйэлэрин көрөн билэр этилэр.
Миша бүгүн штангистартан ким-хайа иннинэ кэлэн таҥаһын уларытта ааһан иһэн көрдөҕүнэ, гимнасткалар бары снарядтарга солбуһа сылдьан араас эрчиллиилэри толоро сылдьаллара. Кинилэр ортолоругар Дора эмиэ баарын үөрэ көрбүтэ. Киирэн таҥаһын уларыттан, дьарыктанарга аналлаах спортивнай трикотун кэтэн, аҕыйах разминкаланар хамсаныылары оҥорбута. Гардероб аһаҕас ааныгар кэлэн сааланы одууласпыта. Гимнасткалар дьарыктанан бүтэн, утуу-субуу хосторугар таҥна барбыттара. Дора дьүөгэлэриттэн арыый хаалан, гимнастическай бэрэбинэ үрдүгэр ханнык эрэ уустук хамсаныыны хатылаан, аҥаар атаҕар биэтэҥнээн сүр имигэстик төттөрү-таары эргийэн кулахачыйар, ханнык эрэ элемени чочуйан хос-хос оҥорор. Миша, долгуйа, толло да быһыытыйдар, быһаарыылаах түгэҥҥэ куруук бэйэ бодотун тардына, холкутук тутта үөрэммитинэн, сорунуулаахтык иннин диэки хардыылаан аҕыйах хаамыынан кыыс таһыгар баар буола охсон хаалбытын бэйэтэ даҕаны билиминэ хаалбыта. Тиийэн туох диэбитин билигин бу диэн чопчу хатылыыр кыаҕа суоҕун иһин биири — кыыс кини кэлиэхтээҕин кэтэспит курдук умса көрбүт килбик нарын мөссүөнүн чуолкай өйдүүр. Ол дьикти симик көстүү, хаһан да өлбөөдүйбэт кэрэ хартыына буолан, кини өйүгэр-санаатыгар хам хатанан, үйэ-саас тухары умнуллубаттык иҥэн хаалбыт. Хаһан да, ханна да буоллун, кэмиттэн-кэмигэр соҕотохсуйа, чуҥкуйа эрэ түстэр, маҥнайгы ыраас тапталын сырдык мөссүөнүн кэрэ хартыына буолан көстөн кэлэр дьикти дьайыыта ордук сааһыран истэҕин аайы эбии тупсан, киэркэйэн иһэргэ дылы. Бүгүн эмиэ бу ыал буолбут олохторун маҥнайгы биһигэр эргиллэн кэлэн үйэ аҥаарын кэриҥэ анараа өттүнээҕи кэм өйтөн сүппэт чаҕылхай түгэнин илэ-бодо көрөргө дылы гынна.
Билсиһиилэрэ, бэйэ-бэйэлэрин итэҕэйсэн сыыйа бодоруһуулара оччотооҕу ыччат судургу сиэринэн туох да уустуга, мэһэйэ суох көнө суолунан барбыта. Сотору-сотору көрсүһэр, киинэҕэ, театрга, күрэхтэһиилэргэ, библиотека ааҕар саалатыгар бииргэ сылдьар буолбуттара. Дора дьүөгэлэрэ, кинини араҥаччылыыр, харыстыыр бииргэ олорор кыргыттара, Миша Николаевы бары өттүнэн эҥкилэ суох, бэрээдэктээх, үчүгэй уол быһыытынан билинэн, кыыстарыгар сүбэ-ама буолан, эдэрдэр сыһыаннара бөҕөргүүрүгэр кыһалла, көмөлөһө сатыыллара. Ол иннинэ биир кэлбит-барбыт сытыы, солуута суох элбэх саҥалаах уол Дораҕа иҥээҥнээри соруна сылдьыбытын дьүөгэлэрэ төрүт чугаһаппатахтара. Истиҥ доҕордуу сыһыан, эрэллээх өйөбүл, көмө диэн онно баара.
Сылтан ордугунан Дора үөрэҕин бүтэрэн дипломун ылан, оттон Миша иккис курсу бүтэрэн, сайыныгар иккиэн бииргэ дойдулаабыттара. Өктөмҥө Миша дьонугар тахсаннар дьоллорун холбоон ыал буолбуттара. Дора Уус-Алдан оройуонугар ветеринарынан ананан Бороҕоҥҥо көспүтэ. Миша үөрэҕин салгыы Омскайыгар төннүбүтэ. Төрдүс курс кэнниттэн дойдутугар кэлэн производственнай практикатын кэргэнэ үлэлиир сиригэр барбыта. Үс ый ветеринардаан Уус-Алдан фермаларын, бэлэсипиэтинэн сылдьан, барыларын кэрийбитэ. Субуотунньуктарга кыттан Бороҕон пааркатын тутууга үлэлэспитэ. Түөрт сыл штанганан утумнаахтык дьарыктанан күүһүн-уоҕун үгэнигэр сылдьара. Охтубут тиити сүгэн баран талбыт сиригэр тэлэкэчитэн илдьэрин дьон сөҕө-махтайа көрөрө. Сорох уолаттар дьиибэлэнэн тиит төбөтүгэр ыйааһыннахтарына, билиммэккэ сүгэрин сөҕөн кэпсииллэрэ.
Ол сайын Дьокуускайга республика норуоттарын фестивалыгар Дора оройуон самодеятельнай коллективыгар киирсэн кытайдыы үҥкүүнү толорон кыттыбыта. Оттон Михаил республика спартакиадатыгар штангаҕа күрэхтэһэн сахалартан спорт бу көрүҥэр бастакынан маастар буолбут Михаил Скрябин кэнниттэн иккис миэстэҕэ тахсыыта улахан ситиһии этэ. Ыраас таптал иэйиилээх, эдэрдии көрдөөх-нардаах үчүгэй да кэм ааспыта ол сайын.
Нөҥүө сылыгар үөрэҕин бүтэрэн кэлиитигэр Дората кырачаан кыыстанан көрсүбүтэ. Соҕотох бэйэтэ үһүөлэһэн, ыал аҕата, бүтүн дьиэ кэргэн баһылыга буолар үрдүк чиэскэ, үөрүүгэ тиксэр дьол эмискэ түмүллэр өрөгөйдөөх үтүө кэмигэр сүбэлэһэн баран, аҕатын уҥуоҕа хаалбыт, оскуолатааҕы эдэр, оҕо сааһа ааспыт сиригэр Эдьигээҥҥэ 1961 сыл күһүнүгэр үлэлии кэлэн бу дьиэҕэ киирбиттэрэ.
Дора Никитична
Дора Никитична чэй кутарын быыһыгар номоҕон көрүҥнээх хаһыат үлэһитэ дьахтарга саас-сааһынан сиһилии кэпсии олордо. Кини, сайаҕас майгылаах аламаҕай саха дьахтарын сиэринэн, туох да кэтэмэҕэйдээһинэ, кистэлэ суох сэһэнэ истээччини эрэ абылыах истиҥ, судургу, ис-киирбэх буолан суруналыыс бэркэ сэҥээрэн истэр.
— Аҕыс оҕо бары үрдүк үөрэхтээхпит. Ийэбит өҥөтө. Аҕабыт, былыргылыы түөрт кылаас үөрэхтээх киһи, потребобществоҕа бухгалтердыы олорон 52 сааһыгар, мин уон биирдээхпэр өлбүтэ. Өлүөн иннинэ ийэбитигэр: «Аныгы киһи баайа — үөрэх. Кытаатан оҕолоргун үөрэттэр», — диэн кэриэһин эппит. Ийэбит домохозяйка этэ, ол да буоллар, аҕабыт кэриэһин толорон, барыбытын үрдүк үөрэхтээн баран 79 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ. Аҕабыт суох буоларыгар кини сэттэ оҕолоох соҕотоҕун хаалбыта. Ахсыс оҕотун ыарахан этэ. Эбэм баар этэ оччолорго, сүөһүлээх буолан уонна ийэм учуутал балта көмөлөрүнэн дьон буолбуппут. Эбэбит бэйэтэ кыстыктаах, сайылыктаах, чэгиэн, хорсун эмээхсин этэ. 70-гар сылдьан оҕуһу миинэрэ, билиҥҥи кэм эбитэ буоллар, предприниматель бэрдэ буолуох эбит. Сайын ыһыахха оҕуһун көлүйэн сылабаарын тиэйэн баран, чэй өрөн, лэппиэскэ атыылаан хорчуопкалыыр этэ. 80-тан тахсан баран өлбүтэ. Уон алтата оҕоломмутуттан түөрдэ эрэ тыыннаах хаалбыта.
Убайым, улахан эдьиийим учууталлар, кыра эдьиийим радиоинженер, Екатеринбурга олорор. Мин ветврачпын, анныбынааҕы кыыс врач, биир бырааппыт химик, МГУ-ну бүтэрбитэ. Иккис бырааппыт геолог, Ленинградка үөрэммитэ. 1945 сыллаах төрүөх, экспедицияҕа сылдьан өлбүтэ 22 сыл буолла. Кыра балтыбыт строитель, Новосибирскайы бүтэрбитэ.
— Эн, Михаил Ефимовичтыын саастыы эрээри, үөрэххин кинитээҕэр урут бүтэрбит эбиккин дии? — суруналыыс, дьахтар киһи сиэринэн, интэриэстээх дьонун ис сыһыаннарын биллибэт быыһын сэгэтэ тардар кэриэтэ сэрэхэдийэ быһыылаахтык ыйыппытыгар Дора Никитична, сүр истиҥник күлэн кэбиһээт, көнөтүнэн улгумнук салгыы кэпсээн барда:
— Мин алталаахпыттан үөрэммитим. Инньэ гынан Ньурба оскуолатын уон алтабар бүтэрбитим. Үөрэххэ киирээри Дьокуускайтан Лена баһыгар диэри борохуотунан 19 күн устата куттал бөҕөнөн хаайыылаахтары кытта бииргэ айаннаатыбыт ээ.
— Оо, били амнистия саҕана буоллаҕа дии?
— Ким билэр, арыый эрдэ эбитэ дуу…
— Ээ, сөп. Били «Холодное лето 53-го» диэн киинэни буккуйбуппун.
— Кырдьык, оннук эбит. Ол да буоллар хаайыылаахтары чаастатык илдьэр-аҕалар кэмнэрэ быһыылааҕа. 16–17 саастаах кыргыттары ол «аргыстарбыт» олох кэтии сылдьаллара. Ону хата аармыйа кэнниттэн үөрэммит уолаттардаах буоламмыт олорбут абыраабыттара. Түүн биһигини харабыллааннар олорон эрэ айанныыллар, күнүс утуйаллар этэ.
Түөрт сайын устата дойдубар биирдэ да кэлбэтэҕим, харчы суох буолан. Инньэ гынан сайын колхозтарга баран ыалга олорон бурдук тогар үлэлээн айахпытын булунарбыт, кырыс сир хампаанньатын кэмэ этэ. Хортуоппуй, помидор, хаппыыста биэрэллэр, хамнас суох. Михаил куруусчуттаан харчы өлөрүнэр быһыылааҕа. Кини үөрэҕин бүтэриэр диэри Бороҕоҥҥо ананан, үс сыл ветвраһынан үлэлээбитим. Өссө, иккис сылбар этэ дуу, райкомол иккис секретарынан тала сылдьыбыттарын аҕыйах ый үлэлээн баран сөбүлээбэккэ уурайан, бэйэм идэбэр көспүтүм.
— Арба, Михаил Ефимович Бороҕоҥҥо кэлэ сылдьан паарка тутуутугар үлэлэспитин туһунан биир оҕонньор биһиги хаһыаппытыгар суруйан турардаах ээ. Ол хаһааҥҥыта этэй?
— Төрдүс курс кэнниттэн производственнай практикаты-гар кэлэ сылдьыбыта. Онно, кырдьык, мас кэрдиитигэр үлэлэспитэ. Түөрт мөһөөххө иистэнэр массыына ылан бэлэхтээн турар ээ. Оччолорго сыаналаах бэлэх этэ.
— Тыый, оннук буолумуна. Студент киһи холугар улахан бэлэх эбит.
— Оннук ээ, — хаһаайка ыалдьыта сахалыы сиэринэн кыра кэһии аҕалбыт дьэдьэниттэн ньуоска төбөтүнэн ылан амсайан көрдө. — Бөдөҥ баҕайы эбит ээ. Бу Амма эҥээрин киэнэ буолан маннык дуу?
— Кырдьык, Амма дьэдьэнэ бөдөҥ буолааччы. Онуоха эбии бу икки кэнники сылга Амма хаҥас эҥээр тыатын киэҥ баҕайы сиринэн маһын түүлээх үөн, шелкопряд, сиэн кэбиһэн, сииктээх почваҕа дьэдьэн наһаа үүннэ, — ыалдьыт сонунун ирэ-хоро кэпсээн барда. — Мин аймахтарбар тахса сылдьан хас да күн сылдьыһан, син балай да тииһинним. Дьон биэдэрэнэн, үүт кутар улахан бөтүөнүнэн коммерсаннарга, соҕотуопкаҕа туттараннар, харчы бөҕө өлөрүммүттэр үһү.
— Ноо, сүрдээҕин да үүммүт эбит. Дьон туһаммыта үчүгэй. Ол үөн төһө киэҥ сири сиэбитий?
— Тыый, баһаам киэҥ буоллаҕа дии. Таатта сириттэн Мындаҕаайыга диэри, кэтитэ Чурапчы үөһээ нэһилиэктэригэр тиийэ дииллэр. Наар тиит мас мутукчатын сиир эбит, инньэ гынан хара тыа маһа барыта хатан, хатырыгын тоҥсоҕой суллаан, көрөргө дьулаан хартыына диэтэҕиҥ.
— Дьиибэ да буолар эбит, киһи истибэтэх суола, — Дора Никитична санаарҕабыллаахтык өрө тыынна, чэйиттэн сыпсырыйа түстэ. — Михаил манна баара буоллар, врачтар боптоллор даҕаны, бу дойдутун аһыттан былдьасыһан да туран амсайыа этэ. Киниэхэ саахардаах ас ханнык да көрүҥэ көҥүллэммэт ээ.
— Даа? Ону билбит буоллар, саахара суох аҕалыахха баар эбит. Биһиги кинини олох муус доруобай киһи курдук саныыбыт ээ. Барара-кэлэрэ чаастата, үлэтин тэтимэ илистиилээҕэ сүрдээх дии, биирдэ даҕаны уоппуска ылан сынньаммыта иһиллибэт, — ыалдьыт чахчы соһуйа истибитин кистээбэтэ.
— Ыалдьыбыта ыраатта ээ, өссө Үөһээ Бүлүүгэ олорор эрдэхпититтэн… Чэ бэйи, саас-сааһынан соҕус кэпсиэххэ. Бороҕонтон Эдьигээҥҥэ көһөн тиийдибит. Эдьигээнин олох туох эрэ ырай дойдутун курдук саныыр, кыратыгар, улаатан да иһэн олоро сылдьыбыт оҕо сааһын өйдөбүлүнэн буолуо уонна оттон аҕатын уҥуоҕа хаалбыт сирэ буоллаҕа дии. Аҕатын туһунан наһаа үчүгэй өйдөбүллээх, кини аатыгар сүгүрүйэн туран ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар. Онно түөрт сыл олорбуппут. Михаилы кылаабынай ветвраһынан аҕыйах ый үлэлэтэн баран райкомол бастакы секретарынан талан кэбистилэр. Оттон миигин, лаборатория үлэһитин, кини оннугар кылаабынайынан анаатылар. Түөрт сыл үлэлээбиппит кэннэ киһибин обкомолга ыланнар, 1965 сыллаахха Дьокуускайга көһөн кэлэбит.
— Бу күннэргэ оруобуна Эдьигээн төрүттэммитэ 370 сылын үбүлүөйэ буола турар дии. Улахан тэрээһиннээхтик ыытыллар быһыылаах.
— Тэрээһин бөҕө буоллаҕа дии. Михаил эмиэ онно сылдьар. Биһиги олоро сылдьыбыт дьиэбитин музей оҥорор сурахтаахтара.
— Ээ, оттон эн барсан ол музейы көрүөҥ хаалбыт эбит дии.
— Көрүөхпүн баҕарбытым иһин, онно тиийэн элбэх киһи ортотугар мэһэй-таһай буола сылдьыам дуо? Хаһан эмэ кэлин биир эмэ оҕобун, сиэммин кытта, баҕар, бара сылдьыам.
— Уу, мин эбитим буоллар, дьэ бырааһынньыкка сылдьа таарыйа барыам этэ, — ыалдьыт ис санаатын кистээбэтэ. — Раиса Максимовна оннооҕор Горбачев омук сиригэр бардаҕын аайы куруук кини иннигэр сылдьар курдук этэ дии. Һы-һы.
— Оо дьэ, этимэ даҕаны. Ааранан киһи кыбыстыах инньэ гынар этэ ээ. Мин дьэ, бысталыахтара да буоллар, государство салайааччытын иннигэр илин-кэлин түһүө суохпун. Саха дьахтара айылҕаттан сэмэйэ былыр-былыргыттан биллэр буоллаҕа… — Дора Никитична көрүҥэ холку, дуоспуруннаах. — Дьокуускайга кэлэн баран өр баҕайы үлэ булбакка сырыттым. Кэлин санаатахха, икки кыра оҕолоох буоламмын, миэстэ баарын үрдүнэн ылбаттар эбит. Бэрт өр кэминэн министерствоҕа статистик үлэтигэр ылбыттара. Онтон тыа хаһаайыстыбатын техникумугар преподавателинэн киирбитим. Бэркэ сөбүлээн үлэлии сырыттахпына, Михаилы 1970 сыллаахха Үөһээ Бүлүүгэ ыыппыттара. Мин выпускной группалаах буоламмын, хаалан балтараа сыл үлэлээн баран тиийбитим. Онно лабораторияҕа үлэлээбитим.
Дьиэбит благоустроеннайа суох этэ. Ону түүн 12 чааска диэри хачыгаардаан баран сарсыарда турдаххына, тымныйан уорааннаммыт буолара. Киһим куруук бара-кэлэ сылдьар, кыргыттарым кыралар. Маспын бэйэм хайытан кыстаан, мууспун киллэринэн олорбутум, хата кириэпкэй соҕус буолан тулуйбутум. Онтум диэн кыра, аны «диспетчер» буолан хаалаҕын ээ, туох баар кыһалҕаларын барытын биһиэхэ быһааттараллар. Түүн 12 чаас саҕана эрийэллэр: «Скорай кэлбэтэ», «ойоҕум төрөөн эрэр» диэн буолар, эбэтэр: «Биһигини кутуйах буортулаабыт бурдугунан оҥоһуллубут килиэбинэн аһаталлар, райком сэкирэтээрэ оннук килиэби сиэбэтэ буолуо», — дииллэр. Оттон биһиги ону быһан ылан быраҕа-быраҕа сиир этибит. Ол саҕана үүккэ уочарат да уочарат, бөтүөннээх бараммын турабын. Ону, сибигинэһэн даҕаны буолбатах ээ, аһаҕастык кэпсэтэллэр. «Көрүүй, ол пиэрибэй сэкирэтээр ойоҕо уочаракка турар. Кубулунан турар ини, үүттээҕэр буолуоҕу дьиэтигэр аҕалаллара буолуо», — диэтэхтэрэ үһү.
— Аата сүрүн, маҕаһыыҥҥа да кыайан сылдьыбат үлүгэрэ эбит дии!
— Сахаларыҥ нууччалар курдук буолбатахтар ээ, тойону тойон курдук көрөөччүлэрэ суох. Михаил ыалдьан балыыһаҕа киирбитигэр биир салайааччы, совхоз управляющайа дуу, дириэктэрэ дуу киһи, кэлэн сэтэрээбиттээх. «Дьэ эн да буолларгын ыалдьыбыккын дии, быраас илиитигэр киирбиккин. Бу быраас илиитигэр киирбит киһи өрүттүбэт идэлээх», — диэн ньиэрбэтигэр оонньоон аҕай биэрбитэ. Билиҥҥим эбитэ буоллар, таһырдьа анньан таһаарыам этэ. Оччолорго эдэр буолан тулуйбут эбиппин.
— Кырааһын кэриэтэ эбит дии!
— Оннугун кэриэтэ. Ол киһитин хата манна үлэҕэ аҕалбыта дии. Михаил итинник, киһиэхэ өстүйбэт идэлээх, киниэхэ куһаҕан санаалаах дьоҥҥо төттөрүтүн үчүгэйи оҥорооччу. Өйдүөхтэрэ, көнүөхтэрэ диэн иитэр, үөрэтэр быһыыта эбитэ ини. Дьэ оннук киһи. Оттон үлэтин чааһыгар бииргэ олорорбут тухары тугу өйдүүрүн-саныырын таһыгар таһаарбыта суох.
Тыа хаһаайыстыбатын министерствотыгар да үлэлии сырыттаҕына туорайдаһааччылар бааллар этэ. Кини наар сир боппуруоһун, сири оҥорууну туруорсара. Ону: «Саха хаһан сиртэн аһаабытай?» — диэн утараллара. Бэл «бэйэтэ бааһынай буолан сири өрө тутар» диэччилэр кытта баалларын атын дьонтон истэрим. Араастаан сирэй-харах анньалларыттан төһө да мунчаардар, олох биллэрээччитэ суох, өһү-сааһы туппат идэлээх, аһаран иһэр. Кэлин даҕаны кинини куһаҕаннык саҥарар дьонтон кыһыйан туох эмэ диэтэхпинэ, бэйэбин саба саҥарааччы. «Ол дьон эрэйэ, кыһалҕата. Ону олох саҥарыма. Кэлин өйдүөхтэрэ», — диирэ. Үҥсэргээһин курдук буолла быһыылаах да, баары кырдьыгынан этэбин. Дьон болҕомтотугар тахсара, баҕар, сатамньыта суох буолаарай? — Дора Никитична, ыйытардыы, утары көрдө.
— Тоҕо сатаммат буолуой? Олох кырдьыга, обществоҕа баар быһыы-майгы норуокка хайдах баарынан тиэрдилиннэҕинэ эрэ, өй-санаа уларыйыыта, быһыы-майгы тупсуута тахсыа этэ буоллаҕа. Итэҕэс-быһаҕас этиллибэккэ кистэлэҥҥэ хааллаҕына, обществоҥ сайдыахтааҕар сатарыйар буоллаҕа дии.
— Эмиэ да сөп курдук эбит. Кырдьык, итэҕэспитин-быһаҕаспытын норуоттан кистээн-кистээн, туох баар куһаҕаммыт олус мунньуллан, урукку уопсастыбабыт, арааһа, онтон да самыннаҕа.
Михаил дьиҥинэн сүрдээх үтүө санаалаах, оҕолорун наһаа таптыыр. Ол гынан баран үлэтиттэн ордубат буолан, оҕону иитиигэ соччо кыттыбатаҕа. Наар миэхэ эрэнэр да, эр киһи иитиитэ эмиэ наада буоллаҕа. Оҕолорун кытта истиҥник кэпсэтэр бириэмэтэ да суох курдук, көннөрү эттэ да барыта туолуохтааҕын курдук саныыр. Кэлин сааһыран баран арыый болҕомтотун уурарга кыһаллар.
Уопсайынан, дьон кыһалҕатын өйдүүр, хата бэйэтин оҕолоругар, аймахтарыгар соччо кыһаллыа суоҕа. Кыра кыыспыт Плеханов аатынан Академияны бүтэрэн кэлбитигэр Эргиэн министиэристибэтигэр үлэҕэ ылбыттара. Ону миниистир Готовцевка: «Саамай элбэх үлэлээх уонна саамай кыра хамнастаах үлэҕэ туруор», — диэн эттэҕэ дии. Кыыһа ону истэн баран: «Другие устраивают своих чад туда, где много получают. А он наоборот…» — диэбитэ. Кэлин бэйэтэ үлэ булан көспүтэ, билигин Англияҕа баар, эмиэ бэйэтэ үлэ булунан сылдьар.
— Дьикти баҕайы дии, атын ханнык даҕаны салайааччы туһунан итинниги истэ илигим. Дьиҥинэн бэлэмҥэ үөрэммэтин, самостоятельнай буоллун диэн эппитэ буолуо. Оттон ити дьон кыһалҕатын өйдүүрүн туһунан биир түбэлтэни мин тус бэйэм истэн турардаахпын. Сэттэ уонус сыллар бүтүүлэрин диэки, арааһа, Михаил Ефимович миниистирдии сылдьар кэмэ эбитэ буолуо, мин быраатым, Чурапчы Мындаҕаайытыгар олохтоох элбэх оҕолоох учуутал киһи, кыра кыыһа эмискэ муҥурдааҕа ыалдьан ууга-уокка түһүү буолар. Олохтоох балыыһаҕа хирург диэн суох, Чурапчыга илдьиэхтэрин оччотооҕуга суол-иис эмиэ суох кэмэ. Дьэ төрөппүттэргэ оҕолорун туһугар улахан куттал үөскүүр. Ол муна-тэнэ олордохторуна, арай биэрэк үрдүгэр спортплощадкаҕа вертолет кэлэн түһэр. Быраатым кэргэнин, оҕотун матасыыкылга олордор да, вертолекка ыга сүүрдэн киирэр. Вертолет туох эрэ таһаҕаһын түһэрэн баран көтөөрү өгдөҥнөөн эрэрэ үһү. Ону хаһыытаан-ыһыытаан, далбаатаан нэһиилэ тохтоппуттар. Пилот кабина аанын аһан уҥуор көтөрүн, Чурапчыга барбатын туһунан эппит. Мин дьонум, оҕолорун тыынын туһугар ыксаан, балаһыанньаларын өйдөтө, көрдөһө-ааттаһа сатаабыттарын киһилэрэ истибэккэ туораан, тэйэн биэрэллэрин модьуйбут. Ол кэмҥэ арай вертолет салонун аана аһылларын кытта Михаил Ефимович тахсан кэлбит. Түһэн дьоммор кэлэн ыйыталаһан билэн баран, оҕону ийэтин кытта суһаллык вертолекка ылан, Чурапчыга төттөрү көтөргө дьаһайбыт. Аара көтөн иһэн оҕолоох дьахтар аттыгар олорон, оҕо туруга хайдаҕын көрө-истэ, ыйыталаһа, сүбэ-ама биэрэ испит. Онон оруобуна кини түбэһэ баар буолан ол оҕону быыһаан-абыраан турардааҕын дьонум билиҥҥэ диэри улахан махталынан ахталлар. Ол кыыс билигин бэйэтэ хас да оҕолоох ыал ийэтэ буолан Дириҥҥэ олорор.
— Ээ, оннук баар эбит дуу? Итинник дьыалаҕа кини дьэ дьон кыһалҕатын өйдөөччү. Кыаллар буоллаҕына, хайаан да көмөлөһөөччү. Оттон ол бэйэтин кыыһын төһө да самостоятельнай буоларга үөрэппитин иһин, онтуката киниэнэ наһаа туруору ээ. Ол урут чэ буоллун даҕаны. Билигин атын кэм, көмөлөһүөххэ наада, — Дора Никитична түмүктээһинэ холку, ылыннарыылаах, истээччини бэйэтигэр тардар истиҥ абылаҥ иэйиилээх. — Бырааһынньыктарга аймахтарбытын кытта син түмсээччибит. Кыыспыт уон аҕыһын туолбутугар тугу бэлэхтиигин диир. Ону: «Сүрэҕим иэйиитин, тапталбын», — диибин. Кырдьык, тугу бэлэхтиибиний диэн толкуйдаан баран, аан маҥнай хоһоон суруйдум. Дьонум күлэллэр. Онтон ыал буолбуппут 40 сылын туолуутугар Михаилга анаан эмиэ хоһоон суруйдум. Ону: «Эмээхсиним поэт буолаары гыммыт», — диэтэ.
— Тыый, ол хоһоону көрбүт киһи! — суруналыыс өрүкүйэ түстэ.
— Ээ, черновига манна чугас баар этэ, — хаһаайка туран кинигэ ыскаабын арыйан, чараас тэтэрээти ылан кэллэ уонна миэстэтигэр олорон эрэ доргуччу ааҕан барда:
Сүрэх сылааһа, санаа иэйиитэ толору этиллэр иһирэх тыллардаах, төһөнөн судургу, боростуой да, соччонон истиҥ бүтүн ыал олоҕун историята, харахха арыллар хартыына хоһооно ама ханнык көнө санаалаах, сытыары майгылаах саха киһитин кутун туппат, долгуппат буолуой? Кимҥэ да биллэ-көстө сатаабатах, куруук күлүккэ сылдьыбыт саха омук сэмэй далбар хотуна дьиҥнээх сахалыы уһун-киэҥ санаалаах, уйаҕас-нарын куттаах-сүрдээх, сытыары-сымнаҕас көнө майгылаах дьиэ кэргэн амарах ийэтэ, эбэтэ буоларын аныаха диэри истибит-билбит аҕыйах буолуо.
Дора Никитична, өйө-санаата аһыллан, туох да иҥнигэһэ-тутулуга суох чугас дьонун, сиэттэрин туһунан салгыы кэпсиир. Кини дьиэ кэргэттэрин, олоҕун туһунан истиҥ ахтыыта биһиги барыбыт олохпут, историябыт сорҕото. Бас-көс дьоммут дьиэ кэргэттэрин, хаан уруу аймахтарын бэйэбитигэр сыһыара, чугаһата тутан көрөрбүт биһиги дьиэтээҕи эйгэбит сыһыанын ситимниир, бөҕөргөтөр.
— Улахан сиэммит уон аҕыһын туолан эрэр, 11-һи бүтэрдэ, үөрэххэ киирээри сылдьар. Орто сиэн пиэрибэйи бүтэрдэ, аҕыһа буолан эрэр. Кырабыт, уолбут оҕото, үһүгэр сылдьар. Уол, Михаил диэн ааттаах, — Дора Никитична тэтэрээтин арыйбахтыы, эмиэ да ытыһынан имэрийэ олордо.
«Ыал ийэтинэн, эр киһи дьахтарынан» диэн сахалар мээнэҕэ этиллибэтэх, киэҥ өйдөбүллээх өс номохтоохпут. Өскөтүн биһиги бас-көс киһибит — бастакы президеммит холоонноох доҕорун, олоҕун аргыһын сахаттан атыны талбыта буоллар, кини норуотун дьиҥнээх уола, патриота буолуо этэ дуо диэн олохпут быһыытын-майгытын, омукпут иэрэҥ-саараҥ санаатын сиэрдээх ыйытыыта үөскүүр. Коммунистическай идеология, сэбиэскэй тутул ханнык да конституциятыгар, сокуоннарыгар суруллубатах национальнай республикалар бастакы сэкирэтээрдэрэ хайаан да улахан омуктан ойохтоох буолуохтаахтар диэн үһү-бадах курдук кистэлэҥ эрээри, олоххо бигэтик туттуллар үгэс үөскээн сылдьыбыта биллэр. Ону туоһулуур холобурдар ааспыт олохпутуттан көстөллөрө өртөн буолбатах.
Ыал ийэтин итии чэйин астына иһэн, сахалыы сайаҕас кэпсээнин дуоһуйа истэн, ыалдьыт, бэйэтэ эмиэ ыал ийэтэ, бүгүҥҥү күннээҕи үгүһү билбитэ туохха түмүллүөн сөбүн иһигэр буһара, ырыта-сыымайдыы олордо.
Кини иннигэр олорор саха ыалын көннөрү дьахтарыттан, ийэтиттэн, эбэтиттэн туох да атына суох, үүттээх итии чэйдээх, истиҥ, сылаас тыллаах-өстөөх, сахалыы быһыылаах-майгылаах, өйдөөх-санаалаах уонна саамай киһиэхэ чугаһа санаата-оноото, кыһалҕата эмиэ дьиэ иһинээҕи, оҕо-уруу, кэргэн, аймах-билэ, хаан уруу дьонун тула иэйэр-куойар, хоһоон айар аһаҕас куттаах-сүрдээх Дора Никитична киниэхэ, боростуой суруналыыска, итэҕэйбит олоҕун кэпсээнэ норуот духуобунай баайа-дуола, олох оскуолатыгар буһуу-хатыы чаҕылхай холобура буолар.
Туох суоҕай кини олорон кэлбит чэпчэкитэ суох уустук, үрдүккэ дьулуурдаах, тулуурдаах олоҕун суолун сырдык, киэҥ аартыгар? Утуу-субуу үөрэхтэрин бүтэрэн, тапталларын, олохторун холбоон ыал буолан, үлэ үөһүгэр, олох муудараһыгар уһаарыллыы. Бу судургу ааттаталааһыннаах Дора Никитична биографиятыгар саамай уустук, ыарахан миэстэнэн, арааһа, олох оскуолатын муудараһын күннэтэ көрсөр ыарахаттарын чиэстээхтик туорааһын бүппэт-бараммат түбүктэрэ буолуохтаах. Бэйэтэ хоһоонугар хоһуйбутунуу, үлэттэн ордубакка дьиэтигэр көстүбэт кэргэнин, дьиэ-уот хаһаайынын эр киһи үлэтэ, оҕо иитиитэ барыта кини намчы санныгар сүктэриллибитэ. Маны барытын, бэйэтэ этэринии, «кириэпкэй соҕус», ол эбэтэр оҕо эрдэҕиттэн үлэҕэ-хамнаска эриллибит уонна спордунан дьарыктаммыт буолан тулуйбута. Бэйэтин тустаах үлэтэ, ону таһынан нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын быһаарсар ким да ыйааҕа-дьаһала суох киниэхэ соҥноммут эбээһинэһэ, дьон ордугургуур хатыылаах тыла-өһө, дьиэтээҕи үлэ, оҕо-уруу көрүүтэ-истиитэ — бу барыта мунньуллубут эт-хаан, өй-санаа, ньиэрбэ ыар сүгэһэрин уйуу диэн дьиҥнээх олох оскуолата, кытаанах экзамена, муудараһа буолбатах дуо?
Кэргэннии, доҕордуу Дора, Михаил Николаевтар эт-хаан, өй-санаа, быһыы-майгы өттүнэн биир иитиилээх, тэҥ сайдыылаах дьон буоланнар, бэйэлэрин омуктарын саамай үчүгэй хаачыстыбаларын: норуокка, дойдуга бэриниилээх, чиэһинэй, сүрэхтээх, үлэһит буолууну, эппиэтинэһи, тулууру, сэмэй быһыыны — барытын иҥэринэн, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, өйөһөн, норуоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин туһугар үтүмэн үгүһү оҥоро, үлэлии-хамныы сырыттахтара. Суруйар киһи иэһэ, үлэтин-идэтин соруга маны барытын туох баарынан, тугу да уларыппакка, энчирэппэккэ норуокка, ааҕааччыга тиэрдии буолуохтаах.
Иккис түһүмэх. Өрө күүрүү
Хорсун хардыылар
Михаил Ефимович олох укулаата, баһылыыр система тосту уларыйар, урукку ыһыллан, саҥаны олоххо киллэрэр тыырыллыбатах суолу тэлэр уустук, ыарахан кэмнэригэр куруук ааспыт историяттан тирэх, бүгүҥҥү күн боппуруостарыгар эппиэт көрдөөччү…
Ыраахтааҕы былааһа, олохтоох баайдар саха дьадаҥытын талбыттарынан баттаан-үктээн олороллорун көрө улааппыт, бэйэтэ алын дьадаҥы араҥаттан эрэйи-кыһалҕаны эҥээринэн тэлэн киһи-хара буолбут Была- тыан аҕа көлүөнэ саха үөрэхтээхтэриттэн атын, саҥа кэмҥэ төрөөбүт, атын өйүнэн-санаанан салайтаран, уоттаах-төлөннөөх өрөбөлүүссүйэ суолун тутуспут киһи буолар. Тустаах кэм ирдэбилэ, олох уларыйыыта-тэлэрийиитэ дьиҥнээх чаҕылхай личноста- ры ол курдук инники күөҥҥэ таһаарар, сайыннарар, история хаамыытын иилэһэр-саҕалаһар эппиэтинэһи сүктэрэр.
Кулаковскай интеллигенцияҕа туһаайан суруйуон сыл иннинэ төлөннөөх Былатыан Ойуунускай уон сэттэтин туолбута. Кини сыылынай марксистар сабыдыалларынан өйүн-санаатын, эдэр эрчимин сытыы кылаассабай охсуһуу идеяларыгар анаабыта. Учуутал семинариятыгар бииргэ үөрэнэр доҕоро Максим Аммосовтыын ыччат лидердэрэ, өрөбөлүүссүйэ буолан саҥа былаас олохтонуутугар эдэрдии эрчиминэн үлэлээн, эдэркээн саастарыгар бүтүн уобалаһы салайар дьон буолбуттара.
1921 сыллаахха кулун тутар 20 күнүгэр Москваҕа Кремль дыбарыаһыгар бассабыык партия Х съеһэ аһыллыбыта. Съезкэ Саха сириттэн Ойуунускай уонна Барахов кыттыбыттара. Бу мунньахха көрүллүбүт үгүс боппуруостары сэргэ партия национальнай политика боппуруоһун туруорбутун Ойуунускай олус үөрэ, биһирии истэн, ахтыытыгар маннык суруйбута: «Ол кэнниттэн турбута партия икки сэбиэскэй былаас икки омук омугу баттаабат, урут баттаммыт омуктар партия ыйбыт социализм ыллыгынан өрө көтөҕүллэн сайдалларын туһунан. Национальнай боппуруос туһунан большевик партия политикатын билээт, автономия ылар санааны сананныбыт Барахов биһикки…
Омскайга кэлэн баран, Сибнац суут үлэһитин Плич диэн табаарыһы кытта сүбэлэһэн баран (муус устар 9 күнүгэр этэ), табаарыстарбын Бараховы, Агеевы кытта сүбэ таһаардыбыт автономия кэлэрин туһунан. Бука барыбыт саха норуотугар автономия кэлэрэ сөп диэммит миигин дакылаат оҥорорго анаатыбыт. Онон муус устар 13 күнүгэр бу дакылааты суруйаммын Сибнацка биэрдим…»
Ахтыыны аахтаҕын аайы ол тыйыс дьыллардааҕы быһыы-майгы эйгэтигэр киирэн өйүгэр оҥорон көрдө…
…Түөрт күнү быһа түүннэри-күнүстэри үлэлээн, дакылаатын бүтэрэн сарсыарда Пличкэ илдьэн туттарбыта. Күн иккис аҥаарыгар Пличкэ иккиһин киирэн дакылаатын туһунан ыйыталаһа сылдьыбытын сөбүлээбит уонна өйөбүл бэлэмнии таарыйа Чуцкаевы кытта кэпсэппит буолан биэрбитэ. Онон сарсын иккиэн ол киһиэхэ тиийиэхтээхтэр. Дьэ туох диэн тыллаах-өстөөх киһи буолар…
Былатыан уйуһуйан хойукка диэри, уута кэлэн биэрбэккэ, оронугар эргичиҥнии сытта. Күн-дьыл ааһара түргэнэ сүрдээх, иэрэгэй ойуун курдук, эргичиҥнээн, элэҥнээн олорор.
Икки сыллааҕыта саас Казанка дэриэбинэтиттэн сыылкаттан Максимныын аргыстаһан кэлиэҕиттэн ыла үлэ үөһүгэр сылдьаллар. Кэлэн иһэн аара Иркутскайга бэрт элбэхтэ мунньахтаабыттара. Сибиир ревкома Саха уобалаһын Иркутскай күбүөрүнэҕэ холбоон оройуон оҥорон кэбиспит этэ. Ону бырачыастаан, бу алҕас, сыыһа диэн мөккүөр буолбута.
Сибиир ревкомун ыйааҕынан Максим Аммосов Дьокуускайга бэрэстэбиитэл быһыытынан кэлбитэ. Кэлээт, уопсай салайыыны бэйэтин илиитигэр ылбыта, оттон киниэхэ уокуруктарга, улуустарга, нэһилиэктэргэ былааһы олохтооһуну, кинилэр үлэлэрин сүрүннээһини анаабыта. Ревкомнары тэрийии, продразверстка, сир түҥэтигин курдук уустук соруктары таһынан өссө саханы Бодойбо көмүһүн үлэтигэр тутан ыытыы курдук сыыһа дьаһал тахсан улахан бутууру үөскэппитэ.
Сайын биир сарсыарда Былатыан саҥардыы туран эрдэҕинэ түрмэттэн төлөпүөҥҥэ ыҥырбыттара. Кэпсэппитэ, Амма улууһун ревкомун бүтүннүү: Сэмэнэп-Дэхсилээхэби, Уйбаан Емельяновы, Мэхээлэ Дьоскуоскайы-Тыытыйбаҕы, Уйбаныап-Кралины — милииссийэ начаалынньыга Çедгенизов диэн киһи тутуталаан ылан хаайталаан кэбиспит эбит. Ревкомун дьонун босхолотон баран кэпсэтэн билбитэ, сир түҥэтигин сөбүлээминэ, Амма баайдара Ксенофонтов, Белолюбскай Çедгенизовы кигэннэр ревкомнары хаайтаран бараннар, бэйэлэрин дьоннорун Артемьевы уонна Божедоновы олордуталаабыттар. Баайдар бэйэлэрин сирдэрин охсуллубут оттору кытары төттөрү былдьаан ылбыттар. Туох буолтун миэстэтигэр быһаарса Аммаҕа тахсыбыта, Артемьев, Ксенофонтов, Белолюбскай саһан хаалтар. Божедоновы ыҥыртаран, ревком дьыалатын дьонугар төттөрү туттарбыта. Çедгенизовы туттаран ылан, хаайан олорон доппуруостаан баран, куоракка атаарбыта. Күрээбит дьону, этиллибит болдьох иһигэр кэлбэтэхтэринэ, сокуон таһыгар биллэриллэллэр диэн дьаһал биэрэр. Оттон ревком үлэһиттэрэ таҥастара-саптара мөлтөҕүн көрөн уонна хас да улуус мунньахтарыгар урут көрдөһүү киирбитинэн кыһыҥҥы итии таҥас тутуурун көҥүллээн баран Дьокуускайга төннүбүтэ.
Кыһыныгар ЧК-лар туран партия комитетыгар Ойуунускай наһаалаабыт, итии таҥаһы кимтэн да көҥүлэ суох хомуйтарбыт, дьону сокуон таһыгар биллэрбит диэн дакылаат түһэрбиттэрэ. Бэрт өр мөккүөр буолар, партия комитета өйүүр: итии таҥас тутуура саамай сөптөөх уонна ол дьону сокуон таһыгар биллэрбитэ эмиэ сөп, кулаак бастаанньата буолбутун хайдах дьаһайбакка киириэй диэн буолар. ЧК дакылаатынан Сибиир ревкомуттан кини ревкомтан, партия комитетын бюротуттан, бары эбээһинэһиттэн уһуллар, бары матырыйаалларын, бэйэтин көрүүгэ-дьүүлгэ партия Сибиирдээҕи бюротугар ыыта охсуҥ диэн бирикээс кэлэн, түптэ-түрүлүөн үөһэ түһэн хомуммутунан бардаҕа дии.
Сарсыардааҥҥы дьаамынан бараары докумуоннарын, кумааҕыларын бэрийэ сырыттаҕына, үлэлиир хоһугар убайа Никиитэ киирэн кэлбитэ. Сирэйэ-хараҕа суулбут, үтүлүгүн, бэргэһэтин устан ыскамыайка үрдүгэр быраҕаат, остуол утары турар олоппоско олоро түспүтэ.
— Дьэ, Былатыан, эрэпкиэммиттэн уурат диэн этээри анаан кэллим, сатаан үлэлиэ суохпун. Нэһилиэгим дьоно бары даҕаны кырыы харахтарынан кынчыатыы көрөр буолан эрэллэр.
— Ноо, сатаммата диэн туох баарый? Ол баайдартан хайҕабыл истээри гыммытыҥ дуо? Ким сирин-уотун бэйэтин баҕатынан туран биэриэй? Уураах туолуутун ситиһэ сатыахха. Дьон саҥатын-иҥэтин хоту сырыттаххына, кырдьык, сатаан үлэлиэҥ суоҕа.
— Оттон ол сирбитин аҕыс айдаанынан, тоҕус моргуорунан өлбүгэ быһыытынан түҥэтиннибит да, дьэ харахтарын аалларааччылар аҥаардас баайдар эрэ диэтэҕиҥ дуу? Кыра-хара да дьонуҥ иһигэр араастар бааллар, бээ, — Никиитэ инитэ элэккэй, эрчимнээх бэйэтэ хайдах эрэ уларыйбыт арбы-сарбы көрүҥүн, тыйыс тылын-өһүн атыҥырыы көрбүтэ.
— Өрөбөлүүссүйэ ханнык да дьыалата айдаана-моргуора суох барбат. Күн-дьыл ааһыа, айдаан сыыйа симэлийиэ, олох даҕаны сыыйа оннун булан иһиэ.
Никиитэ симиттэ быһыытыйан, инитин сирэйин-хараҕын чинчилиирдии одууласпахтаабыта, киһитэ кумааҕыларын хомунан остуолун дьааһыктарын тилир-талыр аһан-сабан талырҕатарын саҥата суох көрө олорон, хамсалаах саппыйатын таһааран, табах уурунан хамсатын оборон соппойбохтообута.
— Былатыан, хайа, үлэҥ-хамнаһыҥ хайдаҕый? Бу ханна эрэ хомунаҕын дуу, тугуй?
— Хомунан. Сууттана, дьүүллэнэ бараары, — Былатыан, кумааҕыларын суумкатыгар симэ туран, дьуххатык хардарбыта.
— Бай, ол ханна?
— Соҕуруу дойдуга, ыҥыттарбыттар.
— Оо, өлүү эбит, доҕоор, ол туох дьыалаҕа иҥинниҥ?
— Быһайын Амма баайдара күрээбиттэрин дьаҕырыйбытым, итии таҥас хомуурун көҥүллээбитим иһин маннааҕылар үҥсүбүттэр.
— Арба, эрэпкиэмнэри хаайталаабыттар этэ дии. Ону дьаҕырыйбыкка туох сыыһа баар үһү?
— Баар үһү дьэ, былааспын таһынан туттубут, наһаалаа-быт үһүбүн…
Никиитэ, эмиэ саҥата суох баран, хамсатын умнаһын арааран, быһах уһугунан ыаһын ыраастаан бодьуустаһа олорбута.
— Хаһан бардыҥ?
— Сарсын.
— Кирдик да сөпкө этэҕин, хайа муҥун муннубутуттан сиэттэрэ сылдьыахпытый? — мунаарбыт курдук тохтуу түһээт, быраатын диэки кылап-халап көрөн ылбыта. — Оттон эйигин наһаа улаханнык дьүүллээбэттэр ини?..
— Туох билиэ баарай? Баҕар, бэйэбин саа уоһугар туруоруохтара.
— Оо, үлүгэрин, доҕоор, ама оннукка тириэттэхтэрэй?
Былатыан, убайын сирэйэ-хараҕа аһара суулбутун көрөн, аһыммыттыы мүчүк гыммыта. Кыйахаммытыгар тэптэрэн олус туруору саҥарбытын өйдөөбүтэ.
— Чэ, Никиитэ, ити өскүөрүтүн этэбин, сүрэххэр олус чугастык ылыныма. Барыбытын ытыалаан кэбистэхтэринэ, саҥа олохпутун ким тутуой, ким үлэлиэй-хамныай?
— Э-ээ, оттон оннук ээ, — убайын сирэйэ-хараҕа сырдыы түһэргэ дылы гыммыта. — Чэ, Былатыан, этэҥҥэ сылдьан көрөөхтөө, мин хаалан үлэлээтэхпинэ сатаныыһы.
Никиитэ, үтүлүктээх бэргэһэтин үрдүгэр түһэн, сорунуулаахтык хамсанан, таһырдьа тилир гынан хаалбыта. Былатыан, көөнньүбүт санаата уостан, хоһун иһигэр төттөрү-таары хаамыталыы сылдьан, убайын хайгыы санаабыта. Эрэйдээх, эмиэ хаана тардан, кинини өйөөн нэһилиэгин бастаахтарын кытта тиниктэһэ төннөөхтөөтө эбээт.
Бары уларыйыы, саҥа олоҕу туругурдуу ревкомнар эрэ тыйыс, эрдээх үлэлэринэн ыытылла турдаҕа. Уостуу тахсыбатар, этэҥҥэ эрэ буоллар ханнык…
Омскайга Барахов, Фреерман буолан аргыстаһан кэлбиттэрэ. Саҥардыы олохторун булунан нам-нум буолан эрдэхтэринэ, Москваттан Ярославскай кэлбит, Ойуунускайы ыҥыттарар үһү диэн суһал сурах иһиллэн соһуппута. Былатыан ону үөрэ да, дьиксинэ да соҕус истибитэ. Маннааҕылар дьүүллэригэр мин туспар дурда-хахха буолар ини диэн эрэх-турах санаа үөскээбитэ. Иккис өттүнэн, алыс ордук-хоһу туттан, дьону-сэргэни түүрэйдээһин курдук көрүө, мөҕүө-этиэ диэн дьиксиммитэ.
Ярославскай, кинини дьэҥкир таас ачыкытын курдат эбии улааппыкка дылы буолбут киэҥ эрилкэй харахтарынан тонолуппакка супту одуулаабытынан, утары туран кэлбитэ. Хойуу хара бытыга ибирдиириттэн сылыктаатахха, биллэ-биллибэттик мүчүҥнээт, кини дьоҕус илиитин икки кэтит баппаҕайдарынан бобо тутан илигирэппэхтээн ылбытыгар, Былатыан ыйыллыбыт санаата өһүллэн, тута чэпчии түһэргэ дылы гыммыта.
— Туох айдаанын тартыҥ? Сиһилии кэпсээ, — Емельян Михайлович холку намыын куолаһынан ыйыппыта.
— Сир үллэһигин сөбүлээминэ, Амма улууһун баайдара бу ааспыт сайын Çедгенизов диэн милииссийэ начальнигын, уруккуттан бэйэлэрин кутурук киһилэрин кигэннэр, түөрт нэһилиэк ревкомнарын туттаран хаайыыга уктаран бараннар, кинилэр оннуларыгар бэйэлэрин дьоннорун туруортаабыттара уонна урукку бэйэлэрин сирдэрин охсуллубут оттору кытта төттөрү былдьаталаан ылбыттара. Ону тахсаммын миэстэлэрин буллартаатаҕым дии, — Былатыан туох буолбутун баарынан, кыһыытын-абатын кыатана соҕус да буоллар, омуннаах соҕустук тоҕо-хоро кэпсээн биэрбитэ.
— Ол миэстэлэрин буллараргар конкретно туох миэрэлэри тутуннуҥ?
— Кинилэр туруортаабыт дьонноруттан дьыалаларын былдьаан ылан урукку ревкомнарга төннөрбүтүм. Çедгенизовы тутан доппуруостаан баран Дьокуускайга утаарбытым. Бэйэм хаалан, баайдар сирдэрин дьадаҥыларга төттөрү үллэрбитим, күрээбит баайдары этиллибит болдьоххо кэлбэтэхтэринэ, сокуон тас өттүгэр биллэрбитим. Ревкомнарым кэтэр таҥаһа суох сылдьалларын көрөн, кыһыҥҥы итии таҥас хомуурун ыыталларын көҥүллээбитим.
— Да-а, крутые дела развернулись у вас, — Ярославскай эмиэ биллэ-биллибэттик мүчүҥнээн ылбыта.
Онтон Бараховы ыҥыттаран ыланнар, партия Сибиирдээҕи кэмитиэтин бюротун мунньаҕар Ойуунускай дьыалатын туһунан дакылааттатан баран Слепцов-Ойуунускайтан ЧК буруйдааһынын устарга, ууруулаах куоластаах делегат быһыытынан партия Сибиирдээҕи III конференциятыгар кыттар делегация састаабыгар киллэрэргэ уонна Бүтүн Россиятааҕы бассабыык партия Х съеһигэр сүбэ куоластаах делегатынан Москваҕа ыытарга диэн уураах ылыммыттара. Онон, алдьархайтан ас таһаарыммыт диэбиккэ дылы, эбиитин Москваҕа тиийэн съезкэ кыттан, Ленини илэ бэйэтин көрөн, тылын-өһүн, ордук национальнай политика туһунан этиитин олус биһирээн, онтон сиэттэрэн автономия боппуруоһун туруорса, бүтүн норуот дьылҕатын быһаарар дакылаат суруйан, ону туруулаһа бу кэлэн сыттаҕа. «Уол оҕо биир күн ат өрөҕөтүгэр, иккис күн ат уорҕатыгар» диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ.
Сибиир ревкомун бэрэссэдээтэлэ Смирнов Москваҕа сылдьар кэмэ этэ, оттон партия Сибиирдээҕи кэмитиэтин бюротун саҥа сэкирэтээрэ Яковлев үлэтигэр кэлэ илигэ. Онон Чуцкаевка сүбэлэһэ киирбиттэрэ. Былатыан Саха сирин олоҕо бүгүҥҥү күннээххэ хайдаҕын, дьоҥҥо-норуокка, үөрэхтээххэ-үөрэҕэ суохха туох быһыы-майгы баарын, сэбиэскэй былаас турбутун кэнниттэн туох туһуттан Оросин уонна тохсунньу саагыбардара үөскээбиттэрин сиһилии кэпсээн биэрбитэ. Сибнац үлэһитэ Плич уонна Барахов истэ олорон сөбүлэһэллэрин биллэрбиттэрэ.
— Мин урут даҕаны саха норуотугар автономия кэлэрэ сөп диэн этэр этим. Олорор сирдэрэ бэрт табыгастаах, Саха сирин большевик партията күүстээх, онон салалтата суох буолуо диэххэ, куттаныахха сатаммат, — Плич сахаларга эрэллээҕин, өйүүрүн аһаҕастык эппитэ.
Кини этиитин хаба тардан ылан, Барахов:
— Автономия билигин кэлэрэ наадалаах, кэмэ бэрт тоҕоостоох. Национальнай боппуруос атаҕар турбатаҕына, кэҥээн-уһаан хааллаҕына, саагыбардар үөскүү туруохтара. Баҕар, бүтүн норуот даҕаны өрө туруон сөп, — диэн эбэн биэрбитэ.
Барыларын санааларын истэн баран, Чуцкаев Саха сиригэр аналлаах паапканы арыйан, докумуоннары бэрийбитинэн барбыта. Ытыллыбыт уонна көскө анаммыт дьон бириигэбэрдэрин ааҕан билсиһэн баран, Дьокуускайтан кэлбит телеграмманы көрдөрбүтэ. Ону ааҕан билбиттэрэ, букатын даҕаны кинилэри утары ис хоһоонноох буолан соһуппута: автономия туһунан Сибнац боппуруоһу туруорарын бассабыык партия Саха сиринээҕи тэрилтэтэ сөбүлээбэт, күн-түүн аайы саагыбардар тахса тураллар, партия күүһэ мөлтөх, сэбиэскэй былаас дириҥник олохсуйа илик диэн. Дьэ «бабат» дии түспүттэрэ.
— Саагыбардар тахса туралларын, сэбиэскэй былаас дьон санаатын өссө да тута илигин туһунан сөпкө этэллэр. Ол гынан баран автономия боппуруоһа онтон тутулуктаах курдук саныыллара сыыһа, онон автономияны биэриини кэпсэтиигэ ити этиилэр болҕомтоҕо ылыллыа суохтаахтар, — Былатыан туруорсар боппуруоһуттан харыс да халбаҥнаабат кытаанах санааны ылыммытын, сирэйэ-хараҕа тыйыһырбытын көрөн, Барахов кинини тута өйөөн тыл эппитэ.
— Автономияны өйөөбөт, норуот баҕатын утары санаалаах дьону Саха сириттэн атын дойдуларга ыытан үлэлэтэр сөп буолуох этэ. Ону эһиги өйдүүргүтүгэр баҕарабыт, — диэн түмүктээбитэ.
Эмискэ бүрүүкээбит тыҥааһыннаах түгэни балай да саҥата суох аһарбыттара. Чуцкаев, эр хааннарын ылыммыт саха дьонун чинчилиирдии эр-биир хардарыта одуулаан көрбөхтүү түһээт, эйэ дэмнээхтик хардарбыта:
— Чэ сөп, биһиги сорох дьону көрөн манна ыҥыртыахпыт. Ыам ыйын маҥнайгы күнүгэр манифест тахсарыгар сөбүлэһэбин.
Урутаан эттэххэ, ол дьыл манифест (амнистия) тахсыбатаҕа. Манифест автономия ылыныллыбытын кэннэ маҥнайгы бастаанньа дьонугар тахсыбыта. Онуоха таарыччы 1921 сыллаахха тохсунньутааҕы саагыбарга холбоспут дьон кытта амнистияҕа хабыллыбыттара.
Саха автономиятын боппуруоһун көрүүгэ аналлаах Сиббюро мунньаҕа 1921 сыллаахха муус устар 26 күнүгэр буолбута. Дакылааты Былатыан бэйэтэ оҥорбута.
— Сибиир ревкомун председателэ табаарыс Смирнов хайа да кыра омукка автономия кэлэрин сөбүлээбэтин истэ-истэ- бин, сахаҕа автономия кэлэрин туһунан дакылаат оҥорон эрэбин. Большевик партия ыйыытынан советскай былаас Октябрь өрөбөлүүссүйэтын маҥнайгы күннэригэр аан дойду кыра- хара омуктарын көмүскүүр, араҥаччылыыр, омук омугу баттаабат политикатын ылынна, онон хайа да омук көҥүлүн тутара, автономия ылара төрүт эбээһинэс буолуохтаах диэн эппитэ. Саха уобалаһа буоллаҕына, бырааба аччаан, Сибревкомун ууруутунан Иркутскай губернияҕа холбонон оройуон буолан хаалла. Онон советскай былаас национальнай политиката атаҕар турбакка саагыбардар үөскүү тураллар, — итинник, бэрэссэдээтэл аадырыһыгар хомуруйсуулаах соҕус киэҥ киирии тыллаан, дакылаатын чаас кэриҥэ ааҕан, Былатыан маннык баҕа санаанан түмүктээбитэ: — Саха автономиятын иһигэр Охотскай муора биһиги диэки биэрэгэ киириэхтээх. Оччоҕо сибээс баарын быһыытынан партия үлэтэ, советскай былаас ордук түргэнник атаҕар туран, салаллан-дьаһаллан иһиэх тустаах.
Олунньу ый саагыбарын дьонугар амнистия оҥоһуллара буоллар, партия да агитациятыгар, советскай былаас да үлэтигэр бэрт улахан көмөлөөх буолуох этэ. Онон манифест тахсыах тустаах.
Дакылаат бүтэрин кытта Хотимскай диэн киһи далбаатаммытынан ойон туран, харса-хабыра суох утары тыл этэн барбыта:
— Бу сахалар, син биир дьоппуоннар курдук, империалистическай өйдөөх-санаалаах, улахан кутталлаах норуот. Автономияланнахтарына, онно тирэҕирэн, советскай былааһы утары сэрии тэрийиэхтэрэ, Японияҕа холбоһуохтара. Автономия бэриллэрэ сөбө суох.
Былатыаннаах Исиидэр сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиспиттэрэ. Дьыалалара бөрүкүтэ суох хайысхаланаары гыммытыгар Былатыан бэйэтин сэмэлэнэ санаабыта, дакылаатын олус толоостук саҕалаан кэбиһэн, тойотторун өһүргэттэ быһыылаах. Смирнов, ону бигэргэтэрдии, кумааҕыларын остуол улаҕатын диэки хаһыйа анньан баран, икки илиитин холбуу тутан олорон, холку эрээри кытаанах куолаһынан сыыйан саҥарбыта:
— Табаарыс Слепцов-Ойуунускайы саха диэммин убаастаан эрэ дакылаатын бүтэттэрдим. Итинник тыл-өс сатаммат, Дьокуускайга баар коммунистар автономия кэлэрин сөбүлээбэт эбиттэр. Мин да санаабар, автономия биэрэр эрдэ буолуо. Оттон бу Слепцов-Ойуунускай табаарыс, быһыыта, саха үөрэхтээхтэрин, саха баайдарын илиилэригэр билиэн тутуллан сылдьар киһи быһыылаах, — Смирнов, сөмүйэтинэн дьөлө үүттүүрдүү, Ойуунускайы түөһүн тылынан супту ыйбахтаабыта.
Былатыан өһүргэнэн ойон турбутун бэйэтэ даҕаны билиминэ хаалбыта:
— Табаарыс Смирнов, дьыала ис дьиҥин билбэт эрээри, бас-баттах киһини буруйдуургун эрэ билэҕин. Саха баайдарын сокуон таһыгар этэн буруйдана сылдьаммын аны кинилэр билиэн илдьэ сылдьар киһилэрэ аатырдаҕым. Дьыалабын, бэйэбин быгыһын ыҥыттаран ылан, соторутааҕыта дьүүллээбиккитин умна оҕустугут дуо?
Этиһии аҥаардаах мөккүөр өрө күөдьүйбүтүн намырата сатаан, Барахов, Агеев тыл этэн көрбүттэрэ туһалаабатаҕа. Куоласка туруорууга икки киһи автономия бэриллэрэ сөп диэбиттэрэ, иккитэ сөбө суох диэннэр, куоластара тэҥнэһэн хаалбыта. Онон автономия боппуруоһа аһаҕас Москваҕа барбыта.
Мунньах кэнниттэн уку-сакы тарҕаһан, Плич кабинетыгар киирэн сүбэлэһии буолбута. Онно кэнники арай Дьокуускайга тиийэн, автономия боппуруоһун сөп дэттэххэ эрэ бу боппуруос атаҕар турууһу диэн түмүккэ кэлбиттэрэ…
Саха сиригэр судаарыстыбаннас олохтонуутун туоһулуур бу сүдү докумуон кэлин хайдах олоххо киирбитин Ойуунускай бэйэтин ахтыытыгар маннык суруйбут: «Ол бириэмэлэргэ Максим Аммосов Москваҕа сылдьан автономия барарын сөбүлүүбүт, онон Якутскайга олохтооҥ диэн ыйдарбыт. Онон бу боппуруос Якутскайга партия маҥнайгы конференциятыгар туруоруллан, онно бэрт аҕыйах куолаһынан автономия кэлэрэ сөп дэммитэ.
Браташ онуоха диэри сөбүлээбэккэ, Степан Васильевы кытта бииргэ сылдьан баран, конференция саҕана тиийэн төттөрү агитация оҥорон, автономия кэлэрэ сөп диэн куоластаата. Ол сайын мин Өлүөхүмэҕэ үлэлээбитим, онон автономия туһугар бэрт күүстээхтик норуокка даҕаны, партия да иһигэр үлэлээбитим. Онон Өлүөхүмэ делегацията бука барылара автономия кэлэрэ сөп диэн куоластаабыта».
…Михаил Ефимович ирдэһэн, хасыһан туран саха норуотун историятын дьаныһан үөрэтэн үөйбэтэх өттүттэн үгүс өйгө-санааҕа кэлбитэ. Төрөөбүт омуга түҥ былыргыттан күн бүгүнүгэр диэри олорон кэлбит историятыгар буолан ааспыт сүрүн сабыытыйалары, олорго сыһыаннаах биллэр-көстөр дьонун олохторун, үлэлэрин-хамнастарын, мөккүөрдэрин-туруулаһыыларын үөрэтэн, ырытан билэн баран биири бигэтик өйдөөбүтэ: саха дьоно көҥүлгэ тардыһыылара, бэйэни салайыныыга дьулуһуулара, государстволаах буолар туһугар турунуулара барыта үүнүү-сайдыы иһин, инники кэскилгэ дьулуһууттан тахсар эбит диэн. Өбүгэлэрбит бэйэлэрин айар-тутар дьоҕурдарын, кыахтарын толору туһаныахтарын, олоххо киллэриэхтэрин куруук баҕараллара. Ол инниттэн, үс үйэ тухары саба үктээн турбут колониальнай батталтан төлөрүйэр санааттан, национальнай босхолонуулаах хамсааһыҥҥа саха норуота кыттыбыта. Маныаха ханнык даҕаны сепаратизм төрүөтэ суоҕа. Биир эрэ баҕа санаа баара — көҥүллүк тыыныы, көҥүл сайдыы суолун тобулуу. Ол иһин Саха сиригэр автономияны ылыныы Ойуунускайга, Аммосовка уонна кинилэр соратниктарыгар суолтата олус улахан этэ. Бу иннинэ ханнык быһыыга-майгыга олорон кэлбиппитин умнуохха сатаммат. Дьиҥинэн бу иннинэ Александр I туора урдустарга аналлаах устаабынан ыраахтааҕы чиновниктара салайан кэлбиттэрэ. Оннооҕор, сахалары көс омуктарынан ааҕан, Степной Дууманы тэринэллэрин боппуттара.
М.К.Аммосов «Саха автономиятын тутуу тезистэрэ» диэн үлэтигэр автономия сүрүн сыалынан көҥүл сайдыылаах экономика буолар диэн суруйбута… Олохтоох усулуобуйа уратыларын учуоттаан, култуураны былааннаахтык сайыннарыы буолуохтааҕа. Бэйэ государстволаах буолуута, төһө да төрүт силиһэ-мутуга кэрдилиннэр, норуот хараҕа аһыллыытыгар, уһуктуутугар улахан суолталаммыта. Саҥа үөскээбит республика салайааччылара маны таба көрбүттэрэ. «Норуот иһигэр хаатыйаламмыт кута-сүрэ, өйө-санаата төлө көтөн саҥа олоххо тардыспыта. Саха сирэ экономика, культура балысхан сайдыытын иннигэр турар. Саха автономиятын иннигэр норуот материальнай, духовнай күүһүн сайдыы, барҕарыы суолунан салайыы соруга турар», — диэн М.К.Аммосов бэйэтин ахтыытыгар эппитэ. Саха сирин салалтата, автономияны ылаат, 1922 сыллаахха саҥа бырааптары, кыахтары туһанан, РСФСР тас эргиэҥҥэ народнай комиссариатын нөҥүө Лондоҥҥа кыһыл көмүһүнэн үс мөлүйүөн солкуобайга түүлээҕин батарбыта уонна аҥаарын бэйэтигэр ылары ситиспитэ. Инньэ гынан ылбыт харчытыгар Россияттан уонна омук сириттэн араас табаар, эмп-томп, үөрэх тэрилэ, инструмент атыылаһар кыахтаммыта. Бу холобур Саха сирин баайа республика бэйэтин бас билиитэ буолбутун туоһулуур. Маны таһынан, республика статуһунан туһанан, олохтоох салалта Москва былааһын структураларыгар, урукку курдук Иркутскай, Сибревком, Сиббюро нөҥүө буолбакка, быһа тахсар кыахтаммыта. Кредити, харчынан көмөнү Москваттан быһа ылар буолбута. Ол эрээри үүнүү-сайдыы бэйэ кыаҕар, норуот күүһүгэр эрэ тирэҕирдэххэ ситиһиллиэхтээҕин республика салалтата үчүгэйдик өйдүүрэ. Ону туохтан саҕалыахха сөбүй? Маныаха эдэр салайааччылар инникини өтө көрүүлэрэ киһини сөхтөрөр.
«…Бастатан туран, Саха сирэ бэйэтин ис кыаҕын билиэхтээх, — диирэ М.К.Аммосов, — кини айылҕатын баайын, дьонун кыаҕын, бэйэтин историятын, культуратын билиэхтээх. Саҥа олоҕу тутарга, инники кэскили оҥосторго, таһаарыылаах күүстэри сайыннарыыга суолу буларга Саха сирэ бэйэтин урукку олоҕун уонна билиҥҥитин үчүгэйдик билиэхтээх, үөрэтиэхтээх».
Киһи сөҕөрө баар, саха салайааччылара Саха сирин оҥорумтуолаах күүстэрин, айылҕатын баайын киэҥ далааһыннаахтык чинчийиигэ Москваны тылларыгар киллэрбиттэрэ буолар. Наукалар академияларын Дьокуускайдааҕы анал комиссията тэриллибитэ. Чинчийэр үлэҕэ ССРС икки сүүстэн тахса бөдөҥ учуонайдара кыттыыны ылбыттара. Кинилэри биллиилээх специалистар, академиктар С.Ф.Ольденбург, В.Л.Комаров, А.Е.Ферсман, Ф.ю. Левинсон-Лессинг, В.В.Радлов, В.В.Бертольд уонна да атыттар салайбыттара. Саха сиригэр наука тэрилтэлэрэ баар буолбуттара. Республика музейа, библиотеката саҥардыллан үлэҕэ киирбиттэрэ. Холбоһуктаах киэҥ чинчийии түмүгүнэн айылҕа баайын уонна оҥорумтуолаах күүстэри туһаҕа таһаарыыга быһаччы сүбэлэрдээх наука үлэлэрин уонна чинчийиилэрин 58 тома суруллубута.
Бастатан туран, үөрэхтээһин таһымын үрдэтии соруга турбута. Аммосов өссө 1919 сыллаахха бэлиэтээн турардаах: «…норуоту үөрэхтээһиҥҥэ үп кэмчилэниэ суохтаах, уобаластааҕы нэһилиэнньэ оскуола уонна оскуола таһынааҕы үөрэхтээһин ситиминэн эргиччи хабыллыахтаах». Биһиги дьолбутугар, оччотооҕу салайааччылар үөрэҕи өрө тутуулара саамай сөптөөх хайысха этэ. Оннооҕор саамай ыарахан 20-с сыллардаахха сүүһүнэн саха ыччата киин университеттарга, институттарга үөрэммитэ. Ол түмүгэр бэрт сотору култуура таһыма үрдүк кэрдиискэ тахсыбыта. Былыр-былыргыттан биллэринэн, үтүө үгэстэрдээх, айар дьоҕурдаах, үрдүк духовнай баайдаах норуот табыгастаах усулуобуйаҕа үгүс талааннаах дьону таһаарар. Ол курдук, кылгас кэм иһигэр чаҕылхай талааннаах суруйааччылар, артыыстар, художниктар, музыканнар, наука, норуот хаһаайыстыбатын араас салааларын үлэһиттэрэ баар буолбуттара.
Эмиэ онуоха маарынныыр хартыына биһиги бүгүҥҥү күннээх олохпутугар көстөр. Музыка үрдүкү оскуолата аҕыйах сыллааҕыта аһыллыбыта эрээри, кини үөрэнээччилэрэ хайыы-үйэҕэ аан дойду, Россия таһымнаах бириистэргэ, дипломнарга тикситэлиир буоллулар. Ол эрэ буолбатах, үөрэх, искусство, наука араас көрүҥнэригэр ыытыллар олимпиадалар, конкурстар, күрэхтэһиилэр кыайыылаахтара аҕыйаҕа суохтар. Онон этиллиэх тустаах: өскөтүн 20-с сыллардаахха биһиги салайааччыларбыт сайдыы үөһүгэр үөрэхтээһини туруорбатахтара буоллар, саха норуота атын дьылҕаланан, билигин атын таһымҥа турар буолуо этэ. Кинилэр саамай сөптөөх хайысханы талбыттара, ол иһин биһиги кинилэргэ махталбыт муҥура суох.
1923 сылтан ыла Алдан кыһыл көмүһүн туһаҕа таһаарыы үлэтэ саҕаламмыта. Бу иннинэ Алдан уонна Төмтөөн кыһыл көмүһүн Амур уобалаһын дьоно хостууллара. Кинилэр 1895–1923 сыллардаахха 16 тонна кыһыл көмүһү хостообуттара. Сахалар бу үлэҕэ ылсаннар, 1923–1924 сылларга 4,5 тоннаны, оттон 1925 сыллаахха 9,5 тоннаны сууйбуттара.
Саха АССР правительствота республика норуотун хаһаайыстыбатын төрдүттэн уларытар генеральнай былаан оҥостубута. Хайа промышленноһын олохтооһун, суолу тутуу, сибээһи сайыннарыы, тыа хаһаайыстыбатын механизациялааһын, массыына-трактор пааркаларын элбэтии боппуруостара турбуттара. Үп-харчы олохтоох тэрилтэлэртэн, киинтэн, бэл омук инвестициятынан даҕаны киирэр этэ. Саха сирэ, оччотооҕу кэм сыанабылынан, элбэх үбү кыһыл көмүһү хостооһунтан уонна түүлээхтэн киллэрэрэ. Көмүһү таһынан платинаны уонна исландскай шпаты хостооһун, тимир рудатын промышленноһын сайыннарыы саҕаламмыта. Тимири Японияҕа уонна Дальнай Востокка таһаарар былааннаахтара. Дальнай Восток Крымтан тиэллэр тууһунан хааччыллара, ол иһин ону Кэмпэндээйи тууһунан толору хааччыйар былааннаахтара. Япония эмиэ бэйэтин мөлтөх хаачыстыбалаах тууһун оннугар атын дойдулартан үчүгэй тууһу аҕалар ханаалы көрдүүрэ. Саха сирин тас өттүгэр балыгы, тутуу маһын таһаарар санаалаахтара, Американы кытта оннук кэпсэтии ыытылла сылдьара. М.К.Аммосов Саха сиригэр тимир суолу аҕалар туһунан боппуруоһу көтөҕө сылдьара.
Билиҥҥи кэминэн сыаналаатахха, сүдү былааннар туруоруллубуттара уонна утуу-субуу олоххо киирэн испиттэрэ. Республика көҥүл сайдыытын далааһына күүһүрэн, кэҥээн иһиитин соҕуруу тоталитарнай систиэмэ киин былааһын барыны бары бас билэр, талбытынан дьаһайар, былаанныыр политикатыгар баппатын, сөп түбэспэтин курдук ылыммыттара.
Саха интеллигенцията, өлүөх-быстыах быатыгар, киин былаас политикатын сөбүлээбэтин олус аһаҕастык биллэрбитэ. БСК(б)П НЭП утары ыытар дьайыыларын, демократия көҥүлүн хааччахтааһыны, национальнай политикаҕа сыһыаны уларытыыны, тоталитарнай режим олус күүһүрүүтүн бырачыастыыр бөлөх тэриллибитэ. П.В.Ксенофонтовтаах «Младо-якутская национальная советская социалистическая партия середняцко-бедняцкого крестьянства (конфедералистов)» диэн ааттаналлара. Кинилэр Конституцияҕа этиллэр быраабы көмүскээһини, демократия дьиҥнээхтик сайдыытын, уопсастыба, политика, экономика уонна норуот маассатын актыыбынаһа үрдүүрүн турууласпыттара. Сүрүн сыалларынан Саха АССР суверенитетын, көҥүллүк сайдыы быраабын кэҥэтии этэ. Бу хамсааһын салайааччыта П.В.Ксенофонтов хаан тохтуулаах саба баттааһын иннинэ киэҥ тайҕа түҥкэтэх ыырын иһигэр эппит тиһэх тылларын маннык түмүктээбитэ: «История биһиги дьыалабыт кырдьыгын бигэргэтиэ…» Павел Васильевич этиитин история кырдьык, олус хойутаан да буоллар, бигэргэппитэ. Оччотооҕу 1927–1928 сыллардааҕы Саха сирин салалтата уонна интеллигенцията хабырдык, киэҥ далааһыннаахтык репрессияламмыта. Уон сыл буолан баран, 1937–1939 сылларга, тутулуга суох көҥүл өйү-санааны репрессия катога өссө төгүл үлтү мэлийэн ааспыта…
Саха чулуу уолаттарын хорсун турунууларын өйдөөн-санаан кэллэр эрэ, Михаил Ефимович туох да буолбутун иһин, хайдахтаах да эрэй-муҥ, быстах кэмнээх былаас түүрэйдээбитин иһин норуот ортотуттан төрөөбүт дойдуларын дьылҕатын туһугар эттэринэн-хааннарынан, сүрэхтэринэн-быардарынан дьиҥнээхтик ыалдьар, саҥаттан-саҥа бас-көс дьон үүнэн тахса туралларынан киэн туттар. Кинилэр олус уустук кэмҥэ Саха сирин экономическай, социальнай-духовнай сайдыыта, төһө да Максим Кирович Аммосов саҕанааҕы курдук түргэн тэтиминэн барбатар, кэм иннин диэки тохтообокко сыҕарыйа туруохтааҕын туруулаһа сатаабыттара. Михаил Ефимовичка өссө атын ыйытар санаа киирээччи… «Конфедералистар тыыннаах хаалар уонна бэйэлэрин идеяларын көмүскүүр кыахтаахтара дуо? Таба суолу талар кыах баара дуо?» Биллэн турар, баара. Тыыннаах хааларга саамай эрэллээҕинэн күүһүн-кыаҕын ылынан эрэр систиэмэни билинии, кини ирдэбиллэригэр бас бэринии этэ. Оттон кинилэр атын суолу тутуспуттара. Ол гынан баран репрессия көлүөһэтэ син биир интеллигенция үрдүнэн барыахтаах этэ. Ол эрээри көдьүүһэ суох охтубуттара диир сыыһа. Төһө да уонунан сыллар ааспыттарын иһин, кинилэр ыспыт сиэмэлэрэ таах хаалбатаҕа. Аҕа көлүөнэ баҕа санаата олоххо киирбитэ.
Таба суолу талыы хаһан да судургу буолбат. Михаил Ефимович ССРС Минфинигэр уонна Гохраныгар алмааһы ыытыыттан аккаастанар суолу тоҕо талбытай? Барытын уруккутунан хаалларан, моонньоох баһын уган биэрбэт хайысханы тутуһара киниэхэ тус бэйэтигэр быдан ордук буолуо этэ дии. Ол эрээри кини төрөөбүт Сахатын сиригэр, норуотугар суоһаабыт тыыннаах хаалар эбэтэр эстэр күчүмэҕэй кэм тирээн кэлбит быһаарыылаах түгэнигэр кэннин хайыһан, норуотун чулуу уолаттара маннык ыар кэмҥэ туох өйү-санааны ылынан быһаарыылаах хардыыны оҥорбуттарын, кинилэр чиэстэрин-суобастарын санаан, бэйэтэ быһаарыммыт хорсун хардыытын, чиэһин-суобаһын кинилэри кытта тэҥнии тутар өй-санаа киириитэ киниэхэ күүс-күдэх эппитэ саарбаҕа суох. Кини норуотун, дьонун-сэргэтин туһугар быһаарыылаах хардыыны оҥоруон иннинэ бэрт элбэҕи толкуйдаабыта. Бу иһин кини улахан буруйдааһыҥҥа, туоратыллыыга түбэһиэн сөп этэ. Ол гынан баран, бииринэн, кэмэ атын этэ, киин былааска бэйэлэрин истэригэр кыайан быһаарсыбакка сылдьаннар, Саха сиригэр куруубайдык орооһор кыахтара суоҕа.
Иккиһинэн, дуона суох төлөбүр иһин 50 кыраадыстаах тымныыга тоҥ буору кытта хатыһар дьон хара көлөһүннэринэн хостоммут караттар ханна, туох сыалга-сорукка туттуллаллара биллибэккэ сэттэ бэчээт нөҥүө кистэлэҥҥэ сыталлара сиэрдээх быһыынан ааҕыллыан сөп этэ дуо? Алмааска сыһыаннаах кистэлэҥи, бука, генсектэн уонна правительство бэрэссэдээтэлиттэн ураты ким да билбэтэ эбитэ буолуо. 1991 сыл бүтэһигэр генсек да, правительство бэрэссэдээтэлэ даҕаны иккиэн туораабыттара. Онон республика бэйэтин сиригэр-уотугар хостонор бородууксуйаны мүччү туттарарыгар тоҕоостоох кэм үүммүтэ. Ону туһаныыга саамай таба суолу талбытыттан билигин астыммат буолуон сатаммат.
Алмаас тула кэлин тахсыбыт айдааннар оччотооҕу дьиксиниини толору туоһулууллар. Оттон республика экономиката 1991 сыллаахха дойдуга ылыныллыбыт дьаһал түмүгэр «шоковай терапия» дэммит реформаттан быыһаммыта. Алмаас, чох, газ, кыһыл көмүс промышленноһа үбүлэнэр кыахтаммыта, алмааһы кырыылыыр саҥа салаа тэриллибитэ, социальнай-культурнай объектар тутуулара, транспорт, сибээс, тыа хаһаайыстыбатын салаалара үбүлэммиттэрэ. Республика салалтата ылыммыт хорсун дьаһалларын сыаната итинник этэ.
Кини дойдутун, дьонун-сэргэтин иннигэр быһаарыылаах күчүмэҕэй кэмҥэ таба суолу талан, сүктэриллибит итэҕэли чиэстээхтик толорбутун туһунан биир дойдулаахтарыгар, оҕолоругар, сиэттэригэр кэпсиир толору бырааптаах. Ол ханнык даҕаны бэйэни арбаныы көрүҥэ буолбатах, кинини бас-көс киһинэн билиммит, ол аата хорсун хардыылары оҥороругар толору быраап биэрэн бэйэтин итэҕэлин, эрэлин сүктэрбит бар дьонун иннигэр отчуота буолар.
Үрдүк трибунаттан
Сэбиэскэй былаас сылларыгар Россияҕа да, Саха сиригэр даҕаны аҕыйаҕа суох үчүгэй дьыала оҥоһуллубута. Ону барытын мэлдьэһэр табыгаһа, махтала суох быһыынан ааҕыллыан сөп. Михаил Ефимович бэйэтэ уһуннук ол систиэмэҕэ үлэлээбитэ, үлэтин түмүгүнэн астынар, киэн туттар түгэннэрэ элбэх этилэр. Ол гынан баран административнай-хамаандалыыр систиэмэ судаарыстыбаҕа оҥорбут хоромньута туохха да холооно суох улахан этэ. Саха сирэ, биллэн турар, онтон туора туран хаалбатаҕа. Хаһан даҕаны бэйэтин олоҕун, дьылҕатын көҥүллүк оҥостор бырааба суоҕунан ССРС үрдүнэн биир кыаммат-түгэммэт республиканан ааҕыллара. Кырдьыгынан эттэххэ, партия, баһылыыр-көһүлүүр күүс эрээри, олох, история хаамыытын билиммэт буолуута киһи сөҕүөн курдуга. Күн-дьыл ааһан истэҕин аайы дьон эрэ буолбакка, арааһа, партия программалара, идеология, салайар систиэмэлэр эмиэ кырдьан, эргэрэн иһэллэр быһыылаах. Ол да иһин 80-нус сыллар ортолоругар партияҕа даҕаны киэҥ далааһыннаах реформа ыытыллара тоҕоостоох олох ирдэбилэ буолбута. Уларыта тутуу чэбдик салгына өй-санаа бары өрүттэрин хабан, төһөлөөх үөртэ-көтүттэ, инникигэ кынаттаата этэй?..
Михаил Ефимович саҥалыы хайысхаҕа үктэнэн эрэр Сахатын сиригэр президенинэн талыллар дьылҕатыгар бастакы оҥорбут хардыытынан 1989 сыл ахсынньы 8 күнүгэр Саха АССР Верховнай Советын Президиумун председателинэн анаммыт күнүн ааҕар. Онно барыта 9 кандидат кыттыбыта, олор истэригэр кэлин 1991 уонна 1996 сылларга президеҥҥэ тура сылдьыбыт И.Д.Черов, А.Н.Алексеев, П.Д.Осипов бааллара. Ол кэмҥэ Верховнай Совет оруола бэрт дуона суоҕа. Республика олоҕор улахан суолталаах, боччумнаах боппуруостарга депутаттар ылынар уураахтарын партия обкомугар суруйаллара уонна бигэргэтэллэрэ.
Норуот талбыт депутаттарын былааһын хайдах гынан бөҕөргөтүөххэ, баар быһыыны-майгыны хайдах уларытыахха сөбүн туһунан Михаил Ефимович бэрт өр толкуйдаабыта. 1990 сыл кулун тутарга Саха АССР Верховнай Советыгар быыбардар ыытыллыахтаахтара. Маны туһанан, кини Парламеҥҥа төһө кыалларынан саҥалыы өйдөөх-санаалаах дьон киирэллэрин ситиһэ сатаабыта. Верховнай Совет инникитин компартия обкомуттан наһаа тутулуктамматын туһугар кини боломуочуйатын үрдэтэр, күүһүрдэр аналлаах сокуон бырайыагын бэлэмниир үлэни эрдэттэн ыытыллыахтааҕа. Республика парламенын бөҕөргөтөр сыалтан РСФСР парламенын быыбарыгар кыттыыны ыларга быһаарыммыта. Россия депутатын статуһа, олохтоох партноменклатура араас киириититтэн-тахсыытыттан көмүскэнэр кыаҕы биэрэр эрэ буолбакка, өссө Россиятааҕы, дьиҥинэн ыллахха, бүтүн Союзтааҕы да трибунаҕа тахсар суолу аһара. 1990 сыл саҥатыгар Михаил Ефимович Саха АССР уонна РСФСР парламеннарыгар талылларга баллотировкаламмыта.
Оччолорго хайыы-үйэ уруккутааҕар чыҥха атын, ССРС народнай депутаттарын съезтэрэ административнай-хамаандалыыр систиэмэ режимэ төһө бигэтин бэрэбиэркэлээн көрөр бириэмэтэ этэ. Көҥүл этэр-тыынар, кэпсэтэр-ипсэтэр, кулгаах-харах аһыллар, өй-санаа уһуктар кэмэ туругуран эрэрэ. Дьон кинилэр күүс-көмө, тирэх буолар баҕа санааларыттан туох эрэ тутулуктанарын итэҕэйэр буолан барбыттара. Саха Республикатын Верховнай Советыгар үгүс хоодуот дьон талыллан киирбиттэрэ. Кинилэр истэригэр учуонайдар, улахан холбоһуктар, тэрилтэлэр салайааччылара, айар интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ бааллара. Үгүстэрэ, ол иһигэр «Саха омук», о.д.а. уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ, хамсааһыннарга кыттан дьоҥҥо-сэргэҕэ биллибит дьон, дойдуга уонна республикаҕа буола турар уларыйыыларга актыыбынай кыттыыны ылар сыаллаах-соруктаах парламеҥҥа кэлбиттэрэ. Саҥалыы туттунуу-дьаһаныы уоҕа улахан этэ.
1990 сыл муус устарга Саха АССР Верховнай Совета маҥнайгы сессияҕа мустубута. Сессия иннинэ партия обкома Верховнай Совекка бэрэссэдээтэлинэн обком бастакы сэкирэтээрин талларар үлэни ыыта сатаабыта табыллымына, чугуйарга күһэллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Михаил Ефимовиһы талбыттара. Ити 1990 сыл муус устар 25 күнүгэр буолбута. Үрдүк дуоһунаска талыллыбытыттан үөрүүнү атын иэйии баһыйбыта. Ол түгэҥҥэ кини төрөөбүт сирин, дьонун-норуотун иннигэр олус эппиэттээх, ыарахан эбээһинэһи сүкпүтүн толору өйдөөн, бэйэтигэр олус үрдүк ирдэбиллээхтик сыһыаннаспыта. Хайдах эрэ омуга олорон кэлбит историятын сүрүн түгэннэрин төгүрүк сыыппаралара туолар кэмигэр үрдүкү былааска кэлиитэ көннөрү күн-дьыл хабааттаһыытын эрэ курдук сыаналамматын, туох эрэ үрдүктэн, үөһэттэн тутулуктааҕын санатар дьикти иэйии дьэбир күүһэ хам кууспута.
Ол курдук, икки сүүсчэкэ сыллааҕыта Сэһэн Ардьакыап Екатерина II ыраахтааҕыны кытта көрсүһэн «Сахалар тустарынан былаанын» туруорсан элэ-была тылын ылыннара сатаабыттааҕа. 350-ча сыллааҕыта номох буолбут Тыгын кырдьаҕас тумус дьоно, уолаттара өрө турууларын күүрээннээх кэмнэрин өрөгөйө этэ. Оччотооҕу кэмнэр мөккүөрдэрэ биир өйгө-санааҕа түмэллэрэ: көҥүлү күөмчүлэппэккэ эрэ, бэйэ кыаҕын, дьоҕурун туһанан, үүнүү-сайдыы, инники кэскили оҥостуу суолун тутуһуу буолуохтааҕа. «Билигин эмиэ оннук кэм тосхойбута буолуо дуо? Ама үс аҥаар үйэ тухары үрүҥ хараҕын өрө көрбөтөх саха омук муҥнаах үрдүккэ тардыстар көҥүл күнэ күөрэйэн эрдэҕэ буолуо дуо? Судаарыстыбаннас дьиҥнээх көрүҥэ Саха сирин бары омуктарыгар тиксэн, сирбитин-уоппутун, баайбытын-дуолбутун бэйэбит дьаһанарбытын, туһанарбытын ситиһэр кыах үөскээбитэ буолуо дуо? Дьылҕа Хаан ыйааҕа ону туруулаһар, олоххо киллэрэр сүдү сыалы-соругу ама миэхэ анаан сүктэрбитэ буолуо дуо?»
Михаил Ефимович маны барытын эргитэ санаан көрдөҕүнэ, киһи үөрүөҕэ, өрөгөйдүөҕэ суоҕа. Төттөрүтүн, инники күүтүллэр туга-ханныга биллибэт улаҕалаах уларыйыылар суо хаан арҕастарын сыысхала суох миинэ түһэр манан аҕай холонуу буолбатаҕа, бүтүн норуот дьылҕатын илиигэ ылан, олох долгунугар түөрэ оҕустарбат күүрээннээх мөккүөрүн нүһэр ирдэбилэ ала чуо киниэхэ туһуламмыта, биирдэ санаан көрдөххө, сүрдээх саллымар, ыарахан этэ. Иккис өттүнэн ыллахха, эмиэ даҕаны оҕо сааһыттан кыра-хара дьон-сэргэ эт-тирии быстар кыһалҕалаах олоҕо хараҕын ортотугар ааһан, эрэйи-муҥу эҥээринэн тэлэн, үлэ-олох миҥэтин үрдүк уорҕатыгар ыттыар диэри үктэлтэн үктэлгэ сыыйа дабайан төһөлөөх сыратын-сылбатын бараан, көлөһүнүн тоҕон, өйүн-санаатын иитиэхтээн кэлбитин санаатаҕына, бу кини хаһан да тохтоон, уурастаан хаалбат, олох кырдьыгын, омугун соргутун ирдэһэр үрдүк соругу, ыар эбээһинэһи санныгар ыларга дьулуспатах күнэ диэн баара дуо? Оччотугар буоллаҕына, киниэхэ сүктэриллибит үрдүк соло, күүстээх былаас диэн норуот иннигэр нүһэр ирдэбил, ытык иэс буолар. Кини ону кылгас да түгэҥҥэ умнар бырааба суоҕун бигэтик өйдөөбүтэ.
Политика курдук халбархай дьыалаҕа тиэтэйэр үчүгэйи аҕалбата биллэрэ, оттон кини улахан политикаҕа өссө ситэ уопутура илигэ. Бастатан туран, республика парламена кини ыытыахтаах үлэтин хайысхатын өйөөн биир санааҕа түмсүөх кэриҥнээҕэ. Оттон ол сыала-соруга диэн инники сайдыы, үүнүү туһугар экономика киинтэн тутулуга суох буолуутун ситиһии этэ. Онуоха ханнык даҕаны киинтэн туспа барыы туһунан боппуруос турбата. Бары депутаттар (үгүстэрэ нууччалар, украинецтар, онтон даҕаны атын омуктар этэ) Саха сирин экономиката тутулуга суох буолуутун ситиһэр туһугар түмсүөхтээхтэрэ. Кини омугун историятын үчүгэйдик үөрэтэн билбитинэн, Саха сирэ бэйэтин бэйэтэ дьаһанан үүнүү-сайдыы суолугар дьулуһуутун Россия прогрессивнай өйдөөх-санаалаах деятеллэрэ, интеллигенцията урут даҕаны таба өйдүүллэрэ. Кытыы кыраайдар, ол иһигэр Саха сирэ, сайдыылара Россияҕа туох да куһаҕаны оҥорботун, төттөрүтүн судаарыстыбаны күүһүрдэрин билэллэрэ. Биллэн турар, аҥаардастыы сабардыыр, баайы-дуолу барытын кииҥҥэ эрэ хоро таһар имперскэй өй-санаа, атын сыһыан эмиэ баара, ол гынан баран уларыйыы, саҥалыы өй-санаа үөскээн эрэр кэмигэр регионнары, республикалары өйдүөх, өйүөх кэриҥнээхтэрэ.
Итинник өйүнэн-санаанан салайтаран, 1990 сыл ыам ыйын 24 күнүгэр Михаил Николаев РСФСР народнай депутаттарын маҥнайгы съезтэрин үрдүк трибунатыгар тахсыбыта. Кремль Улахан Дыбарыаһын уораан уораҕайа, этэргэ дылы, улаҕаа эрээккэ олорор киһи улар саҕа буолан көстөр уһун синньигэс саалата ыга туолбут этэ. Хас депутат аайы иккилии-үстүү ыҥырыылаах ыалдьыт, олор истэригэр дойду салайааччылара кытта бааллара.
Михаил Ефимович, дойдутун, норуотун иннигэр ытык иэһин толорор маҥнайгы улахан суолталаах хардыыны оҥоруохтааҕын санаан, төһө да долгуйа быһыытыйдар, таһыгар ону биир да дубук хамсаныынан, кыратык эмэтик хаанын да хамсатан биллэрбэтэҕэ. Паапкатын арыйан, бэлэмнэммит тиэкиһин тэнитэн, чуолкай, холку куолаһынан баараҕай аудитория иннигэр урут бу саала иһигэр саха киһитэ эппэтэх хорсун, сиэрдээх этиитин саҕалаабыта:
— Биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар билиҥҥэ диэри республикалар уонна норуоттар чэлгийэ сайдыыларын, экономикаҕа уонна культураҕа кинилэр хаһааҥҥытааҕар да үрдүк кэрдиискэ тахсыбыттарын туһунан эҥин-эгэлгэ тыллар кэм да иһиллэргэ дылылар, — диэн этээтин кытта саала иһэ иһийэргэ дылы гыммыта. — Үрдүк өрөгөйдөөх тыл-өс бу саала килбиэннээх киэлитин иһигэр эмиэ дуораһыйара. Оттон Кремль истиэнэтин тас өттүгэр олох дьаалатынан устара. Национальнай республикалар бэрэстэбиитэллэрэ үрдүк ситиһиилэрин туһунан кэпсээтэллэр да, олорор дьиэ, балыыһа, кулууп, оскуола тутууларыгар үп умналаан Москва министерстволарын уонна ведомстволарын ааннарын саппакка, кинилэр уһун көрүдүөрдэринэн төттөрү-таары сыбыытаһаллара.
Съезкэ көрүллэр Россия суверенитетын туһунан боппуруос, бастатан туран, экономикаҕа, олох-дьаһах сайдыытыгар, национальнай боппуруоска уонна экология проблемаларыгар үөскээбит быһыыны-майгыны быһаарар Россия Федерациятын политикаҕа систиэмэтин төрдүттэн тупсарарга туһаайыллыахтаах. Итини этэн туран, мин маннык сорох түгэннэргэ тохтуохпун баҕарабын. ССРС Верховнай Совета кэлин ылыммыт сокуоннарыттан, союзнай уонна автономнай республикалар экономика, олох-дьаһах уонна культура сайдыыларыгар тэҥ бырааптаныыларыттан, биллэн турар, биһиги, автономнай республикалар олохтоохторо, астынабыт. Хас хардыы, ситиһии үгүс сыранан, туруорсуунан олоххо киирэрин биллэрбит даҕаны, бэйэбит боппуруостарбытын быһаарарбытыгар дьиҥнээх көҥүл туругурарыгар биһиги эрэлбит улаатар.
Кырдьыгынан эттэххэ, түөрт сүүсчэкэ эрэ сылы кыайбат кэм анараа өттүгэр Россияны, нуучча норуотун кытта бэйэлэрин дьылҕаларын холбообут Саха сирин норуоттара итинник көҥүлгэ эрэллэрин хаһан да сүтэрбэтэхтэрэ. Итиччэ уһун кэм устата биһиги Россияны кытта бары үөрүүбүтүн-хомолтобутун бииргэ үллэстэн кэллибит. Ол иһин бүгүн Россияны холбуур история төрүттэрин түөрэҥнэтиини биһиги сүрэхпитигэр-быарбытыгар олус ыарыылаахтык ылынабыт. Россия, нуучча норуота государственнай тутул унитарнай моделын сиэртибэтэ буолууга атыттартан итэҕэһэ суох, өссө ордук эмсэҕэлээбитэ. Ол гынан баран бүгүн онуоха бэйэ-бэйэбитин хардарыта хомуруйсар кэм буолбатах. Биһигини холбооттообут уһун кэмнээх историябытын харыстыахха наада уонна Россиятааҕы уопсай дьиэбитин бөҕөргөтөр суолу-ииһи салгыы көрдүөххэ. Бастатан туран, дьиҥнээх тэҥ олоҕу уонна тэҥ бырааптаныы өйдөбүллэрин кэһэр, дьүдьэтэр, олохсуйан хаалбыт хал буолбут халыыптан босхолонуохха наада. Административнай-хамаандалыыр систиэмэ көҥүл түүрэйдиир кэмигэр кини «үтүөлэрин» Саха сирэ, баҕар, кимнээҕэр да ордук билбитэ буолуо уонна ол содулун өссө билиэ да турдаҕа. Биһиги республикабыт киниэхэ соҥноммут сырьевой самалык синдромуттан босхолоноро наада. Бу сиэри таһынан быһыыны-майгыны биһиги сорунуулаахтык утарабыт…
Үс аҥаар үйэттэн ордук кэм усталаах туоратыгар аҕыйах ахсааннаах дьоҕус омук бас-көс киһитин улуу Россия уонна бэйэтин олохтоох сирин, дьонун-сэргэтин туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьан, улахан омуктар бастаахтарын сабырыйар сиэрдээх тыллара, олох кыларыйар кырдьыгын ылыннарыылаахтык саралыы тардан этиитэ кырдьаҕас Кремль улахан саалатыгар ити күн аан маҥнай дуораһыйбыта. Тыһыынчанан депутат халыҥ кэккэтэ, хаһан да истибэтэҕин истэн, биир тылы көтүппэккэ иһиллээн иһийэн олорбута.
Тыл этиитин бэлэмниир кэмигэр Михаил Ефимович Россия автономияларын салайааччыларын кытта, тоҕоостоох кэмнэргэ түбэһиннэрэн, кэпсэтии таһаартыы сылдьыбыта. Онно бары даҕаны кыра буолан баран ССРС иһигэр киирсэр союзнай статустаах республика РСФСР-га киирсэр автономиятааҕар быдан киэҥ, көҥүл бырааптааҕын бэлиэтээн, олус кыһыйан-абаран, бэркиһээн кэпсэтэллэрэ. Ити курдук кини биир санаалаахтары бэйэтин диэки тардары, түмэри ситиспитэ уонна ити санаатын ким да иннинэ аан бастакынан, чаҕылхай сыыппараларынан холобурдаталаан туран, союзнай масштабтаах улахан аудиторияҕа салгыы иһитиннэриитэ киэҥ сэҥээриини ылбыта.
— Общественнай бородууксуйаны оҥорон таһаарар кээмэйинэн Саха сирэ Прибалтика, Орто Азия союзнай республикаларын эрэ буолбакка, бэл оннооҕор сорох сайдыылаах капитализм дойдуларын кытта биир таһымҥа турар. Ол эрээри, республика политикаҕа, экономикаҕа дьиҥнээх сувереннай көҥүлэ суоҕунан, бэйэтин төрүт сирин-уотун, сирин баайын, онтон да атын айылҕатын ресурсаларын бас билиигэ, дьаһаныыга уонна туһаныыга Конституциянан көрүллүөхтээх быраабын күөмчүлээһин түмүгэр онно сөптөөх былааһа да, экономическай боломуочуйата да суох. Ити маннык холобуртан көстөр: Союз уонна Федерация бас билэр тэрилтэлэрэ Саха республикатын бюджетын үбүттэн 16 % ылар буоллахтарына, кинилэр оҥорбут барыстарыттан 4,5 % эрэ киирэр. Союз предприятиелара оҥорор барыстарыттан киирэр үп үгүс республикаларга 20 % тэҥнэһэр, оттон Эстонияҕа — 84 %. Саха сиригэр промышленнай бородууксуйа 90 %-нын Союзка уонна Федерацияҕа бас бэринэр тэрилтэлэр сырье быһыытынан оҥороллор. Кинилэр дойду кииниттэн салаллаллар уонна олохтоох территория сайдыытыгар туох да көмөнү оҥорботтор. Агропромышленнай комплекс тэрилтэлэрин тэрээһинигэр, олохтоох промышленность, суол-иис ситимин сайдыытыгар кыттыыны ылбаттар, онон миэстэтигэр олох-дьаһах балаһыанньатыгар сөбө суох тыҥааһыны үөскэтэллэр. Соҕотох мантан эрэ, республика политикаҕа уонна экономикаҕа туох да бырааба суоҕуттан, саха омуга, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар, нууччалыы тыллаах нэһилиэнньэ национальнай сайдыыларыгар хаалыы таҕыста…
Маннык эридьиэстээн этэн баран, Михаил Ефимович чочумча тохтоон саала иһин кэриччи анааран көрөн аһар- быта, дьон үксэ сэргээн истэ, бэйэ-бэйэлэрин кытта санааларын үллэстэ олороллоро. Киһини бэркиһэтэр сыыппаралары аҕалтыыр кэмигэр сорохтор өссө саалаттан кинини өйөөн, реплика быраҕар саҥалара иһиллитэлээн ылбыта. Дьон болҕомтотун тардыбытын, сааланы сөптөөх соҕус тыҥааһыннаах турукка киллэрбитин өйдөөн, этиитин саамай суолталаах өттүн салгыы саҥаран барбыта:
— «Автономнай республика» диэн икки өрүттээх утарсыылаах термин, республика статуһун быһаарарга уонна Союһу кытта боломуочуйалары тыырсыыга сөп түбэһиспэт өйдөбүлү үөскэтэр. Маны Ленин билинэн турар. Кини 1922 сыл ахсынньы 30 күнүгэр, ССРС тэриллиитинэн сибээстээн, кэмсинэн маннык суруйбуттаах: «Автономизация туһунан хал буолбут боппуруоска сорунуулаахтык орооспотохпунан мин, арааһа, Россия рабочайдарын иннигэр улахан буруйдаахпын быһыылаах…»
Теория өттүнэн сөбө суох «автономнай республика» диэн өйдөбүл сыыһата ВЦИК анал комиссиятынан өссө 1926 сыллаахха билиниллибитэ. Өскөтүн «республика» диэн быһаарыы национальнай-территориальнай тэриллии государство быһыытынан өйдөбүлүгэр сөп түбэһэр буоллаҕына, олохтоох бэйэни салайыныыны туоһулуур «автономия» государство диэн тылы төрдүттэн сотон таһаарар.
Государство олоҕун форматын быһыытынан норуоттар сувереннай бырааптара билиниллиэхтээх. Онон сибээстээн, Саха АССР-га саҥардыллыбыт Россия Федерациятын иһинэн ураты формалаах Советскай Социалистическай Республика быраабын биэрэр боппуруос турарын булгуччулааҕынан ааҕабыт…
Саала иһигэр тыал түспүтүн курдук, олорор дьон халыҥ кэккэтэ суугунуу хамсаан ылбыта. Бу сырыыга биһириир да, сөбүлээбэт да саҥалар тэҥҥэ иһиллибиттэрэ. Михаил Ефимович, ону истибэтэх курдук, салгыы этэ турбута:
— Билиҥҥи кэмҥэ РСФСР национальнай государственнай тутулун системата уларыйыах тустаах. Биһиги көрүүбүтүгэр, бастатан туран, Федерация төрүт укулаата — норуоттар тэҥ буолууларын уонна тэҥ бырааптаныыларын дьиҥнээх өйдөбүлэ төннүөхтээх. Федерацияны саҥардыыны Российскай Федерация бэйэтин балаһыанньатын бэрээдэктээһинтэн саҕалыахха наада, ол эбэтэр федеральнай государство дуогабар нөҥүө сыһыаҥҥа олоҕурар. Оттон билигин РСФСР-га киирэр бары автономнай республикалар үөһэттэн ыйыы-кэрдии күүһүнэн, Декретинэн тэриллибиттэрэ. Өскөтүн биһиги Федерациябытын саҥардыахпытын уонна кини субъектара күүстээх буолуохтарын баҕарар буоллахпытына — оттон биһиги ону чахчы баҕарабыт — народнай депутаттар съезтэринэн, Российскай Федерация Верховнай Советын сессияларынан бигэргэтиллэр сокуоннарга уонна сокуоннар акталарыгар национальнай республикалар бырааптара, Федерация тэҥ бырааптаах субъектарын быһыытынан, билиниллэллэрэ наада.
Соторутааҕыта ылыныллыбыт ССРС бас билиитин туһунан сокуон 20-с ыстатыйатыгар автономнай республика РСФСР сокуонун иһинэн сиригэр-уотугар киирэр сири уонна айылҕа ресурсаларын бэйэтин уонна ССРС интэриэһигэр бас билэр, дьаһайар, туһанар бырааптааҕа ыйыллар. Оттон ССРС, союзнай уонна автономнай республикалар экономикаҕа сыһыаннаһыыларын туһунан сокуон 5-с ыстатыйатын быһыытынан, бу боппуруостар ССРС, РСФСР уонна автономнай республикалар икки ардыларынааҕы элбэх өрүттээх Сөбүлэһиилэринэн быһаарыллаллар. Онон ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ алмааһы уонна кыһыл көмүһү хостооһунунан дьарыгырар Саха АССР валютаҕа бородууксуйатын күн бүгүнүгэр диэри бүүс-бүтүннүүтүн ССРС бас билиитинэн ааҕар. Ол түмүгэр Саха АССР бэйэтин айылҕатын ресурсаларыттан кыратык эмэтик да буоллар өлүүлэһэн дьаһанар сувереннай быраабыттан эмиэ матар. Бу балаһыанньаны ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ, ылыныллыбыт сокуоннарга олоҕуран, саҥаттан көрөрүн модьуйабыт!
Саала иһэ ытыс тыаһынан хабылла түспүтэ. Трибунаттан түһэн миэстэтигэр тиийиэр диэри аара араас дьон кини илиитин тутан эҕэрдэлээн хаалбыттара. Оттон бэйэтин дьонун үөрүүлэрэ, өрөгөйдөрө муҥура суоҕа.
ССРС тиһэх салалтата
РСФСР Верховнай Советын маҥнайгы сессията хас да түһүмэхтэрдээх бэрт уһуннук барбыта. Сессия кэнниттэн Михаил Ефимович ССРС президенигэр, ССКП КК Генеральнай секретарыгар М.С.Горбачевка приемҥа киирэргэ сорунан туран дьулуспута. Бэрт өр кэтэһиннэрэн, болдьохтоох кэмэ — от ыйын 20 күнэ үүммүтэ. Эрдэттэн бэлэмнэммит матырыйаалларын барытын саас-сааһынан паапкатыгар уган, Кремльгэ барбыта.
Дойдутугар курдук, манна эмиэ от ыйын өҥүрүк куйааһа таҥнары сатыылаан турара. Ол эрээри күн сыралҕанын, тууйуллаҕас салгыны баардылаабакка, бу аҕыйах мүнүүтэнэн дойду баһылыгын кытта көрсүөхтээх сүдү соруга атын кыһалҕаны барытын үтүрүйэн, өйүн-санаатын кынаттаах ыратыгар уйдаран, эбии эрчимирбиккэ, чэпчээбиккэ дылы буолан, Кремль ис тиэргэнин киэҥ уораҕайыгар эрэллээхтик үктэммитэ. Республикатын, дьонун-сэргэтин туһугар туруорсуохтаах сүрүн боппуруостарын, икки өрүккэ хардарыта туһалаах этиилэрин өйүгэр өссө төгүл бэрийэн, хат-хат тургута санаан көрдөҕүнэ, барыта өйдөнөр, оруннаах курдук. Ол хайдах ылыныллара, төһө сөпкө өйдөнөрө биллибэт. Бу иһэн кини былыргы өбүгэлэрин, Маһары Бөдьөкөбү, Соппуруон Сыраанабы, Сэһэн Ардьакыабы, санаталаан кэллэ. Ол барахсаттар дьоммут, омукпут туһа диэн быраман мындаа дойдуттан сыарҕа атынан айаннаан, сылы-сылынан кэтэһэн-манаһан, Федор Алексеевич, Екатерина II ыраахтааҕылары көрсөр чиэскэ тиксэн, син тылларын-өстөрүн иһитиннэрэн, аҕыйах да буоллар сорох өрүттэрин ылыннаран, сылдьыбыт сырыыларын, сыалларын-соруктарын ситиспит курдук сананан төнүннэхтэрэ. Онно холоотоххо, кини, аныгы цивилизованнай үйэ киһитэ, балаһыанньата чыҥха атына, ордуга биллэн турдаҕа. Үнүр съезд трибунатыттан тыл этэригэр правительство баһылыктара, Михаил Сергеевич бэйэтэ эмиэ бааллара. Кини тылын-өһүн хайдах ылынан, туох өйгө-санааҕа кэлбитэ билигин биллиэ буоллаҕа…
Итинник иэрэҥ-саараҥ санаалаах приемнай аанын аспыта. Михаил Сергеевич болдьоммут бириэмэттэн балтараа чаас хойутаан приемнаабыта. Илии тутуспутугар кубаҕай ытыһа сэниэтэ суох сымнаҕас баҕайы этэ. Сирэйэ-хараҕа туох да быһаарыыта суох, ылбат-биэрбэт көрүҥнээҕэ.
— Ну, как там у вас в Якутии? — сиэр быһыытынан, дьону көрсө үөрэммитинэн илиитин нэлэҥнэтэн, остуолун иннинээҕи кириэһилэни ыйбыта.
Михаил Ефимович эрдэттэн иһигэр иитийэхтээн сылдьыбыт санаатын, төрөөбүт Сахатын сирэ, кини дьоно-сэргэтэ былыргыттан быйылгыга диэри Россияны кытта биир дьылҕаны үллэстэн кэлбитин, дойдутун сирин-уотун, айылҕатын баайын туһунан балай да киэҥник хабан, үнүргү этиитин хатылаабат курдук кыһаллан, сиһилии соҕус кэпсээбитэ. Манна кэлиэн иннинэ, иллэрээ күннээҕитэ эрэ, республика суверенитетын туһунан Декларация бырайыагын бүтүн норуот дьүүлүгэр таһаарбыттарын иһитиннэрбитигэр киһитэ, соччо сэҥээрбэтэх быһыынан, үрдүнэн көрөн олорбута. Болҕойон истибэтэ, төрүт атыны саныы олороро харахха тута быраҕыллара. Хаһан эмэ, суолтатыгар эрэ, биирдии-иккилии тылы кыбытан сэҥээрбитэ буолан ылара. Михаил Ефимович дойду президенин аахайбат, дьалайбат сыһыаныттан курус гына түспүтэ, аара кэлэн иһэн элбэҕи күүппүтэ, инникигэ эрэлин ыра санаата сыыйа өһөн, симэлийэн хаалбыта. Хайдах эрэ өйө-санаата кураанахсыйан, тугун эрэ албыннаппыт, сэнэбилгэ түбэспит курдук санаммыта. Оннукка да холооннооҕо, былыр бэл орто үйэлэр саҕанааҕы ыраахтааҕылар Маһары курдук үөрэҕэ суох саханы болҕойон истибиттэрэ. Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап туһунан этэ да барыллыбат, туруорсууларын, этиилэрин көрөн-дьүүллэһэн кэпсэппиттэрэ. Оттон бу сүүрбэһис үйэ бүтэһигинээҕи цивилизованнай государство президенэ ааттаах киһи элбэх араас норуот олорор улахан республикатын кыһалҕатын, инники дьылҕатын туһунан аҕыйах мүнүүтэ болҕомтотун ууран истибэтин хайдах сыаналыахха сөбүй? Михаил Ефимович бэркиһээн бэйэтэ да билбэтинэн кылгас түгэҥҥэ тохтоон ылбытыгар Горбачев, тугу эрэ саныы олорон, эмискэ уһуктубуттуу, кэҕиҥнии түспүтэ.
— Да-да, Михаил Ефимович, продолжайте, пожалуйста. Я вас слушаю.
— Михаил Сергеевич, я и в своем выступлении на первом съезде российских депутатов сказал и сейчас хочу напомнить вопрос о предоставлении Якутской АССР прав Советской Социалистической Республики как особой формы государства в составе обновленной России.
— Это сложный вопрос, Михаил Ефимович, надо тщательно обосновать, подготовить все законодательные, нормативные акты.
— Я все это изложил в своем выступлении на съезде депутатов, могу оставить текст выступления.
— Да-да, помню, как же, очень неординарное было выступление, — Горбачев, болҕойорун биллэрэн, үрүт-үөһэ кэҕиҥнээн, ымаҥнаан ылбыта.
Бэрт кылгас түгэҥҥэ тугу да эппэт, түбүк-садьык күлүгэ түспүт күөхтүҥү араҥас харахтарынан халты көрөн аһарбыта. Михаил Ефимович иннигэр улуу судаарыстыба кыахтаах, эрэллээх баһылыга буолбакка, охтоору мөхсөр кырдьаҕас миҥэ үөһэ үүнүн-тэһиинин ыһыктан салайар кыаҕыттан тахсыбыт, санаа-оноо баттыгар ылларбыт улуктуйбут киһи олороро.
Горбачевка 45 мүнүүтэ олорон, санаата түһэн, дууһата кураанахсыйан тахсыбыта. Ити аата, дойду салалтатын, партия өттүттэн туох да өйөбүлү киһи кэтэһиэ суох. Ити санаатын ССРС Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлэ А.И.Лукьяновы, ССРС Миниистирдэрин Советын бэрэссэдээтэлэ Н.И.Рыжкову, ССРС Верховнай Советын Национальностарын Советын бэрэссэдээтэлэ Р.Н.Нишановы, РСФСР Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Р.И.Хасбулатовы кытта көрсүһүүлэрэ эмиэ бигэргэппиттэрэ. Кинилэртэн сорохторо син интэриэһиргээбит, өйдөөбүт курдук тутунналлар да, дьыалатыгар өйөөбөтөхтөрө. Арааһа, маннык туһата суох тоҥуй көрсүһүүлэр кэннилэриттэн республика бэйэтин баһын бэйэтэ бас билиннэҕинэ эрэ балаһыанньатын көннөрүнэр кыахтааҕын Михаил Ефимович бигэтик өйдөөбүт буолуохтаах.
Союз таһымыгар Михаил Ефимович Россияны кытта курдук өйдөһүүнү көрсүбэтэҕэ. Ол да буоллар бу хайысхаҕа даҕаны таах олорон биэрбэтэҕэ. Ол туоһутунан 1991 сыл от ыйыгар ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Валентин Павлов Саха сиригэр кэлэ сылдьыыта буолбута.
Ол сыл сүрдээх куйаас, кураан сайын этэ. Онон буоллаҕа, өй-санаа күүһэ сүнньүнэн курааны утары охсуһууга түмүллүбүтэ. Онно ханнык аныгылыы күүстээх дьаһалы ылыныы, олоххо киллэрии ньымаларын туһаныы боппуруоһа республика салалтатын долгутара. Павлов чопчу ол кэмҥэ кэлбитэ.
Бороҕоҥҥо таһааран, хара буорунан оргуйа турар уулуссаларынан, аһыҥа үөрэ сырдьыгыныы көтөр ходуһаларынан сырытыннаран, иһэр уу суоҕуттан дьон бары мууһу хаһаанан аһыы олорор усулуобуйаларын көрдөрөн, Өлүөнэттэн ууну хачайдыыр установкалары, турба тардыытын күүскэ туруорсубуттара. Павлов барытын илэ хараҕынан көрөн итэҕэйбитэ, водовод идеятын өйөөбүтэ.
Уу өлбөт мэҥэ уутугар тэҥнээх. Уу — олох төрдө. Уута суох сиргэ олох суох. Ол иһин былыргы сахалар: «Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук», — диэн мээнэҕэ эппэтэхтэр. Сир шарын үс гыммыттан иккитэ уу. Ол эрээри аан дойдуга икки миллиард кэриҥэ киһи иһэр уута суох тэҥэ усулуобуйаҕа олорор. Уу суоҕуттан хас аҕыстыы мүнүүтэ аайы биирдии оҕо өлөр. Сорох дойдуларга ыарыы, өлүү-сүтүү 80 %-на ыраас иһэр уу тиийбэтиттэн тахсар.
Саха сирэ уутун саппааһынан Россияҕа бастакы миэстэни ылар. Онон уу баайдаах республика буолабыт эрээри, иһэр уубут хаачыстыбата мөлтөх, санитарнай ирдэбилгэ эппиэттээбэт. Нэһилиэнньэни ыраас уунан хааччыйыы билигин даҕаны кыаллыбакка турар. Уунан тарҕанар сыстыганнаах ыарыылар элбээн иһэллэр. Тыа сиригэр «А» гепатитынан ыалдьааһын республика орто көрдөрүүтүнээҕэр 1,7 төгүл, промышленнай оройуоннардааҕар 2,5 төгүл үрдүк. Алдан улууһугар 2002 сыллаахха ис тиибэ, Ленскэйгэ 2001 сыллаахха дизентерия өрө туруулара эмиэ иһэр ууну кытта сибээстээхтэр. Иһэр уубутугар фтор аҕыйах буолан нэһилиэнньэ 90 %-на кариестаах, оттон дьуот тиийбэтиттэн щитовиднай былчархай ыарыыта элбэх.
Соҕуруулуу Илиҥҥи уонна Соҕуруу Азия дойдуларыгар уонунан тыһыынча киһини сотон барбыт улахан алдьатыы-лаах цунами кэнниттэн мародердаабыт дьон үксүлэрэ, харчыга, күндү малларга кыһаллыбакка, наар иһэр уу эрэ инниттэн маҕаһыыннары алдьаталаабыттарын билиммиттэр. Онон уу диэн аан дойду үрдүнэн тыын боппуруос буолар.
Уу сүҥкэн стратегическай суолталааҕын эрдэттэн өйдөөн, Михаил Николаев Россияҕа экономическай кризис бүрүүкээн турар кэмигэр турбанан хааччыйар завод сакаас киирбэт буолан үлэтэ суох олорорунан сибээстээн турба сыаната чэпчэки кэмин туһанан, үтүмэн үйэлэр усталарыгар олоххо киириитэ хорсунунан, далааһыннааҕынан тэҥнээҕэ суох улуу тутууну ыыппыта. Ол туһунан оччотооҕуга «Ленаводстрой» бырайыак генеральнай дириэктэрэ И.Г.Гаврильев маннык ахтыбыта:
«Михаил Ефимович сүҥкэн өҥөтө, табыгастаах бириэмэни туһанан, үөскээбит тоҕоостоох түгэни мүччү туппакка, норуотун туһугар үйэлээх тутууну ыыппытыгар буолар. Санаан көр, 1 м 22 см диаметрдаах 95 км турба, носуостар барылара биир сыл иһинэн—1992 сыллаахха кэлбиттэрэ. Ол иһин ити тутуу бүппүтэ, матырыйаал, оборудование кэлиитэ кыратык эмэ хойутаабыта буоллар, олоххо киириэ суох этэ. 1 тонна турба сыаната оччолорго 38 тыһ. солкуобай эбит буоллаҕына, онтуҥ 1997 сыллаахха тыһыынчанан төгүл ыараабыта. Билигин биир задвижка сыаната 600 тыһыынча солкуобайга тэҥнэһэр. Барытын түргэн быһаарыныы уонна чуолкай суоттаныы быһаарбыта». Онон билиҥҥи миэркэнэн бу водовод буор босхо тутуллубутун тэҥэ сыаналаныах тустаах. Оттон инники кэскилэ, стратегическай өттө тугунан да кэмнэммэт сүдү суолталаах.
Валентин Павловы республика устун балай да киэҥ сиринэн сырытыннарбыттара. Кинини Үрдүкү Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ М.Е.Николаев уонна республика Совминын бэрэссэдээтэлэ К.Е.Иванов арыаллаабыттара. Республика бары кыһалҕатын, ууттан ураты туохха ордук наадыйарын барытын сиһилии кэпсээн билиһиннэрбиттэрэ. Республиканы материальнай өттүнэн уонна аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга быһаччы суолталаах кэккэ этиилэри киллэрбиттэрэ. Сөҕүөхтэрин иһин, сорох туруорсубут боппуруостара тутатына быһаарыллыбыттара.
В.С. Павловы кытары Михаил Ефимович уочараттаах көрсүһүүтүн кэнниттэн, ити сыл атырдьах ыйын саҥатыгар, ССРС Совминын бэрэссэдээтэлин республика омук сириттэн кредит ыларыгар толук быһыытынан туттарыгар биэс тонна кыһыл көмүһү биэс сылынан төннөрөр болдьоххо иэс биэрэр туһунан дириҥ ис хоһоонноох дьаһала тахсыбыта. Итини сотору кэминэн Павловы солбуйбут Е.Т. Гайдар кытта бигэргэппитэ. Ол эрээри биһиги специалистарбыт уопуттара суоҕуттан уонна бааннар чиновниктарын туорайдаһыыларыттан биһиги республикабытыгар олус барыстаах ССРС правительствотын тиһэх үтүө баҕатынан көмөтө туһаныллыбакка хаалбыта. Хайдах туһанары сатаан тобулбакка, уһатан-кэҥэтэн иэрэҥ-саараҥ сырыттахпытына, Гайдар бэйэтин дьаһалын көтүрэн кэбиспитэ.
Мэлийдэхпит ол…
ГКЧП
Туох эрэ имнэммитин курдук эмискэ уһуктан кэлбитэ, хос иһэ барык-сарык хараҥа этэ. Оронугар олоро түһэн түннүк сабыытын сэгэтэн көрбүтэ. Москва намыһах халлаана былытыран эбии намтаабыкка, ыаһырбыкка дылы буолан боруоран көстөрө. Саҥардыы алта чаас буолан эрэрэ. Дьокуускайга билигин күн ортото, үлэ-хамнас үгэнэ.
Сарсыарда аайы сонуну истэр үгэһинэн, телевизорын холбообута. Диктор хойуу сөҥ куолаһа эҥсиилээхтик дуорайан, ураты суолталаах сонуну иһитиннэрэн эрэрэ. Хайдах эрэ этин сааһа аһыллан, дьиксиммиттии, болҕойон истибитэ. М.С.Горбачев ыалдьыбытын, ГКЧП тэриллибитин, дойдуга ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибитин туһунан диктор дорҕоонноох саҥата, иһийбит чуумпуну дьигиһитэн, дуорааннанан иһиллибитэ.
Михаил Ефимович, истибитин итэҕэйбэтэхтии, экрантан хараҕын араарбакка, диктор салгыы тугу этэрин истэ олорбута. Эмискэ төлөпүөн тыаһа өрө тырылыы түспүтэ. Саха сирин правительствотын бэрэссэдээтэлэ Климент Егорович Иванов эмиэ соһуйбут, өрүкүйбүт куолаһа иһиллибитэ. Хайалара даҕаны тугу да өйдөөбөтөҕүн, туох эрэ бөрүкүтэ суох дьыала тахсыбытын сабаҕалаан кэпсэппэхтии түһээт, Михаил Ефимович:
— Климент, эн Үрүҥ дьиэҕэ бараҥҥын депутаттаргын бул, уопсай быһыыны-майгыны билэ сатаа. Мин маннааҕы дьоммунуун Кремльгэ барыам, телефоннаһа, билсэ сылдьыахпыт. Чэ, көрсүөххэ диэри, — диэн дьаһал биэрбитэ.
Онтон тута правительство бэрэссэдээтэлиттэн саҕалаан солбуйааччыларыгар барыларыгар эрийтэлээбитэ да, ким да хоруйдаабатаҕа. Кэмниэ-кэнэҕэс биир көмөлөһөөччүгэ тиийбитигэр, «все нормально, соблюдайте спокойствие» диэн баран туруупканы ууран кэбиспитэ. Салгыы эрийэн, икки-үс референтэн эмиэ итинник хоруйдары истэн, төлөпүөнүнэн ыйыталаһан туһа тахсыа суоҕун билбитэ. Инньэ гынан атын республикалар салайааччыларын кытта сибээстэһэн (анарааҥҥылар эмиэ тугу да билбэт этилэр), сорохторун кытта бииргэ түмсэн Кремльгэ тиийбиттэрэ. Кылгас соҕустук дьуһуурунай сэкирэтээри кытта мөккүһэ түһээт, ССРС Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлигэр Лукьяновка көтөн түспүттэрэ. Анатолий Иванович, сиһилии да буолбатар, саатар таайтара соҕус, туох быһыы-майгы буола турарын иһитиннэриэ диэн эрэҥкэдийэ санаабыттара. Ону баара Лукьяновтара Михаил Сергеевич кэлин кэмҥэ олус күүскэ үлэлээн сылайбытын, ыалдьыбытын туһунан эҕэлээх, элэктээх соҕустук уһуннук уһааран дойҕохтообута. Кэлэйэн, чуут аанын хайа быраҕа сыһан тахсыбыттара.
Михаил Ефимович Постпредствоҕа төннөн иһэн көрдөҕүнэ, уулуссаҕа сарсыарда эрдэ элэҥ-сэлэҥ көстөр тааҥка, бронетранспортер ахсаана элбээбит этэ. Саллааттары толору тиэммит бүрүөһүннээх массыыналар уһун холуонналарын аттынан ааспыта. Москваны сэрии дьонунан толорон эрэллэрин өйдөөбүтэ. «Переворот, переворот…» Суостаах-суодаллаах биир дьулаан тыл төбөтүгэр хам хатаммыта. Дьокуускайга туох буолан эрэрэ буолла… Дьиксиниилээх санаалар, сүрэх-быар аалыыта буолан, ааһан-араҕан биэрбэтэхтэрэ. Олохтоохтук бэлэмнэммит буоллахтарына, миэстэтигэр былаас хайыы-үйэҕэ байыаннайдар илиилэригэр киирбит буолуохтаах. ГКЧП састаабыгар ССРС оборонатын, Ис дьыалатын миниистирдэрэ уонна КГБ бэрэссэдээтэлэ мээнэҕэ киирбэтэхтэрэ чахчы.
Постпредствоттан Дьокуускайга төлөпүөннээбитэ, хата онно быһыы-майгы барыта оннунан этэ. Ким да былааһы ыларга соруна илигэ, ГКЧП-ны өйүөххэ айылаах ханнык даҕаны штаб миэстэтигэр тэриллибэтэх. Ол эрээри Москваҕа ГКЧП тэриллибитин, кини сыалын-соругун сөбүлүү истибиттэр суох буолбатахтара, өссө хаһыат, телевидение сорох суруналыыстара — дьаарай хомуньуус өттүлэрэ үөрэн ураатаабыт сурахтара иһиллибитэ. Ол да буоллар, үөһэттэн ыйыы-кэрдии кэтэһэ үөрэммиттэринэн, тугу гыныахтарын билиминэ күүтэн олорбуттара.
К.Е.Иванов сотору эмиэ Постпредствоҕа тиийэн кэлбитэ.
— Хайа, тугу билэн-көрөн кэллиҥ, кими эмэ көрүстүҥ дуо? — киһитэ, ыгылыйан, мэктиэтигэр тиритэ быһыытыйбытын көрөн, Михаил Ефимович, эгди гынардыы, холкутук ыйыппыта.
— Суох, доҕор, Үрүҥ дьиэҕэ кыайан киирбэккэ төннөн кэллим.
— Ноо, тоҕо?..
— Хас да кэккэнэн төгүрүччү байыаннайдар эргийэн кэбиспиттэр, — Климент Егорович сирэйэ-хараҕа турбут, өрүкүйбүт көрүҥнээҕэ.
— Тыый, кутталлаах дьыала буолбут дии.
— Ол аата, күүс өттүнэн былааһы ылаары гыннахтара.
— Байыаннай путч…
— Переворот буоллаҕа, — Постпредство дьиэтин иһигэр баар дьон бары аймалаһа түспүттэрэ. Салалта өттүттэн аҕыйах киһи бэрэссэдээтэл хоһугар киирэн суһаллык сүбэлэспиттэрэ.
— Дьокуускайбытыгар төннө охсуохха. Сибилигин сибээстэһэ сырыттым, билиҥҥитэ барыта этэҥҥэ курдук. Дьаһал кэтэһэ, муна-тэнэ олороллор.
— Хайдах дьаһанабыт?
— Тиийэн балаһыанньаны хонтуруолга ылыахха наада. Саха сиригэр ыксаллаах быһыыны киллэттэрбэт гына дьаһаныахтаахпыт. Эн биһикки сибилигин көтүөххэ, — Михаил Ефимович быһаарыныылаахтык Климент Егоровичка кэҕис гыммыта.
— Тиийиэхпитигэр диэри дьоммут тулуйаллара дуу?.. — Иванов тахсан иһэн саарыыр санаатын биллэрбитэ.
— Биһиги тиийиэхпитигэр диэри туох да дьаһалы ылынымаҥ, күүтүҥ диэбитим. Тулуһуохтара.
Аэропорка баран иһэн аара эмиэ тиһигин быспакка субуллар тааҥкалар, массыыналар холуонналарын көрсөн дьиксиниилэрэ улааппыта.
— Ок-сиэ, туох ааттаах улахан күүһүн мустахтарай? — Климент Егорович, бэркиһээн, баһын быһа илгистибитэ.
— Хайдах эмэ гынан хаан тохтуута эрэ тахсыбатар, — Михаил Ефимович, доҕорун тылын бигэргэтэрдии, үөһэ тыыммыта.
Москваттан Дьокуускайга диэри алта чаастаах айан хаһан да маннык бүтэр уһуга көстүбэттик уһаан-кэҥээн кэтэһиннэрбитэ суоҕа. «Москваҕа билигин туох эрэ буола турар? Хаан тоҕуннар эрэ, Гражданскай сэрии буолар кутталлаах. Норуот көҥүлүн саба баттаатахтарына, эмиэ репрессия, эмиэ тутуу-хабыы… Чилигэ Пиночет режимин курдук быһыы-майгы олохтонуон сөп. Ордук биһиги, кыралар, сорбут-муҥмут улаатыа турдаҕа… Тугу гыныахха, хайдах гынан ону тумнуохха?.. Ким өйүөй, хантан көмө көрдүөххэ?!»
Михаил Ефимович, мүнүүтэҕэ даҕаны санаата аралдьыйбакка, наар республикатын, норуотун алдьархай ааҥныыр түгэнигэр хайдах гынан быыһыыр, инники дьылҕатын быһаарар суолу саныы, толкуйдуу испитэ.
Сөмөлүөт, дойдутун чиҥ буоругар түһэн, бетон суол устун тилигирии, дьигиһийэ сүүрбүтэ. Михаил Ефимович, иннигэр күүтэр биллибэт моһоллору утары күөнтэһэр, туруулаһар халбаҥнаабат биир бигэ санааны ылынан, төрөөбүт Сахатын сиригэр эрэллээхтик үктэммитэ…
Сарсын оруобуна балаҕан ыйын ортото. Михаил Ефимович, түүн хойукка диэри кыайан утуйбакка, сарсыҥҥы быһаарыылаах күнү хайдах, туохтан саҕалыырын былааннаабыта. Кэмин мүччү тутумуохха наада, аһардыҥ да, кэлин тоҕоостоох түгэн тосхойоро биллибэт, тосхойуо да суоҕа.
Кини бу санааҕа кэлбитэ балай да ыраатта. Ол дьалхааннаах күннэр-түүннэр аймалҕаннара сыалай эпоха, систиэмэ уларыйыытынан, коммунизм империята сууллуутунан түмүктэммитэ. Бары Союзнай Республикалар бэйэлэрин туһунан көҥүл государстволарынан биллэрдилэр. Саҥа эпоха саҕаланна — сэбиэскэй кэннинээҕи кэм, туга-ханныга биллибэт, атыйахтаах уулуу аймаммыт будулҕан, аймалҕан, сүпсүлгэн, ыһыллыы-тоҕуллуу кэмэ. Уһун кэмнэргэ аан дойдуну бүтүннүүтүн иннин-кэннин хайан, бэйэтин өйүн-санаатын, быһыытын-майгытын атыттарга соҥнуу сатаан, күүһүнэн-уоҕунан өттөйө, күөнтэһэ-күөмчүлэһэ олорбут улуу государство аны суох…
Россия бэйэтэ туһунан государство буолла эрээри, күүһэ-уоҕа өһүллэн, эмиэ хаһан баҕарар дьалкыҥнаан, быгыахтаан барыах иэмэ-дьаама биллибэт саараҥ турукка киирэн олорор. Сэбиэскэй Союз уһун кэмҥэ үлүмнэһэн муспут барҕа баайын-дуолун республикалар бары үллэстэн, үптээх ампаардарыгар чып хатанан кэбистилэр. Арай биһиги, автономиялар, туга да суох, кур бэйэбит кубулуйбакка, Союз баайыттан туохха да тиксибэккэ, олорбутунан Россия састаабыгар хааллахпыт. Ол гынан баран биһиэхэ хаалбыт улахан баай тэрилтэлэри барыларын кэриэтэ урут Союз бас билэн олорбута. Билигин Союз суох, онон биһиги бас билиибитигэр киирэн, кинилэр баайдара эмиэ биһиэнэ буолуохтаах. Маны Россия билиммэтэ чуолкай, барытын бэйэтигэр ылыаҕа. Оччоҕо аны конфликт, атааннаһыы тахсарыгар тиийэр, онно тиэрдэр сатаммат. Биһиги, Россия иһигэр сувереннай государство буоларбыт быһыытынан, баайбытын бэйэбит бас билиэхтээхпит, Россияны кытары хардарыта барыстаах дуогабарга олоҕуран бииргэ сайдыахтаахпыт. Ол туһунан былырыын Ельцин бэйэтэ 1990 сыл ахсынньы 29 күнүгэр республика Үрдүкү Сэбиэтин мунньаҕар этэн турар: «Дальнейшие отношения с самостоятельной республикой будем строить на основе Договоров, на основе взаимовыгодных отношений». Бу Саха сирэ түөрт үйэ кэриҥэ кэм усталаах-туоратыгар Россияны утары хаһан да үрүҥ хараҕын өрө көрбөтөх бэйэтэ аан бастаан кини аҕа баһылыгыттан — бастакы президениттэн истибит тыллара. Ол ураты күн республика үрдүнэн дуораһыйбыт дорҕоонноох тыллар мээнэҕэ этиллибэт сүдү суолталарын Ельцин бэйэтэ билинэн бэлиэтээн эппитэ: «Ситуация, конечно, совершенно необычная. Мы начинаем такие отношения впервые». Чахчы, биһиги дойдубут, омукпут историятыгар хаһан да иһиллибэтэх улуу этии — саха өрөгөйө үүммүт күнэ этэ ол күн. Ону, куруук буоларыныы, иһин-таһын ырыҥалаан өйдөөбөккө, суолта биэрэн сыаналаабакка хаалбыппыт. Ол этии дуораһыйбыта сылын туолуо өссө да тэйиччи кэмэ этэ. Онон суолтата сүтэ илигэ. Эстибит Союз баайын үллэстии, бас билии иһин киирсии тыҥааһыннаах кэмин мүччү туппакка, республика бэйэтин сиригэр-уотугар хостонор сирин баайын бэйэтэ бас билэрин быһыытынан, мантан инньэ алмааһын, көмүһүн ССРС Минфинигэр уонна Гохраныгар ыытарын тохтотуохтаах. Санаан да көрдөххө, Союз эһиннэ да, бу тэрилтэлэр билигин суохтар. Ону Россия өйдүөхтээҕэ, инникитин баайы-дуолу тыырсыыга хардарыта өйдөһүү, сөбүлэһии суолун тутуһуохтааҕа. Күүс өттүнэн бүтүннүүтүн бэйэтигэр ылар кыаҕа да, бырааба да оччотооҕуга суоҕа.
Итини барытын эргитэ санаан, кэлин тугунан чаалыйан тахсыахтааҕын толкуйдаан, ыараҥнатан баран, биир бигэ быһаарыныыны ылыммыта — сарсын телеграмма ыытарга.
Сарсыныгар РСФСР президенэ Б.Н. Ельциҥҥэ аадырыстаан, 1991 сыл балаҕан ыйын 15 күнүттэн ыла Саха сирэ ССРС Минфинин уонна ССРС Гохранын аатыгар алмааһы уонна кыһыл көмүһү ыытарын тохтотор диэн ис хоһоонноох маннык телеграмма тиэкиһин суруйан бэлэмнээбиттэрэ:
Тиэкиһи Миниистирдэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ К.Е. Иванов, «Якутзолото», «Якуталмаз» производственнай холбоһуктар генеральнай дириэктэрдэрэ Т.Г. Десяткин уонна В.В. Пискунов мэктиэлээбиттэрэ. Телеграмма Москваҕа Саха республикатын Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Михаил Николаев илии баттааһыннаах барбыта.
Телеграмманы ыытан баран К.Е. Ивановтуун, күннээҕи үлэ түбүгүн-садьыгын быһаарса, киэһэ хойукка диэри олорбуттара. Аллара түһэн дьиэ-дьиэлэригэр арахсаары туран, Климент Егорович эмискэ ыйыппыта:
— Михаил Ефимович, куттаммаккын дуо, баҕар, сарсын үлэбэр суохпун көрөн дьонум соһуйуохтара-уолуйуохтара диэн?
Кини, төһө да көр-күлүү курдук ыйыппытын иһин, хараҕар дьиксинии, сэрэхэдийии күлүгэ көстөрө. Михаил Ефимович тутатына хоруйдуу охсубатаҕа. Балачча саҥата суох кирилиэстэн иннин хоту куоратын киин болуоссатын үрдүнэн анааран турбахтаан баран эрэллээхтик хардарбыта:
— Урукку буолбатах. Билигин атын кэм.
Массыынаҕа олорон айаннаан иһэн, оччотооҕу быһаарыылаах күн түмүктэнэн эрэр күһүҥҥү барыамах киэһэти-гэр, уруккуну-хойуккуну кытта билиҥҥи кэм уратыларын тэҥилии тутан, үгүһү-элбэҕи эргитэ саныы испитэ…
Саха сирэ хаһан да бэйэтин баһын бэйэтэ бас билиммитэ суоҕа. Сааһын тухары Россия Эбэ хотуҥҥа дьаһаах төлөөччүнэн, сирин баайынан самалык дойду буолан олорбута. Оттон билигин модун систиэмэни, уруккуттан олохтоммут киин уонна кырыы сирдэр сыһыаннарын утары барда.
Оччолорго кини бу түбэлтэ тугунан түмүктэниэҕин билэр кыаҕа суоҕа. Климент Егорович дьиксиниитэ мээнэҕэ буолбатаҕа. Кырдьык, хайа баҕарар өттүнэн күүһү туттуохтарын сөп этэ. Арай биири кини чопчу билэрэ — хорсун хардыы булгуччу оҥоһуллуохтааҕа. Кэм-кэрдии уларыйар. Ону сэргэ Саха сирэ Москваны кытта саҥалыы сыһыаны олохтуур кэмэ эмиэ кэлбитэ.
Кэлин билбитэ, Россия былааһын сорох бэрэстэбиитэллэрэ Саха сирин алмааһын уонна көмүһүн күүс өттүнэн былдьыырга этии киллэрэ сылдьыбыттар. Ону Ельцин, сахалар Россияны ыһар буолбакка, бөҕөргөтөр баҕалаахтарын чахчы билэр, эрэнэр буолан, «Не трогайте Якутию!» диэн кытаанахтык эппит сураҕа иһиллибитэ. Ханныгын да иһин Россия Ельцин мындыр быһаарыытынан хабыр сыһыан оннугар сиэрдээх хардыыны оҥорбута.
1991 сыллаахха ахсынньы 11 күнүгэр Россия президенэ «О полномочиях Якутской-Саха ССР в распоряжении природными ресурсами республики» диэн уураах таһаарбыта.
Уураах илии баттаныан иннинэ Михаил Ефимович Ельциҥҥэ Саха сирэ Россияны өйүүрүн бэлиэтигэр «Свободная Россия» диэн ураты бэлиэ алмааһы туттарбыта. Бу Россия Гохраныгар бастайааннай хараллыыга киирбит, кини хааһынатын бастакы алмааһа этэ.
Ол бэлиэ күнтэн ыла Саха сирэ алмааһы уонна кыһыл көмүһү Кииҥҥэ, аны Россия фондатыгар, ыытарын саҥаттан саҕалаабыта.
1991 сыллаахха ахсынньы 20 күнүгэр Саха республикатын бастакы президенин талыы быыбара ыытыллыбыта. Быыбар саҕана республика нэһилиэнньэтин уопсай ахсаана 1 мөлүйүөн 100 тыһыынча кэриҥэ киһи этэ. Куоластааһыҥҥа быыбардааччылар уопсай ахсааннарыттан 74,9 %-ра кыттыбыта. Быыбар хампаанньатын түмүгүнэн, М.Е. Николаевка 385715 киһи, ол эбэтэр быыбардааччылар 76,6 %-ра, куолаһын биэрэн, эрэллээх кыайыыны ситиспитэ.
Россия президенэ Б.Н. Ельцин М.Е. Николаевы быыбарга кыайыытынан истиҥник эҕэрдэлээбитэ: «Ваша убедительная победа на выборах свидетельствует об одобрении гражданами республики политического курса, который Вы проводите в жизнь, о признании Ваших заслуг в деле вывода республики из глубокого кризиса на путь цивилизованного и прогрессивного развития».
1991 сыл ахсынньы 27 күнүгэр республика Үрдүкү Сэбиэтин уочарата суох үөрүүлээх мунньаҕар М.Е. Николаев президент дуоһунаһыгар киириитэ бэлиэтэммитэ. Мунньахха Үрдүкү Сэбиэт государственнай суверенитеты биллэриинэн саҕалаабыт политическай курсун республика гражданнара өйүүллэрэ бэлиэтэммитэ. Саха сирэ Россия биир сомоҕо буолуутун өйүүрүн, президент былааһа экономиканы реформалааһын, нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолуутун, гражданскай эйэ уонна нациялар икки ардыларынааҕы туруктаах сыһыан мэктиэтинэн буолуохтааҕын туһунан этиллибитэ. Эмиэ ити сессияҕа Саха Сэбиэскэй Социалистическай Республикатын Саха Республиката диэн уларытар туһунан Үрдүкү Сэбиэт уурааҕа тахсыбыта.
Михаил Ефимович кэлин санаатаҕына, быыбарга төһө да эрэллээхтик кыайбытын иһин, ону ситиһии олус судургута суох этэ. Ол курдук, холобур, быыбарга бэлэм саҕаланаатын аҕай кытта Ааллаах-Үүн шахтердара биһиги Николаевы билбэт киһибит диэн кинини өйүүр инициативнай группаны тэрийэртэн аккаастанар сурахтара иһиллибитэ.
Маҥнайгы быыбар хампаанньата кини үлэтин хайысхатын саҥалыы көрөрүгэр-сыаналыырыгар, политикатын сорох өрүттэрин, үлэлиир ньыматын уларытарыгар үгүс өйү-санааны сахпыта.
Ол күннэргэ кини киэҥ нэлэмэн Сахатын сирин устун хаһан да сылдьыбатаҕын сылдьыбыта, нэһилиэнньэни кытта сиһилии билсибитэ, кэпсэппитэ. Бэйэтин биир дойдулаахтарын кытта көрсүһүүлэригэр Михаил Ефимович кинилэри, быыбардааччылар эрэ быһыытынан буолбакка, бэйэтин өйүн-санаатын иҥэрэр, көҕүлүүр, батыһыннарар биир өйдөөхтөрүн-санаалаахтарын курдук көрөн сыаналаабыта уонна билигин оннук сыаналыыр даҕаны. Онно республиканы уураахтарынан, дьаһалларынан салайыахха сөбүн, оттон норуоту оннук салайар табыллыбатын бигэтик өйдөөбүтэ. Норуот уопсай сыалы-соругу ситиһиигэ, уопсай дьыалаҕа бэйэтин салалтатын кытта бииргэ союзник быһыытынан үлэлэһиэхтээх.
Быыбар хампаанньатын кэмигэр кини үгүс быыбардааччыны бэйэтин соратниктарын курдук өйгө-санааҕа киллэрэри ситиспитэ. Онтон ыла үлэтин кэмин үстэн биирин улуустарга сылдьан үлэ кэлэктииптэрин, нэһилиэнньэни кытта көрсүһүүлэргэ аныыр буолбута. Республика салалтата төһөнөн норуоту кытта алтыһар, үлэтин-хамнаһын сыалын-соругун дьоҥҥо быһаччы өйдөтөр-быһаарар, норуот кини дьаһалын төһөнөн ылынар, өйүүр да, соччонон кини үлэтин көдьүүһэ улахан буолар.
1992 сыл үгүс түбүктэрдээх саҕаламмыта. Россия Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Руслан Хасбулатов кэлэн биһиги дойдубутун, сирбитин-уоппутун көрөн барбыта. Кини эмиэ Михаил Николаев көҥүл экономиканы туруулаһар политикатын өйөөбүтэ. Саха сиригэр алмаас-бриллиант комплексын промышленноһа сайдыытын төрүөтүнэн буолбут «Алмазы России-Саха» (АЛРОСА) компанияны тэрийии, онуоха Ельцин илии баттааһыннаах Уураах тахсарын бэлэмнээһин уустук үлэтин ыытыы элбэх сыраны-сылбаны ылбыта.
Ол эрээри Михаил Ефимович сүрүн болҕомтотун Саха сиригэр ураты суолталаах икки улахан докумуону бэлэмнээһиҥҥэ уурбута — Федеративнай дуогабарга уонна экономикаҕа Россия уонна Саха сирин икки ардыларыгар Сөбүлэһии боппуруостарыгар.
Федеративнай дуогабар суолтатын, олоххо киириэхтээҕин туһунан Россия уонна республикалар салалталарын кытта кэпсэтиһии, өйдөтүү үлэтин Михаил Ефимович өссө 1990 сыллаахтан ылата сыралаһан ыыппыта. Маннык дуогабар оҥоһуллар эрэ түбэлтэтигэр Россияны үрэллии-ыһыллыы куттала тумнуохтааҕа, кини норуоттара көҥүл сайдыахтаахтара. Федеративнай дуогабарга илии баттааһыҥҥа бэлэмнэнии үлэтин тыҥааһына урут олоххо киирбэтэх Союзнай дуогабары илии баттааһын саҕанааҕы кэмтэн туох да уратыта суоҕа. Докумуоҥҥа илии баттаһыы суолтата улаханынан туһанан сорохтор бэйэлэригэр барыстаах өттүн туруорса сатаабыт түбэлтэлэрэ эмиэ баара. Биллэрин курдук, Ельцин оннукка киирэн биэрбэтэҕэ, субъектары кытта сыһыан араас уустук көрүҥнэриттэн толлубатаҕа. Саха Республиката государственнай суверенитет туһунан Декларацияҕа олоҕурбут дьиҥнээх федерализм идеятын киллэрбитэ.
1992 сыл кулун тутар 31 күнүнээҕи сааскы чаҕылхай күн — Россия уонна Саха сирэ түөрт үйэ кэриҥэ бииргэ сыһыаннаһыыларын историяларыгар хаһан да ситиһиллибэтэх иллээх хардарыта өйөһүү, өйдөһүү, көҥүл сайдыы суолугар бииргэ үктэммиттэрин туоһулуур ураты күн. Билиҥҥи кэм тосту уларыйыылаах уустук туругар тэҥнээтэххэ, уон биэс сыл анараа өттүнээҕитэ буолан ааспыт сырдык халлааннаах ол ыраас күн бүгүҥҥүбүтүттэн төһө да улахан уратылааҕын иһин, оччолорго Россия государствота дьиҥнээх федерализм суолугар аан бастаан үктэнэ сылдьыбыт чахчы историческай сабыытыйанан буолбут кэмин ама ким мэлдьэһиэй? Бу улуу суолталаах сабыытыйа олоххо киириитин маҥнайгынан көҕүлээбит, улаханнык сыралаһан турууласпыт Саха сирин делегациятын баһылыга Михаил Николаев улууканнаах ситиһиитэ этэ.
Ол күн сарсыарда үлэ чааһа саҕаланыаҕыттан Россия салалтатын Сөбүлэһии докумуонун бэлэмниир бөлөҕүн кытта мөккүөрдээх үлэ саҕаламмыта. Ордук икки сүрүн боппуруоска. Бастакытынан, субъектар статустара, Россия Федерациятын иһигэр киирэр республикалар государство быһыытынан билиниллиэхтээхтэрэ. Иккиһинэн, сир-уот, уу, тыа, көтөр-сүүрэр, хостонор баай барыта республикалар истэригэр олохтоох норуоттар уопсай бас билиилэрэ буолуохтааҕа.
Бу уларытыылары киллэрэртэн, дуогабары саҥалыы бэчээттииртэн боротокуоллуур сулууспа кыккыраччы аккаастанан кэбиспитэ. Дьэ манна саҕаламмыта Кремль чиновниктарыгар быһаара, өйдөтө сатаан, кинилэри кытта иэмэх мастыы эрийсии диэн. Сорох түгэннэргэ куолаһы кытаатыннарыы, дьиппиэнник кэпсэтии түбэлтэлэрэ кытта тахсыталаабыттара. Кэмниэ-кэнэҕэс, төһө да сөбүлээбэтэллэр, син докумуоҥҥа уларытыылары киллэрэргэ күһэллибиттэрэ. Уларытыллыбыт докумуоннарын туппутунан Михаил Ефимович тута Ельцин кабинетыгар дьулуспута. Сөбүлэһиигэ илии баттаһыы церемониятын саҕаланара аҕыйах мүнүүтэ хаалбыта…
Борис Николаевич, церемонияҕа тахсаары бэлэмнэнэн, докумуон көннөһүллэ илик варианын илиитигэр тутан олороро.
— Что, какие-то изменения? — Михаил Ефимович докумуоннаах паапкатын туппутунан өрүкүйбүт көрүҥнээх киирэн кэлбитигэр, өтө көрбүттүү, ыйыта тоһуйбута.
— Борис Николаевич, появились некоторые уточнения и дополнения. Все обговорено с рабочей группой.
Ельцин докумуону ылан уларытыылары, эбиилэри сирийэ көрөн баран, Михаил Ефимовичка утары эргиллэн, биллэ-биллибэт күлүм аллайбыта:
— Полный федерализм?.. Без самоопределения, как Вы тогда сказали, неполная симфония? — кыһын Саха сиригэр кэлэ сылдьан кэпсэтиилэрин санатан, күлэн ылбыта. — Ну что ж, я поддерживаю Вас.
Михаил Ефимович, Ельцин кабинетыттан кынаттаммыт кэриэтэ тахсан, Георгиевскай саалаҕа киирбитэ, делегация-лар хайыы-үйэҕэ миэстэлэрин булуммут этилэр. Саха сирин Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин таһыгар тиийэн олоруор диэри кэтэһэн олорооччулар бары кини хас хардыытын, хамсаныытын чинчилиирдии, кэнниттэн батыһа көрөн хаалбыттара.
Климент Егорович ыгылыйбыт, долгуйбут көрүҥнээҕэ. Буолумуна, Россия президенэ субу киириэхчэ киириминэ турдаҕына, Николаев бэйэтэ да, дуогабар докумуона даҕаны суоҕа. Ол эрээри киһитэ кэлэн олорбутугар тута саба түһэн ыйыталаһа, туоһулаһа барбатаҕа. Арай кини сирэйин-хараҕын эрэ чинчилиирдии одууласпыта. «Үчүгэй, Ельцин сөбүлэстэ», — диэн сырдык мичээринэн сипсийбитигэр чэпчии түспүтэ.
Аҕыйах мүнүүтэнэн бигэ-таҕа көрүҥнээх Ельцин эрчимнээхтик туттан-хаптан киирэн кэлбитэ. Туораттан көрөргө, кырдьык даҕаны, тойон-хаан, астык көрүҥнээх киһи холку чаҕаан куолаһынан хас биирдии тылын чуолкайдык тоһоҕолотолоон, умнуллубат историческай этиитин өлбөт-сүппэт тылларын эппитэ:
— Россия үрэллэр кутталга киирбит саамай быһаарыылаах кэмигэр биһиги бары түмсэн, өйбүт-санаабыт күүһүнэн эппиэтинэстээх, мындыр буолуу суолун талан, бу кутталы туораттыбыт. Бүгүн биһиги сүүһүнэн сыллары бииргэ олорон кэлбит норуоттарбытыгар, бүгүҥҥү гражданнарбытыгар, бүтүн аан дойду сообществотыгар этиэх тустаахпыт: биир ньыгыл Россия баара, баар, баар буолуо даҕаны.
Биһиги хаһан да бүгүҥҥү уонна кэлэр көлүөнэлэр иннилэригэр иэстээх буолуу ирдэбилиттэн туора турбатахпыт. Федеративнай дуогабарга илии баттааһынынан хас биирдиибит биһиги норуоттарбыт Россияны сомоҕолуур, кини духуобунай баайын, аан дойду сообществотыгар ураты миэстэтин көмүскүүр баҕалаахтарын туоһулуубут. Уонунан сыллар усталарыгар салҕаммыт күүс өттүнэн күөмчүлээһин биһиги норуоттарбытын хаһан да араартаабатаҕа, кинилэр биир дойдуга сомоҕолоһон олорор баҕаларын уҕарыппатаҕа…
Ельцин күүстээх модун куолаһа Георгиевскай саала киэҥ уораҕайын бүтүннүү киэптээн дуораһыйарга дылыта. Кини хас этэр тыллара Михаил Николаев олоҕун устата иитиэхтээн, туруулаһан кэлбит өйүн-санаатын бүтүннүү сайа этэллэрэ. Бэйэтэ да билбэтинэн, Россия президенин өйгө-санааҕа иҥэр дириҥ эҥсиилээх этиитин хас түһүмэхтэрин аайы, истиҥ сөбүлэҥин биллэрэн, төбөтүн кэҕиҥнэтэрэ.
— Биһиги Россия норуоттарын икки ардыларыгар сыһыан хамаанданан, күһэйиинэн буолбакка, хардарыта туһалаах көҥүл хайысханан сайдарыгар баҕарабыт.
Ол умнуллубат өрөгөйдөөх күн Үрүҥ дьиэ улахан саалатыгар Россия уонна Саха сирин делегацияларын чилиэттэрэ бары мустан олороллоро. Борис Николаевич иннигэр Россия уонна Саха сирин правительстволарын икки ардыларыгар экономика боппуруостарыгар Сөбүлэһии икки вариана сытара. Кини, улахан историческай суолталаах түгэн тосхойбутун бэлиэтиирдии, тиэтэйбэккэ, бэрт дьоһуннаахтык туттан-хаптан кириэһилэтигэр олорбута. Иннигэр сытар кыһыл тастаах икки докумуонтан биирдэрин ылан бытааннык арыйбыта.
— Бу докумуону кытта Николаев сөбүлэһэр, — этиитигэр улахан суолта биэрэн чиҥэтэрдии, балай да тохтуу түһэр. — Оттон атыттар утарылар.
Россия делегациятын чилиэттэрэ сөбүлэһэллэрин биллэрэн кэҕиҥнэһэ түһэллэр. Ельцин маҥнайгы докумуонун илиититтэн ыһыктыбакка олорон, остуолга сытар иккис вариант диэки кэҕис гынар.
— Оттон бу докумуону кытта бары сөбүлэһэллэр, — эмиэ чочумча тохтуу түһэр. — Но Николаев утары.
Михаил Ефимович саҥата суох эмиэ кэҕис гынар.
Ельцин ымыр да гыммакка, сирэйигэр биир тымыр хамсаабакка дьиппиэрэн олорон, тутан олорор биһиэннэрин варианын оччотооҕута сыаналаах металлар уонна күндү таастар Государственнай комитеттарын бэрэссэдээтэлигэр Бычковка саҥата суох туттаран кэбиһэр. Анарааҥҥыта сиэбиттэн кыһыл көмүс бөрүөлээх уруучукатын таһааран докумуоҥҥа бэйэтин көннөрүүлэрин киллэрээри гынан эрдэҕинэ, Ельцин, мырдыс гына түһээт, саала иһинээҕи дьон бары ходьох гына түһүөхтэригэр диэри, дьиҥнээх нуучча бухатыырыныы, тойон-хаан куолаһынан суостаахтык ордоотоон кэбиһэр:
— Ити мин экземплярым, тыыппаккар көрдөһөбүн! Эн виза эрэ туруорарыҥ наада.
Бычков, дьэс алтанныы кытаран хаалан баран, тугу гыныан билбэккэ, Россия президенин диэки көрбөхтүүр, онтон президент кини тутан турар докумуонун супту көрөн олорор сымара таас курдук дьиппиэн көрүҥүттэн саллыбыт быһыынан түргэн үлүгэрдик бастакы вариаҥҥа илии баттыы охсон кэбиһэр.
Россия делегациятын чилиэттэрэ саҥата суох бары сирэй-сирэйдэрин көрсөн кэбиһэллэр. Оттон правительство бэрэссэдээтэлин эбээһинэһин толорооччу Егор Гайдар биллэр-биллибэттик саннын эрэ ыгдах гыннаран ылбыта. Докумуоҥҥа салгыы аахпакка эрэ саҥата суох Россия Государственнай сэкирэтээрэ Бурбулис, Россия үбүн миниистирэ Барчук визаларын туруораллар.
Докумуону мэктиэлээһин бары сиэрэ-туома сиппитин кэннэ Ельциҥҥэ төттөрү аҕалан биэрэллэр. Борис Николаевич, паапканы астыммыттыы илиитигэр ылан дьонун илии баттааһыннарын сирийэ көрбөхтүү түһээт, илии баттаан адаарытан кэбиһэр. Сахатын сирин норуоттарыгар күндү кылаакка холоонноох сүдү докумуону туппутугар Михаил Ефимович илиитэ хамсаабатаҕа эрээри, сүрэҕэ мөҕүллэҥнээн ылбытын билбитэ.
Олохпут историятыгар Россия государствота аан маҥнай Саха сирэ көҥүл экономикалаах буолуутун билинэр, сокуонунан бигэргэммит докумуонугар республика бастакы президенэ ырылхайдык илии баттаабыта.
1992 сыл кулун тутар 31 күнэ — бу республика олохтоохторун күннэрэ тахсыбыт, күөнэхтэрэ күөрэйбит, өрөгөй талааннара үүммүт күнэ этэ. Бу күн Федеративнай дуогабары сэргэ өссө Россия уонна Саха сирин правительстволарын икки ардыларыгар экономика боппуруостарыгар хардарыта Сөбүлэһиигэ илии баттаспыттара.
Бу Сөбүлэһии быһыытынан, Саха Республиката сирин баайыттан бэйэтигэр ботуччу соҕус өлүүнү тыырсан илдьэ хаалар бырааптаммыта. Ол курдук, 11,5 %-ны кыһыл көмүстэн, 20 %-ны алмаастан, 100 % техническэй алмааһы. Ону таһынан республика алмааһы батарыыттан ылыллар валюта 45 %-нын ылар буолбута, оттон Саха сиригэр хостонор кыһыл көмүс валютаҕа турар сыанатын 25 %-нын илдьэ хааларбыт. Экспорка тахсар атын баайбыт (таас чох, мас, түүлээх, о.д.а.) валютатыттан 75 % хаалларар буолбуппут. Элбэх омуктаах Саха сирин норуоттара олохторун-дьаһахтарын бэйэлэрин өйдөрүнэн, дьоҕурдарынан оҥостоллоро, инники дьылҕаларын хаһаайынынан буолар бырааптара суут-сокуон хараҕынан бигэргэммитэ.
Өрө көтөҕүллүү кэмэ
1993 сыл бэс ыйыгар Россия президенэ Борис Ельцин кэлэ сылдьыыта республика норуоттарын уопсай бырааһынньыктарыгар кубулуйбута. Кини ол сырыыта саха норуотун уһулуччулаах уола Былатыан Ойуунускай сүүс сааһын туолар өрөгөйдөөх үбүлүөйүн кытта алтыспыта. Саха улууканнаах поэтын, государственнай деятелин үбүлүөйэ ЮНЕСКО таһымынан ньиргиэрдээхтик бэлиэтэммитэ.
Москваны кытта Конституция, Дуогабар ирдэбиллэригэр олоҕуран дьаныардаахтык кэпсэтии, сибээһи бөҕөргөтүү туоһутунан 1995 сыллаахха от ыйыгар Виктор Черномырдин Саха сиригэр кэлэ сылдьыыта буолар. Бу сылга Россия уонна Саха сирин правительстволарын икки ардыларыгар Сөбүлэһии 15 докумуона илии баттаммыта. Сөбүлэһии экономика, бюджет политикатын, дойдулар икки ардыларынааҕы экономикаҕа сыһыан, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутун, миграция уонна олох-дьаһах сайдыытын боппуруостарыгар оҥоһуллубута. Дуогабар РФ уонна субъектар икки ардыларыгар юридическай өрүттэргэ, цивилизованнай сыһыаҥҥа олоҕурбут хардарыта өйдөһүү уонна компромиска киирсии чаҕылхай холобурунан буолбута, дьиҥнээх федерализм олоххо киирэр суолун көрдөрбүтэ.
Россия салалтатын кытта ыкса сыһыан, толору өйдөһүү олохтонуутун өссө биир бэлиэ түгэнин оччолорго Саха Республикатын правительствотын бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит К.Е.Иванов маннык ахтыбыта:
«1997 сыллаахха республикаҕа харчы суох буолан, таһаҕас таһыытын (северный завоз), ордук көрүүчэйи аҕалыы, уонна бюджет үлэһиттэригэр хамнаһы төлөөһүн боппуруостара олус сытыытык турбуттара. Уопсайынан, Россия үрдүнэн хамнаска иэс проблемата регион аайы муҥутуур тыҥаан турар кэмэ этэ. Ордук биһиэхэ, сайыҥҥы навигация эрэ кэмигэр таһаҕаспытын тиэнэр дьоҥҥо, олус ыгым, ыксаллаах быһыы үөскээбитэ. Кылгас кэми мүччү туттуҥ да, кыһынын тоҥор куттал баара. Оттон Россия Минфинин бюрократтара онуоха эрэ кыһаллыбаттара. Үөскээбит күчүмэҕэй балаһыанньаттан биһиги президеммит Михаил Николаев тус хорсун быһаарыныыта быыһаабыта. Ол кэмҥэ Россия президенэ Борис Ельцин Саратовка «Волжский утес» санаторийга сынньана сытара. Михаил Ефимович Саратовка тиийэн Ельцининэн Черномырдиҥҥа быһаччы сорудах бэрдэрэн, бэрт түргэнник Минфинтэн таһаҕаска уонна бюджекка кредиттэри ылан турар. Официальнай ханаалынан ону ситиһэр кыах суоҕун кэриэтэ этэ».
Россия уонна Саха сирин икки ардыларыгар баайы-дуолу, боломуочуйаны тыырсыы суолтатын туһунан Михаил Николаев «Реальный федерализм» диэн хомуурунньукка киирбит ыстатыйатыгар маннык суруйбута:
«Саха сирэ Россияны кытта бэйэтин дьылҕатын холбообута түөрт үйэ кэриҥэ кэм буолла. Бачча уһун кэм усталаах туоратын тухары Россия уонна Саха сирин икки ардыларынааҕы сыһыан сокуонунан мэктиэлэммитэ хаһан даҕаны суоҕа. 1922 сыллаахха Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын үөскээһинэ олохтоох норуоттар дойдуларын сүһүөҕэр туруорууларыгар, бэйэлэрин дьаһаныыларыгар суолталаах, элбэх эрэмньини үөскэппит хардыынан буолбута. Биллэн турар, Саха сиригэр автономнай республика статуһун биэриинэн сибээстээн, хаалыылаах уһук дойду экономикатын көтөҕүүгэ, олоҕун-дьаһаҕын, культуратын сайыннарыыга балай да элбэх дьаһал ылыныллыбыта.
Оттон бүгүн адьас саҥа, субъектар Федерацияны кытта сыһыаннаһыыларын саҥа кэрдиис кэмин туһунан кэпсэтии барар. Россия дьиҥнээхтик саҥардыллыыта кини бэйэтин субъектарын кытта дьиҥнээх ытыктаһыыга олоҕурбут тэҥнээх, сиэрдээх сыһыаны олохтооһунуттан ыла саҕаланар диир сөп буолуо.
Ол аата, Саха сирин историятыгар, сэбиэскэй кэми киллэрэн туран, бэйэтин суолтатынан кини дьылҕатыгар Россия Федерациятын уонна Саха сирин государственнай былаастарын уорганнарын икки ардыларыгар илии баттаммыт Дуогабарга тэҥнээх суоҕа.
Президент Б.Н. Ельцин Дуогабарга илии баттааһын церемониятын кэмигэр эппитин курдук, республика иннигэр культура, олох-дьаһах эйгэлэрин салайыыга, республика уонна олохтоох былаас уорганнарын ситимин тэрийиигэ, көҥүл экономиканы сайыннарыыга киэҥ саҕахтар арыллаллар».
Михаил Николаев, төрөөбүт Сахатын сиригэр президенинэн талыллан уон сыл үлэлээбитин устатыгар республиканы салайыыга, норуот өйүн-санаатын өрө күүрдүүгэ, олох-дьаһах, доруобуйа, үөрэх салааларын эйгэтигэр сүҥкэн уларытыылары киллэрбит уһулуччулаах салайааччы, ыыппыт тосту уларытыылара — реформалара, бэйэтэ этэринэн, «биһиги оҕолорбут, сиэттэрбит… хаһан да төлөммөт иэстээх аҕа саастаах көлүөнэбит уонна норуот бүттүүнүн туһугар» оҥоһуллубуттара.
1996 сыллаахха тахсыбыт «Поговорим начистоту» диэн кинигэтигэр кини маннык суруйбута:
«Кэнники үс сылга уонтан тахса анал сыаллаах программа уонна нэһилиэнньэни олох-дьаһах өттүнэн көмүскээһиҥҥэ сүүстэн тахса нормативнай докумуон оҥоһуллубута.
Ону таһынан, биһиги нэһилиэнньэ олоҕо уларыйа турар быһыытыгар-майгытыгар пенсионердар олохторун таһыма эмискэ түһүүтүн сымнатар туһуттан пенсиянан хааччыйыы систиэмэтин саҥардан кэриэтэ олоххо киллэриини ситиспиппит. Республика региональнай балаһыанньата уратылааҕын учуоттаан, федеральнай сокуон быһыытынан ананар пенсияҕа уйгуоталаах усулуобуйа уонна эбии төлөөһүн көрүллүбүтэ. Пенсияны ааҕыыга урукку хамнаһы үрдэтэр механизм оҥоһуллубута. Сыл буолан баран оннук механизм Российскай Федерацияҕа киирбитэ».
Норуот туһугар, дьиэ кэргэҥҥэ кыра оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ олох-дьаһах, дьиэ-уот, доруобуйа, үөрэхтээһин хайысхаларыгар оҥоһуллубут чэпчэтиилэр, уйгуоталар, пособиелар, көмө арааһа — киһи ааҕан сиппэт үтүө дьыалалара, улууканнаах тутуулар олус түргэнник умнулла быһыытыйдылар. Ол оннугар туора киһи хараҕар туораах баарын тутуһааччылар, бэйэлэрин иннигэр бэрэбинэ да баарын билиммэт хоруотааччылар була сатаан холуннарыылара, куһаҕаны хостуу сатыыр кураанах куолулара өргө диэри соһуллар буолар эбит. Оттон ол оҥоһуллубут үтүө дьыалалар хас биирдиилэрэ олоххо киириитэ төһөлөөх өйү-санааны, кэпсэтиини, мөккүөрү, дакаастабылы, туруорсууну, үлэни-хамнаһы, сыраны-сылбаны эрэйбитэ буолуой? Буолаары буолан аан дойду биир саамай улахан сабыдыаллаах улуу судаарыстыбата ыһыллар ыксаллаах сылларыгар урут умнууга хаалбыт уһук хоту дойдуга ыытыллыбыттара ээ бу уһу- луччулаах тосту уларыйыылар, сөҕүмэр ситиһиилээх реформалар! Ону өйдүү-ырыҥалыы түһэр, долоҕойго тутан ыараҥната, сыаналыы сатыыр өй, дьоҕур тиийбэтэ үгүспүтүн дьүдьэтэн көрдөрөрө ама мэлдьэх буоллаҕай?!
«Биһиги дьону-сэргэни, кинилэр кэргэттэрин — оробуочай, пенсионер, эр киһи, дьахтар буоллун — барыларын экономика саамай уустук усулуобуйатыгар эрэллээхтик оҥостон-дьаһанан олорорго үөрэтэбит.
Кэнники түөрт сылга биирдиилээн ыалга дьиэни тутууга биһиги ыытар саҥа политикабыт уонна государствонан оҥоһуллар өйөбүлбүт үчүгэй түмүктэри көрдөрдө. Биирдиилээн ыалга дьиэни тутуу 2,5 төгүл улаатта. 1995 сылга бу хайысханан тутуу 380 тыһыынча квадратнай метр иэҥҥэ тэҥнэстэ. Нэһилиэнньэ биирдии дууһатыгар тиксэринэн 1995 сылга Россия үрдүнэн орто көрдөрүүттэн биһиэнэ 2 төгүл ордук. Ол туһунан 6 сыл анараа өттүгэр этэ да барыллыбат этэ. Олох-дьаһах социальнай политикатын актыыбынайдык ыытыы сүрүн ситиһиитэ: нэһилиэнньэ олоҕун таһыма олус сатарыйбата, сөбүгэр үлэнэн хааччыллыы усулуобуйата тутуһулунна, нэһилиэнньэ дьадаҥы араҥата олох-дьаһах өҥөтүнэн өйөбүллэннэ. Хамнас төлөбүрүгэр биһиги республикабыт Россия Федерациятын субъектарын ортолоругар төрдүс миэстэни ылар. Нэһилиэнньэ харчынан дохуота 1995 сыллаахха 6 % улаатта, бааннарга уонна каассаларга нэһилиэнньэ уурумньу харчыта 500 миллиард солкуобайга тэҥнэстэ. Бүгүн хас үһүс ыал массыыналаах. Бу барыта «шоковай терапия» усулуобуйатыгар ис ырыынага суох олорон тыыннаах хаалар кыаҕы биэрбитэ.
Бүгүн биһиги саамай ыарахан кэмҥэ экономика уонна олох-дьаһах эйгэтигэр салгыы сайдар базовай усулуобуйаны тэриннибит диэн этэр кыахтанныбыт», — диэн М.Е.Николаев 1996 сыллаахха суруйбута.
Бу сэмэй тыллардаах кылгас ахтыы ис хоһооно, дьыалатыгар киирдэххэ, баһырхай киэҥ. Россияҕа бары барыта айгыраан ыһылла-тоҕулла турар кэмигэр биэс сыл иһигэр (1991–1996 сс.) биһиэхэ 105 оскуола, 87 медицина тэрилтэтэ тутуллубута. Бэл сэбиэскэй кэм туруктаах, сайдыылаах сылларыгар бачча тутуу барбыта дуо? Сыыппаралары сыымайдааччылар тоҕо эрэ маны ахтыбаттар.
Сарсыҥҥы Саха сирин дьонугар олохторун укулаатын уларытар акылаат ууруллубута. Этэргэ дылы, саҥа кэм ыччата Ийэ, оҕо харыстабылын киинигэр күн сирин көрөн, саҥа киэҥ-куоҥ, сырдык, ыраас оскуолаҕа киирэн, эҥин-эгэлгэ спорт дыбарыастарыгар, «Эллэй Боотур» муус дыбарыаска дьарыктанан оскуолатын бүтэрэн, университет киэҥ уораҕайыгар үөрэнэн үлэһит буолан, аан дойду ханнык баҕарар муннугар быһа көтөр буолуоҕа. Хаһан да, ханна да тиийдэр кини көрө үөрэммит, уруккуттан билэр эйгэтигэр сылдьардыы сананыаҕа. Сорох-сорохпут бэлиэр саҥа эйгэҕэ, усулуобуйаҕа үөрэнэ оҕустубут быһыылаах, тугу да хоҥуруубутугар хоннорбот, сонурҕаабат-сэргээбэт буоллубут, ол иһин оҥоһуллубуту, ситиһиллибити ситэ сыаналаабаппыт, суолта биэрбэппит. Биллэн турар, бары оннукка тиксэ, туһана иликпит. Ол гынан баран сыал-сорук чуолкай, инникигэ дьулуһар хайысхабыт биллэр.
Сорохтор этэр этиилэрэ, тутуһар тутуһуулара үп-ас кэлтэй социальнай эйгэҕэ эрэ кутуллар буолла, производство хаалла, промышленность сайдыбат диэн. Михаил Николаев президенниир бастакы сылыгар инвестицияны ханнык эйгэҕэ салайар туһунан мөккүөр, санаа утарсыыта тахса сылдьыбыттаах. Ол сөп, мөккүөр — олох ирдэбилэ, таба суолу талыы — дьылҕа түстэниитэ. Ону күөртээн өскө-сааска кубулута сатааччылар дьон, норуот ортотугар бутууру таһаараллар, өйү-санааны хайыталлар. 1992–1995 сыллардаахха бүтүн дойду үрдүнэн улахан инфляция бара турар, производство, көдьүүһэ түһэрин ааһан, сорох салааларга төрдүттэн эстэр турукка киирэн турар кэмигэр үбү-аһы производствоҕа хото салайыы тэһэҕэс уһаакка ууну кутуу тэҥэ этэ буоллаҕа дии. Аны производствоны сайыннарбытыҥ, атаҕар туруорбутуҥ кэннэ онтукаҕын приватизация нөҥүө ханнык эрэ олигарх бэйэтигэр апчарыйыа турдаҕа. Ыт атаҕын туттаҕыҥ ол, үпкүн-аскын кутан сордонон-муҥнанан тутан биэртиҥ кэннэ хантан кэлбитэ биллибэт киһи (олохтоох буоллар, өссө син да этэ) көрдөрбүтүнэн күрэтэн барыа дии. Оннук буолбута, буола да турар.
Михаил Ефимович оччотооҕу олох хаамыытын, быһыытын-майгытын таба сыаналаан, дириҥник тургутан, чахчы биһиги туспутугар саамай сөптөөх хайысханы тутуспут эбит. Ол да буоллар үөһэттэн-аллараттан үтэйии күүһүнэн үлэлээбитэ өссө маҥнайгы сылларыттан үп-ас хамсааһына сотору производство эйгэтигэр көһүөн туһунан этэр буолбута. 1995–1996 сылларга экономика политиката Ньиэби, гаһы холбуу сайыннарыы хайысхатыгар уларыйбыта. Бастатан туран, Таалакааннааҕы ньиэп саппааһын туһаҕа таһаарыллыахтааҕа. Ону баҕабыт хоту олоххо киллэрэн бараммыт, буор босхо «Сургутнефтегаз» компанияҕа былдьаттыбыт. Ол Таалакааммыт Өлүөнэ, Алдан, Амма өрүстэрбитин аннынан туораан Сахабыт сирин устун субуллуохтаах нефтепровод тардыллыытыгар биир төрүөтүнэн буолла.
Михаил Николаев дьүккүөрдээх туруорсуутунан уонна өйөбүлүнэн «Алмазы России-Саха» (АЛРОСА) АК тэриллэн, республика бары норуоттарын туһугар бюджет сүрүн үбүн киллэрэр тутаах тэрилтэ быһыытынан уонча сыл кэриҥэ үлэлээн, иитэн-аһатан кэллэ. Бу дойду үрдүнэн суох, хотугу республика норуоттарын инникилэрин ыраахха диэри көрүнэн хайыҥ охсуммут хаһаастаах ампаардара, уолбат ыанньыктара этэ. Ону баара хайа күн Михаил Николаевы президент дуоһунаһыттан туоратаат, интэриэстээх олигархтар эргимтэлэрэ, күрүөтэ көтүллүбүт окко киирэрдии, республика норуоттарыттан булгу халты харбатар сыаллаах харса суох киирэн-тахсан, бэйэлэрин диэки тардыалаһан кирдиэлэппитинэн барбыттара. Түмүгэр АЛРОСА акцияларын хонтуруоллуур бакыатын уонна ПНО «Якуталмаз» баайын-дуолун (имущественнай комплекс) федеральнай былаас бэйэтигэр ылла. Биһиэхэ алмаас хостооһунуттан нолуок хаалар, тиийбэт үбү Россия төлүөх буолан билиҥҥитэ тылынан эрэ эрэннэрэр. Төһө да сүүйтэриилээх курдук хаалбыппыт иһин, маҥнай суоттаммыттарыныы, урукку курдук кэм бүтүннүү былдьаан ылбатылар.
Онон Союз эстэр бастакы күчүмэҕэй сылларыгар бүгүҥҥү күннээх инникибитин ырааҕынан өтө көрбүт бүтүн өйдөөх бөлүһүөк киһилээх буоламмыт, социальнай хайысханы сөпкө талан, туттан-хаптан хаалбыппыт, тутуу былдьаһан олохпутун-дьаһахпытын көрүммүппүт дэлэкэлээх суолталаммытын сыта-тура ырыҥалаан көрүҥ эрэ.
Сиилии-одуулуу көрсүбүт дыбарыастарбытыгар, Медицинскэй кииммитигэр республикабыт араас уһугуттан төһөлөөх киһи, оҕо аймах кэлэн дьарыктанан, эмтэнэн доруобуйатын көннөрүммүтэ буолуой? Ол иһигэр утарсыбыттар кытта эмтэнэн абыраммыт сурахтара иһиллэр. Дьон өйө үтүөҕэ тутатына кылгас буолан, кэлин үгүс уонунан сыллар ааспыттарын эрэ кэннэ оннун булан үтүөнү үйэтитэр, сыаналыыр уратылаах. Ол бириэмэнэн бигэргэнэр, кэминэн кэмнэнэр сокуон. Дьон өйүн-санаатын сахсархай өттүн уута-хаара, ыыра-дьаара ыгыллан ыраастаннаҕына, дьиҥнээх киһи өркөн өйө, оҥорбут дьыалата күндү таас күлүмүн курдук көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, үйэлэр усталарыгар күлүмүрдүү сыдьаайар аналлаах…
Норуот хаһаайыстыбатын хайа да салаатыттан өтөр-наар өнүйэн биэрбэтэх салаанан тыа хаһаайыстыбата буолар. «Реформа кэмигэр, үгэс курдук, куруук барыһа суох үлэлээх тыа сирэ ордук эмсэҕэлээбитэ. Биһиги оннук буолуохтааҕын сэрэйбиппит, ол иһин тыа дьоно олохторун таба оҥостоллоругар эрэллэрэ улаатарыгар элбэҕи оҥорбуппут. Бүгүн тыа сирин табаары оҥорооччуларыгар дотация быһыытынан кырата суох үп бэриллэр. Нолуоктааһыҥҥа уйгуота оҥоһулунна. Тыа хаһаайыстыбатын инфраструктурата сайдарыгар дьаһаллар ылыллаллар. Тыа сирин газтааһын төрдүс сылын күүскэ ыытыллар. Ленаттан ууну хачайдыыр бөдөҥ гидротехническай тутуулар бараллар. 250 тыһыынча гектартан ордук сир чааһынай бас билиигэ түҥэтилиннэ, элбэх трактор, массыына, ынах сүөһү, сылгы чааһынай хаһаайыстыбаларга босхо бэрилиннэ» (М.Николаев, «Поговорим начистоту», 1996 с.).
Маҥнайгы сылларга реформа чахчы күүскэ барбыта — хааччаҕа суох кредиттэр, сир реформата, саҥа тэриллэр бааһынай хаһаайыстыбаларыгар биэс сылга нолуоктан босхолонуу, сүөһүнү-аһы паайынан үллэстии, дьиэ-уот тутуутугар көмө, о.д.а. Манна олус суолталааҕа сир реформата буолбута. Тыа киһитэ барыта бэйэтэ бас билэр сирдэнэн-уоттанан, сүөһү-ас тутан күн бүгүнүгэр диэри онон эрэх-турах олорон кэллэ. Кэлин сылларга дьиэ кыылын-көтөрүн түргэнник ситэр көрүҥнэрин, табаарынай кредити тарҕатыы тэтимнээхтик ыытыллыбыта.
Реформа тыа дьонугар хаһаайыннааһын көрүҥүн бэйэлэрэ талалларыгар көҥүл биэрбитэ. Дьон өйө-санаата хайдаҕынан салайтаран олоҕун-дьаһаҕын оҥостубутунан барбыта. Саастаах, ийэлэрэ-аҕалара урукку НЭП саҕанааҕы көҥүл сайдыы кэмин туһунан үчүгэй өйдөбүллэрин умна илик, кэпсээбиттэрин өйдүүр өттүлэрэ саҥа кэми үөрэ-көтө, биһирии көрсүбүттэрэ. Буолумуна, ким да сирэйин-хараҕын кэтээбэккэ, бэйэ баһын бэйэ салайынар чахчы көҥүл кэмэ кэлбитэ. Сир баар буолла да, төһө баҕарар сүөһүнү, сылгыны иитэриҥ бэйэҥ көҥүлүҥ. Үлэлээбитиҥ, оҥорбутуҥ барыта бэйэҥ киэнэ. Сатыыргынан, дьоҕургунан үлэлиириҥ, оҥороруҥ барыта бэйэҥ илиигэр. Этэргэ дылы, сүрэҕэ суох эрэ киһи куһаҕаннык олоруон сөбө. Быһатын эттэххэ, реформа чааһынай бас билии көрүҥэ үөскүүрүгэр кыах биэрбитэ. Тоҕо диэтэххэ, ырыынак экономиката сайдарыгар бу биир сүрүн көрүҥ. Чааһынай бас билии кыра уонна орто бизнес күүскэ сайдыытын көҕүлүөхтээҕэ. Реформа сыала-соруга саамай сөптөөх хайысхаҕа туһаайыллыбыта. Улахан көмө, өйөбүл оҥоһуллубута эрээри, олоххо киириитэ санаа хоту толору ситиһиллибэтэ. Ол төрүөттэрэ манныктар:
Маҥнайгытынан, нэһилиэнньэ менталитета уларыйыыта. Чааһынай бас билии өйдөбүлэ холкуос саҕанааҕы кырдьаҕас көлүөнэ өйүгэр-санаатыгар эрэ ордон хаалбыт. Сопхуос кэминээҕи көлүөнэни бэлэм ыйыыны, уурааҕы, хамаанданы эрэ толорорго үөрэтэн, өйүн-санаатын буомурдан кэбиспиппит. Үчүгэй үлэһит буоллун, куһаҕан буоллун — биир тарибынан быһыллыбыт хамнас ый аайы кэлэ турара. Онон бэлэмҥэ үөрэммит көлүөнэ бэйэ бас билэр чааһынай хаһаайыстыба диэн тугун, кини үтүөтүн-амтанын билбэтигэр, ол туһугар кичэллээхтик, элбэхтик үлэлиири сөбүлээбэтигэр, сүрэҕэлдьииригэр сытар сүрүн мэһэй.
Иккиһинэн, бородууксуйаны батарыы механизма суох. Босхо кредит, сүөһүнү, техниканы паайынан үллэстии, биэс сыл нолуоктан босхолонуу түмүгэр икки-үс сыл иһигэр хас да тыһыынчанан бааһынай хаһаайыстыбалара тэллэй курдук үөскээн баран, бородууксуйаларын кыайан батарбакка, харчы суох буолан, аҕыйах сылынан эстэргэ барбыттара.
Үсүһүнэн, күһэйии күүһүнэн коллективнай предприятиелары тэрийии. Урукку холкуос форматынан биирдиилээн хаһаайыстыбалары холбоон, ыһыллыбыт совхозтар оннуларыгар государствонан өйөнөр предприятиелары тэрийии улахан көдьүүһэ суоҕа төрдүттэн өйдөнөрө. Дьон үлэһит, кыайар-хотор өттө бааһынай хаһаайыстыбаларыгар, предпринимательствоҕа барбыттара. Онтон орпут өттө уонна урукку сопхуос бэлэмигэр үөрэммит дьон араҥата КП-га киирбиттэрэ. Оннук үлэһит кэлэктиип үлэни-хамнаһы ырыынак ирдэбилигэр эппиэттиир гына тэрийэр кыаҕа суоҕа биллэр.
Төрдүһүнэн, хонтуруол, ирдэбил суоҕа куһаҕан. Төннөрүллүбэтэх элбэх кредит дьон кэдэрги майгытын, иҥсэтин көбүппүтэ. Босхо харчы аналлаах салааҕа туһаныллыбакка туохха-туохха туттуллубута аанньа хонтуруолламматаҕа.
Бэсиһинэн, коррупция. Тыа хаһаайыстыбатыгар бюджетынан элбэх үп көрүллэр эрээри, дьиҥнээх бородууксуйаны оҥорооччуга үксэ тиийбэт. Ол оннугар тугунан дьарыктаналлара биллибэт посредниктар — хос моонньох тэрилтэлэр, араас ГУП-тар, фирмалар бюджет харчытыгар иитиллэн олороллор. Манна кытаанах экспертиза ыытан, тыа хаһаайыстыбатыгар дьиҥ туһалаахтарын эрэ хааллартаан баран, атыттарын эһитэлиир боппуруоһу үөрэтиэххэ баара.
Кэлиҥҥи сылларга тыа сирэ эбии айгыраата. Арыгылааһын элбээтэ. Бастакы уон сылга харчынан, табаарынан кредиттээһин, араас уйгуота, көмө баар эбит буоллаҕына, ол билигин суоҕун кэриэтэ. Ол оннугар государство эти-үүтү харчыга тутар да, сыаната кыра. Инфляция, сыана үрдүү турар. Тыа киһитэ урукку курдук көмүскэлэ суох буолла, эргиччи өттүнэн кыпчыттарыыга ылларда. Итини учуоттаан туран, эт-үүт туттарыллар сыаната сыллата аайы эбиллэн, индексацияланан иһиэхтээх этэ.
Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын 70 %-нын чааһынай бас билиилээх кэтэх ыал оҥорор. Ол аата, чааһынай бас билии формата атыттардааҕар ордуга сыллата аайы дакаастанан иһэр. Оттон государство өттүттэн өйөбүл өнүйбэт. Хас сылгы, ынах сүөһү төбөтүн аайы субсидия бэриллиэхтээх этэ. Оччоҕо эрэ сүөһү ахсаана эбиллиэ, орто бааһынай араҥата үөскүө этэ буоллаҕа дии. Ол араҥаттан сыыйа кыахтаах, улахан хаһаайыстыбалар тахсар усулуобуйалара үөскүө этэ. Нэһилиэк аайы биирдии-иккилии кыайыгас-хотугас, кыахтаах дьон баар буолаллар. Оннук дьону уопсай биир халыыпка киллэрэн хааччахтаабакка, чорбото-үрдэтэ тутан күүскэ өйүөххэ, кыахтара, далааһыннара улаатарын, сайдарын көҕүлүөххэ наада этэ. Оччоҕо былыргы муҥаат баайдар Омуоруйа, Додор курдук тыһыынчалыы сүөһүлээх, чааһынай бас билиигэ олоҕурбут бөдөҥ хаһаайыстыбалар үөскүөхтэрин сөбө.
1994 сыллаахха муус устар 26 күнүгэр М.Е. Николаев дьаныардаах туруорсуутунан Россия президенэ Б.Н.Ельцин «О восстановлении справедливости в отношении репрессированных в 20 — 30-е годы представителей якутского народа» диэн Уурааҕа тахсыбыта. Учуонайдар, политологтар, историктар өттүлэриттэн бу докумуон сүдү суолтатын дириҥник ырытыы, бар дьоҥҥо сиһилии быһааран суруйуу, өйдөтүү ситэ оҥоһулла илик. Оттон Михаил Ефимович өссө президенниэн быдан инниттэн, историческай наукаҕа улахан сыһыана суох, республиканы салайыы күннэтэ түбүктээх үлэтинэн дьарыктанар киһи эрээри, быыс-арыт булан бэйэтин норуотун ааһан, атын омуктар, дойдулар историяларын кытта иҥэн-тоҥон үөрэппитэ сөҕүмэр дьыала. Ол туһунан хас да кинигэ суруйда. Олортон сорохторун ааттаталаатахха, «Глубина памяти» (1998), «Страницы жизни народа саха» (1999), «Родом с Севера» (2002), «Возвращенные имена» (2003). Балары ситэн аахпыт да киһи аҕыйах буолуохтаах.
Михаил Ефимовичка аҥаардас сэбиэскэй кэм былаһын тухары омугун таҥнары миинэн кэлбит национализм дьаралыгын сотторбут историческай суолталаах уурааҕын да иһин пааматынньык туруоруохха диэн сөпкө этэллэр. «Возвращенные имена» кинигэ омук кырдьыгын дакаастыыр, кини аатын ыраастыыр, инники кэскилин туруулаһар суолтатынан республика салайааччыларыгар, учуонайдарга, ааҕааччыларга күннэтэ туттуллар ыйынньык, остуол кинигэтэ буолар. Онно сыһыаннаах кэпсэтиини бу кинигэҕэ киирбит «Норуотум кырдьыгар, кыаҕар уонна былааска эрэнэбин» диэн ыстатыйаттан билсиэххэ сөп.
Ельцин уурааҕа тахсыан быдан иннинэ өссө 1991 сыллаахха кулун тутар 18 күнүгэр М.Е.Николаев быһаччы дьаһалынан «О частичном возмещении материального и морального ущерба, причиненного социально-экономическому развитию Чурапчинского района от переселения в годы Великой Отечественной войны 1941–1945 гг.» диэн К.Е.Иванов илии баттааһыннаах СР Миниистирдэрин Сэбиэтин 138 №-дээх Уурааҕа тахсыбыта. Бу уураах быһыытынан, көһүү кыттыылаахтарыгар Аҕа дойду сэриитин уонна тыыл бэтэрээннэригэр көрүллэр уйгуоталар бэриллибиттэрэ. Ол курдук, кинилэргэ дьиэ-уот, коммунальнай өҥөлөр иһин төлөбүрдэр 50 %-ра сотуллар буолбута. Республика территориятын иһигэр сылга биирдэ транспорт бары көрүҥүнэн босхо туһанар бырааптаммыттара. Оннук быраап куорат иһигэр уонна тыа сиригэр улуус иһинэн сылдьар автобуһунан босхо туһанарга эмиэ көрүллэр. Көһүү историятын үөрэтэр инниттэн анал кинигэ таһааттарар уонна өлбүт холкуостаахтар ааттарын үйэтитэр сыалтан Чурапчы бөһүөлэгин иһигэр өйдөбүнньүк обелиск туттарар туһунан, о.д.а. барыта 16 араас пууннаах дьаһаллар олоххо киирбиттэрэ.
Уураах толору ис хоһоонун К.Е.Иванов 2006 сыллаахха тахсыбыт «С верой в будущее родной Якутии» диэн кинигэ-тигэр киллэрбитэ. Онно биэрбит быһаарыытыттан маннык тыллары ааҕабыт: «Чурапчы оройуонун нэһилиэнньэтин республика хоту өттүгэр көһөрүү туһунан элбэх этилиннэ, сурулунна. Саха сирин историятын бу трагическай чахчыларыгар сөптөөх сыанабыл бэрилиннэ… Бу уурааҕы көҕүлээччинэн САССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ, кэлин СР бастакы президенэ М.Е.Николаев буоларын бэлиэтиэхпин баҕарабын. Республика правительствота бу уурааҕы кини тус дьаһалынан олоххо киллэрбитэ. Хомойуох иһин, бүгүн сорох дьон уурааҕы ылыныыга уонна олоххо киллэриигэ М.Е.Николаев оруолун туһунан тыл быктарбаттар».
1996 сыллаахха ахсынньы 22 күнүгэр М.Е.Николаев президенинэн иккис болдьоххо талыллыбыта. Бастакы болдьоххо үлэтин-хамнаһын туһунан быыбардааччылар санаалара бэчээккэ үгүстүк тахсыбыта.
М. Новгородов, «Дабаан» хаһыат, Кэбээйи улууһа. 03.10.1996 с.
Ю. Шумилов, геолого-минералогическай наукалар доктордара. «Республика Саха», 02.12.1996 с.
П. Упхолов, СР норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ. «Республика Саха», 11.12.1996 с.
В. Павлов, «Якутмебель» холбоһук генеральнай дириэктэрэ. «Республика Саха», 17.12.1996 с.
В. Луковцев, «Эдэр интеллигенция» түмсүү хос бэрэссэдээтэлэ.
«Саха сирэ», 1996 с.
1996 сыллаахха ахсынньы 29 күнүгэр республика биллиилээх дьонун санааларын, сыанабылларын Михаил Николаев президент дуоһунаһыгар иккис болдьоҕор киирэригэр эппит тылыгар толору бигэргэппитэ:
«Республика президенин быыбарын түмүгэ эмиэ, сайыҥҥы Российскай Федерация президенин быыбарын курдук, Саха сирин олохтоохторо дьон олоҕун тупсарарга аналлаах уонна уопсастыба туруктаах буолуутун хааччыйар демократическай уларыйыылары, экономическай реформалар барыыларын өйүүллэрин көрдөрдө… Биһиги норуоппут суверенитет идеятын, Россия Федерациятын иһинэн республика государственноһа бөҕөргүүрүн ылынарын биллэрдэ. Биһиги курспут, уруккутун курдук, Россия норуотун кытта ыкса сибээһи олохтооһунтан уларыйбат. Биһиги инникитин даҕаны федеративнай сыһыаннаһыылар саҥардыллалларын уонна салгыы сайдалларын, Россия государствота биир сомоҕо буола бөҕөргүүрүн туһугар туруулаһан айымньылаахтык үлэлиэхпит…
Быыбар хампаанньатын кэмигэр сорох күүстэр уопсастыбаны хайыта, бэйэ-бэйэҕэ утары туруора, итэҕэйбэт буолуу күлүгүн түһэрэ сатааһыннара табыллыбата. Демократическай уопсастыбаҕа былааска, салалтаҕа оппозиция баар буолуохтаах. Ол гынан баран кини эмиэ норуот уйгутун туһугар, саҥа Саха сирин тутууга бэйэтин ыллыктаах тылын-өһүн, кылаатын киллэриэхтээх…
Ааспыт биэс сылга элбэх оҥоһулунна, бастатан туран, экономикаҕа уонна олох-дьаһах эйгэтэ сайдыытыгар. Улахан дьыала ыраахтан ордук көстүмтүө буолар. Кэм-кэрдии кэлиэ, бу сылларга оҥоһуллубут өссө ордук дьоһуннаах сыанабылы ылыаҕа. Бу сылларга биһиги бэйэбит уларыйдыбыт. Биһиги бэйэбитигэр, бэйэбит күүспүтүгэр эрэмньилээх буоллубут, республика президенэ ыытар политиката сөптөөҕүн итэҕэйдибит…
Уталытыллыбат бастакы дьаһаллар ахсааннарыгар быһаччы ылыллар быһаарыныы хайысхалара — тыа нэһилиэнньэтин олоҕун таһымын үрдэтии, дьиэ кэргэҥҥэ государство өйөбүлэ, дьахтар быраабын олохтоохтук быһаарыы, ыччакка үөрэнэригэр, үлэлииригэр сөптөөх усулуобуйаны тэрийии. Биһиги Дьиэ кэргэн сыла, Ыччат сыла, Үөрэхтээһин сыла диэн үрдүк сыаллаах тэрээһиннэри мээнэҕэ олоххо киллэртээбэтэхпит…
Бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын, Россия уонна Саха сирин уопсай интэриэстэригэр биһиги алмаас-бриллиант комплексын чөлүнэн хаалларар туһугар үгүс сырабытын уурабыт. Биһиги хас да көлүөнэбит дьүккүөрдээх үлэтинэн үөскээбит алмаас промышленноһа республика экономикатыгар бюджеты үөскэтэр сүрүн салаанан уонна урукку курдук киэн туттуубутунан хааларын туһугар үлэлиэхпит, олохпут тыын интэриэһин толук туттуохпут суоҕа… Саамай кылаабынайа, бүгүн биһиги утарыта туруу идеологиятыттан, барытын хабан туран тэҥнээһинтэн уонна барыта биир күдьүс көстүүлээх олохтон букатыннааҕын босхолоннубут…»
1997 сыллаахха алтынньы 21 күнүгэр биир улахан суолталаах хардыынан АЛРОСА АК уонна «Де Бирс» ТНК икки ардыларыгар эргиэҥҥэ сөбүлэһии докумуонугар илии баттаһыы буолбута. Россия уонна аан дойду иһитиннэрэр-көрдөрөр маассабай бэчээтигэр тахсыбыт үгүс матырыйааллартан биирин кытта билсиэҕиҥ.
К. Левин, И.Петров. «Коммерсант-Дейл», 22.10.1997 с.
Өссө 1989 сыллаахха Михаил Ефимович биир интервьютугар этэн турар:
«Саха сирэ: ХХI үйэ маҥнайгы чиэппэригэр сайдыы стратегията» диэн ыстатыйатыгар М.Е. Николаев элбэх саҥа идеялары эппитэ.
Быйыттаахха
Быйыттаах үрэх хаҥас салаатынааҕы Дьарҕаа үрүйэ төрдүгэр, харыйа былаастаах тиит мас саҕатыгар, охсуу муннуктаах дьоҕус дьиэ турар. Дьиэ таһыгар, чугас эргин киһи-сүөһү баар сибикитэ биллибэт. Тиэргэн иһэ-таһа ыраас, маһа-ото тыытыллыбатах, тула, иһиллээбит курдук, уу чуумпу. Арай, хоболоох чуораан холбоһор тыаһыныы, куугунуу харылыыр Быйыттаах уонна Дьарҕаа тохтообот тойуктаах сүүрүктээх ууларын дууһаны абылыыр музыката өй-санаа иэйиитин угуттуу уоскутар.
Дьиэ хаҥас диэки түгэх муннугар наара орон баһынан турар дьоҕус остуолга хас да халыҥ кинигэ, хаһыат киппэтэ дьаарыстыы кыстаммыт чөмөҕүн үрдүнэн түннүк сэҥийэтигэр ыйанан турар салгын араадьыйата республика тиһэх сонуннарын кэпсиир. Ороҥҥо хаһыат ааҕа сытар Ньукулай Морсоойоп, күрэҥсийбит баттахтаах аҕам киһи, ааҕарын тохтотон, сонун сахалыы аҥаарын ситэри истибэккэ, диктор ылбат-биэрбэт биир күдьүс куолаһыгар бигэнэн, хаһыатын сирэйигэр саба тардынан, утуйар-утуйбат икки ардынан нухарыйан барда…
Ханна эрэ ыраах улар охсорун курдук кулугурас саҥа тохтообокко кулдьугуруур. Туох үлүгэр тохтообот киһи дуу, көтөр дуу? Ээ, Куодурусап-Куолу Куома саҥарар эбит дии. Кини киһи ити куорат киэҥ уораҕайыттан ханна да хотон тэлэһийбэтэх бэйэтэ хайдах түҥ тайҕа быыһыгар баар буолан хаалла? Аа-а, араадьыйаҕа араатардыыр эбит. Кими эрэ кириитикэлиир быһыылаах. Бээрэ, тугу-тугу саҥарар?
«…Николаев араас фондалары тэрийдэ… Сэбиэскэй кэмтэн хаалбыт промышленность салаатын сайыннарар оннугар туохха да наадата суох баараҕай балыыһалары, стадионнары, спорт саалаларын туттарда… Билигин кини Москваҕа Федерация Сэбиэтигэр олорон өссө билиҥҥи биһиги былааспытын кириитикэлээбитэ буолар. Республика сирин баайын, бас билиитин атыылаатылар уонна хайдах олороору гыналлар диир эбит. Биһиги, хомуньуустар, итини сөбүлээбэппит. Кинини киин сиртэн киэр илгэргэ Россия президенин аатыгар сурук суруйдубут!..»
Араадьыйа саҥата эмискэ ах баран, хардьыгынаан ылла. Ол кэнниттэн хантан эрэ өссө ыраахтан эфиргэ куруук кыттар, араас дуоһунастаахтары ууга-уокка түһэрэр сытыы боппуруостары биэрээччи, уруккута «Оһуохай» түмсүү актыыбынай кыттыылааҕа ытык кырдьаҕас кэһиэхтээх куолаһа, долгуйарыттан быһыылаах, бопторон ыла-ыла иһилиннэ:
«Доро-оболоруҥ, Дьокуускайтан пенсионер Дьөгүөр Кырдьаҕааһап. Бээрэ, Куома Кууһумус, эн олустаама эрэ, сэбиэскэй былаас сууллар, Сойуус ыһыллар ыарахан кэмигэр норуоккутуттан куота, саһа сылдьыбыт сиэрэй хомуньуустар, билигин кэлэн атыннык тыллаһар буоллугут. Бастакы президеммит курдук норуотугар, республикатыгар бэриниилээх, өркөн өйдөөх, муударай киһилээх буолан, күн туллар, күһэҥэ быата быстар күчүмэҕэй күннэрин этэҥҥэ туораабыппыт. Тыыҥҥытын өллөйдөтөн өрүһүттэрэн бараҥҥыт, күн-дьыл уларыйарын кытта тоҕо Михаил Ефимович аатын-суолун киртитэр, хойох хостоһор суолга туруннугут? Итини биһиги, боростуой дьон, сөбүлээбэппит.
Политика күн аайы уларыйа турар, республиканы салайа сылдьар улахан таһымнаах дьон биир эмэ түгэҥҥэ тоҕо мөккүспэт буолуохтарай? Вячеслав Анатольевич Михаил Ефимович бэйэтэ үүннэрэн таһаарбыт салайааччыта буолар, онон кинини хайдах да убаастаабат, ытыктаабат буолуон сатаммат. Ону эһиги икки ардыларыгар ытаһа уган араара, утарыта туруора сатыыгыт. Михаил Ефимович уһун сылларга оҥорбут, ситиспит үтүөтүн-өҥөтүн барытын сотон суолу кимиэхэ солуугут?!
Дьонум-сэргэм, Михаил Ефимович кэскиллээх санаатын, дойдубут туруктаах буоларын туһугар үлэлии-хамсыы сылдьарын улуу Россия өйдөөх-сиэрдээх дьоно табатык сыаналаан өйүүр уонна эрэнэр буолбуттар. Онон кини тула түмсүөҕүҥ…»
Араадьыйа эмиэ бөтө-бөтө хардьыгынаата, тохтуу-тохтуу төлүтэ биэрбэхтээтэ. Онтон элбэх киһи саҥата тэҥинэн:
— Дьөгүөр Кырдьаҕааһап бар дьон санаатын этэ-эр!!! — диэн бары бииргэ кимиэллээхтик ньиргиттилэр.
Онтон үгүс киһи, эр дьон, дьахтар куолаһа, тэҥҥэ микрофоҥҥа саҥаралларын курдук, этэн-тыынан бардылар.
— Араас хаһыаттары ааҕар, билэр-көрөр, истэр, ырыҥалыыр муударай ытык кырдьаҕаспыт чиэһинэй, көнө сахалар санааларын наһаа да табатык эттэ… — сааһырбыт дьиэ хаһаайката долгуйбут, астына дуоһуйбут куолаһа үөрүүлээхтик, холкутук унаарыйан иһилиннэ.
Онтон ким эрэ, санньыардык өрө тыынан кэбиһээт, уопсай күүгээн быыһыгар иһиллэр-иһиллибэттик уоһун иһигэр ботугураабыта иһиллэн кэллэ:
— Истэргит-билэргит буоллар, өссө соһуйуо-өмүрүө этигит. Ити араас хаһыаттары ааҕар диир сөҕөр-махтайар, ытыгылыыр киһигит Дьөгүөр Кырдьаҕааһап икки көрөрө суох. Ыар ыарыыга буулатан оронтон турбат инбэлиит эрээри, араадьыйа быһа тахсар эфирин күн аайы көтүппэккэ барытыгар кыттар, өйүн-санаатын, сүбэтин-аматын этэр. Хаһыаттарга ыстатыйалара тиһигин быспакка тахса тураллар. Этэргит курдук, олоххо туох буоларын барытын аахтаран истэ, билэ-көрө, ырыҥалыы сытар муударай ытык кырдьаҕас…
— Бастакы президеммит Михаил Николаев киэҥ далааһыннаах, үгүс баараҕай тутуулары туттарбыт дьоһун суолталаах үлэтин толору сыаналыыр, сөпкө быһаарар кэм кэнэҕэс кэлиэҕэ. Кини оҥорбут үтүөтүн умнар хайдах да сатаммат, — аҕам саастаах киһи чөллөркөй, эрэмньилээх куолаһа дьон саҥатын, күүгээнин баһыйан чуолкайдык күүскэ дуорайда.
— Өбүгэлэрбит олорбут олохторун усталаах туоратыгар Россияҕа саха омук сэнэбилгэ сылдьыбыта, — бу сырыыга эдэр киһи эрчимнээх чуор саҥата көй салгыны үрэйэн, өрө күүрүүлээхтик сатараан иһилиннэ. — Оттон кэнники сылларга спорка, культураҕа, искусствоҕа ситиһиилэнэн, олоҥхобут аан дойду үрдүнэн киһи аймах шедеврин быһыытынан билиниллэн дьэ өрөйөн-чөрөйөн эрэбит.
— Михаил Ефимович үһүс болдьоххо хаалбыта буоллар, өссө төһөлөөх үтүөнү оҥоруо хааллаҕа… — хайалара эрэ хомойбут, санаата түспүт саҥата иһиллэн ааста.
Онуоха харда биэрэрдии, ким эрэ кыһыйан-абаран туран буруйдаахтар ааттарыгар сэмэ-суҥха тылларын эттэ:
— Оннук кыах өбүгэлэрбит ааспыт аас-туор олохторун устатыгар иҥэн хаалбыт ордугурҕас, бэрт былдьаһыы, бэрдимсийии курдук кэдэрги, хаалынньаҥ кэмэлдьилэри тута сылдьар норуоттарын интэриэһин көмүскээбэт сорох одиознай политиканнар буруйдарынан бэриллибэтэҕэ…
— Оттон атын дойдулары көрдөххө, президент быыбарданна да, саҥа-иҥэ тохтоон, бары бииргэ үлэлэспитинэн бараллар. АХШ президеннэрэ бэл атын государстволары сэриилээн, урусхал, сүтүк бөҕөнү таһаараллар. Бюджеттан сүүһүнэн миллиард доллары ороскуоттууллар. Ол үрдүнэн ким да кинилэри эккирэтиспэт, үөхпэт-түрүйбэт. Ити хайдаҕый?!
Айдаан-куйдаан, араллаан сыыйа аччаан-симэлийэн, ханна эрэ ыраах тэйдэр-тэйэн иһиллибэт буолуута, аны хантан эрэ олоҕу олорбут, сырыыны сылдьыбыт, сылайбыт-элэйбит кырдьаҕас киһи сытыары-сымнаҕас куолаһа сылы-хонугу сыымайдаан, быһыыны-майгыны быһааран саас-сааһынан саҥаран киирэн барда:
— Биһиги дьоҕус саха омукпутугар былыр-былыргыт-тан аныаха диэри төһөлөөх элбэх чаҕылхай уол оҕо төрөөн-үөскээн ааспыта буолуой? Күлүмнүүр, Манньыаттаах уола, Өксөкүлээх Өлөксөй, бырааттыы Силипиэнтэптэр, Алтан Сарын, Алампа, Былатыан, Махсыын, Исиидэр уонна да атыттар. Олортон хайалара эмит кырыа маҥан баттахтанан, кэнчээри көлүөнэтин сылаас тапталыгар бигэнэн, муҥур үйэтин моҥообуттаах дуо? Оттон төһөлөөх үтүө дьоммут чиэстэниэхтэрин-бочуоттаныахтарын оннугар бэрт былдьаһан эккирэтиһиигэ түбэһэн эрэйи көрбүттэрэй?
Дьиҥэр, кинилэри бэйэбит аҕыл майгыбыт, ымсыыбыт, ордук санаһыыбыт, бэрдимсикпит сиэбитэ. Бу сордоохтор, хайа эрэ улахан, халыҥ омук курдук, талааммыт-үтүөбүт ханна да батар сирэ суоҕар дылы, саамай чулууларбытын, инники тахсыбыттарбытын, үөһэ көппүттэрбитин, кириитикэлээтэҕэ, саралаатаҕа буолан, үүнэр-сайдар суолларын сарбыйбыппыт, сарбыйа да турабыт. Оттон биһиги букатын быыкаа омукпут ээ. Мөлүйүөнүнэн ахсааннаах улахан омуктартан өйбүт-санаабыт таһыма атын буолуохтаах. Ол аата, бэйэ-бэйэбитигэр сыһыаммыт эмиэ атын өйдөһүүлээх, харыстаһыылаах буолуох тустаах. Кыра омукка ханнык эрэ идея туһуттан, кими эрэ улахаттары үтүктэн бэйэ-бэйэни сиэһиини, тэпсиһиини тэнитэр адьас сыыһа!
Бастакы президеммитин, аҕа баһылыкпытын, харыстыа-ҕыҥ, түүрэйдээһини тохтотуоҕуҥ, сэттээх-сэлээннээх буолуо. Саатар билигин биир чулуу салайааччыбытын түһэн, уган биэримиэҕиҥ, туох баар кыахпытынан-күүспүтүнэн кинини өйүөҕүҥ, тапталлаах сахабыт омугун сирэйдиир киһи буоларын умнумуоҕуҥ…
Оҕонньор киһи этэн бүтэрин кытта, ыҥырыа уйатын тоҕо тарпыт кэриэтэ, киһи тугун да быһааран ылбат, дьүүлэ-дьаабыта биллибэт айдаан-куйдаан, куугун-хааҕын бөҕө өрө оргуйа түспэт дуо? Ордук Куодурусап уонна кини көмөлөһөөччүтэ, охсор илиитэ, тэбэр туйаҕа суруналыыс Дыдырыысап, кини аллараа сыҥаахтара Куодайыысап, Дьэрэкээһэп саҥалара-иҥэлэрэ, уопсай айдаан, күүгээн быыһыгар үрдүттэн ыыстаһыылара, кураанаҕынан куолулара, сыыппаралары сыымайдааһыннара атыттары баһыйар эбит.
Айдаан-куйдаан арыый аҕыраан, дьон аймалаһар, тарҕаһар саҥата ыраата, тэйэ быһыытыйан, кыччаан, симэлийэн сүтэн хаалла. Сатамньыта суох үүт тураан чуумпу саба халыйан иһийэн турда…
Морсоойоп түлүк уута дьайҕаран, түрүлүөннээх түүлүн түмүк ситимэ быстыбытын суохтаан хамсаан-имсээн сыыйа уһуктан кэллэ. Сирэйигэр саба тардыммыт хаһыатын сэрэммиттии сэгэтэн, дьикти түүлүгэр истибитин сылыктыы, сыымайдыы сытта. Өйдөөбүччэ, түөһүгэр сыҕаччы аспыт хаһыатын ылан көрбүтэ, оруобуна били быыбар саҕанааҕы араллаан тула Дыдырыысап хаһыатыгар тахсыбыт ыстатыйа ис хоһоонугар майгыннаах түүлү түһээбит эбит. Үгэс курдук, кини түүлүн ис хоһоонун сиһилии, хас биирдии тылыгар-өһүгэр, ымпыгар-чымпыгар тиийэ хараҕар көстөр, кулгааҕар иһиллэр гына ырылыччы, чуолкайдык өйдүүр уонна онтукатын хаһан да умнубат дьоҕурдаах. Бу уустук түүл буолла. Урукку өттүгэр уопсастыба олоҕор буолан ааспыт политическай быһыыны-майгыны, республика олоҕун бүгүҥҥү күннээҕитин ааһан өссө инники, иккис президент кэминээҕи балаһыанньатын кытта хабар. Ити аата, бүгүҥҥү олохпутун кытта инники кэми эмиэ ыйдаҥардар кыаҕы биэрэр. «Вячеслав Штыров аата иһилиннэ, онон буоллаҕына, иккис президенинэн кини талыллыыһы быһыылаах. Интэриэһинэй, интэриэ-һи-нээй, Дьылҕа Хаан ыйааҕа тугу ыйан турарын сыыйа-баайа сылыктыахпы-ыт».
Олоро түһэн чаһытын көрбүтэ, чаас эрэ аҥаара сытан ылбыт. Хор, ити икки ардыгар история иччэ киэҥ кэрчигин анааран ыллаҕа үһү, интэриэһинэ-эй. Чэ бэйи, сыыйа-баайа…
Таһырдьа тахсыбыта, саҥардыы арҕаалаан эрэр күн үрүйэ тумус эмпэтин үрдүнээҕи тыа баһыгар түспүт. Күн уотун күнүскү суоһа арыый намыраабыт да буоллар, били- гин даҕаны итии. Киэһээҥҥи аһылыгы бэлэмниир кэм буолбут. Дьиэтин уҥа эркинин эргийэ хаамарын кытта Дьарҕаа үрүйэ чугас тоҕойо, бу баарбын диирдии, харылыы устар тыаһа халдьыгыраан иһилиннэ. Бу тоҕойтон иһэр уутун бастар. Куобах ороҕун курдук тыргыллар синньигэс ыллыгы батыһан үрүйэ эмпэтин үрдүгэр тиийэн өҥөс гыммыта, тоҕой эргиирин ыраас уутугар эмпэ аннынааҕы күлүккэ от быыһыгар уонча бөдөҥ дьарҕаа көҕүстэрэ көстө түстэ. Олус холкулар, сүрэҕэлдьээбиттии кутуруктарын аатын эрэ хамсаталлар.
Эмпэ үрдүнээҕи эдэр харыйа лаглаҕар лабаатын быыһыгар өйөнөн турар күөгү маһын ылан, күннэтэ хатыланар үөрүйэх хамсаныынан ыксаабакка тула эриллибит быатын өһүлэн күрүчүөгүн көрбүтэ, бэҕэһээҥҥи чиэрбэтин тобоҕо хаччаччы хаттар да баар эбит. Барыта кэмнэммит, тутта-хапта үөрэммит үгэһинэн, улаханнык далайбакка эрэ күөгүтүн от саҕатын иһирдьэ өттүнэн ууга бырахта. Ону эрэ кэтэспит курдук, күүтэн далбаарбыт балыктар эмискэ күрүчүөк тула үөмэхтэһэ түстүлэр. Өрүсүһүү-былдьасыһыы өр барбата, поплавок уу анныгар тимис гынарын кытта күн уотугар күлүмүрдэтэ тырымнаппытынан лис курдук бөдөҥ дьарҕааны эһэ охсон таһаарда. Начаас икки ардыгар утуу-субуу өссө икки балыгы таһаараат, күөгүтүн быатын маһыгар төттөрү сөрөөн миэстэтигэр уурда. Киилэ аҥаардыытын эрэ арыый кыайбат үс балыгы миэстэтигэр туран өттүгэр иилинэ сылдьар быһыччатынан өрөҕөлөрүн хайытан, истэрин чыс кутуйах хороонун айаҕар ороон кэбистэ. Харыйа төргүү мутугар ыйанан турар хоруорбут хочулуогун ылан уу баста, балыктарын үрүйэ уутугар сайгыы түһээт, мас төрдүгэр умса ууруллубут туос тордуйаҕа угуталаата. Күн аайы куруук бу курдук, барыта миэстэтигэр бэлэм, бэл балыктыын биир сиргэ баар буолаллар.
Дьиэҕэ киирэн хаҥас диэки быыс нөҥүө аһыыр остуол муннугар турар гаас оһоҕун уматан, мас арыылаах хобордооҕу сылыта уурда. Сотору хобордооҕо сылыйан арыыта бырдьыгыныы кыынньан эрдэҕинэ балыктарын ыһаарылаан сырдьыгынатта.
Киэһээ аһылык кэнниттэн дьиэтин кэннигэр сарай иһигэр турар движогун эһэн уотун холбоото. Компьютерын холбоон, Ньукулай спутник нөҥүө Интернеккэ киирэн чаас холобурдаах сонуннары кытта билистэ. Дьиэлээх итинэн эрэ муҥурдаммата. Таһырдьа тахсан тыыллаҥалаан, хамсаммахтаан ылла, хаама таарыйа аллара Быйыттаахха киирдэ. Маанылаах эбэтэ иччитин курулуу-куугунуу тохтор күрүлэс уутун күрүлүү-харылыы кыынньар музыкатынан үөрэ, уруйдуу көрүстэ. Бу кини төрөөбүт-үөскээбит, кутун туттарбыт күндү сирэ. Ханна да тэлэһийбэккэ манна дойдутугар олохсуйбута уонча сыл буолла. Куораттааҕы дьиэтигэр сыл баһыгар-атаҕар биирдэ эмэтэ киирэн тахсар. Манна бүөмчү, сынньалаҥ, көҥүл олох. Өй-санаа дьэҥкэрэр, оннун булар, эт-хаан уоскуйар. Туораттан ханнык да мэһэй, дьон айдаана, араллаана аралдьыппат. Арай ити араадьыйа саҥата түүлүгэр киирэн, эҥин арааһы барытын эргитэ этиттэҕэ үһү…
Быйыттаах харгы таас кытылын кыйа, ыксаабакка, сис туттан биир тэҥ хардыынан хааман истэ. Ити араадьыйаҕа аһаҕас биэриилэргэ куруук кыттар Дьөгүөр Кырдьаҕааһап чахчы норуот киһитэ. Олоҕу баарынан мындырдык көрөр-ырытар, бюрократ чиновниктары кырдьыгынан сирэйгэ кириитикэлиир. Уопсастыба эргэрбит сыыс-бөх отун ыраастыыр, хаалынньаҥы утары охсуһар, наадалаах доруобай сүүрээни киллэрэр киһи. Кини сүрэ түүлгэ көстүүтэ инникитин даҕаны уопсастыба олоҕор хомуньуустар сабыдыаллара аччаабатын, кинилэри утары охсуһуу быстыбакка салҕана туруоҕун көрдөрөр.
Бастакы президеммит Федерация Сэбиэтигэр талыллан, үлэтэ ситиһиилээх, кэскиллээх буолсу. Аанньаҕа Куодурусаптаах кини үрдүгэр түспэтэхтэрэ чуолкай. Өссө төттөрү ыҥыртара, суруктаһа сатааһыннара ордук санааһыны, ымсыыны көрдөрөр. Ол аата, Россия таһымынан политическай олох үөһүгэр бигэтик киирииһи. Ити үчүгэй, Россия, аан дойду таһымынан кээмэйдээх улахан деятель буолар чинчилээх. Урут биһиги наар легенда аҥаардаах геройдары эрэ өрө тутар буоллахпытына, билигин олохпутугар баар, инникибитин уһанар дьиҥнээх лидердэниэхпит… Хомуньуустар кэм да кур бэйэлэрэ кубулуйбат. Наар бытархайдаһа, куомуннаһа, самнара эрэ сатыыр дьаллыктарыттан, эргэ идеологияларыттан кыайан аккаастамматтар. Ол ордук чаҕылхайдык кинилэр Николаевка сыһыаннарыттан көстөр…
Ити кырдьаҕас оҕонньор симик, сэрэхэдийэр куолаһа, чуолкай баҕайытык иһиллибит сиэрдээх сэмээр этиитэ, сэрэтиитэ — омук кута-сүрэ, кини үйэлэргэ иитийэхтээн кэлбит иэйиитэ, сүрүн кыһалҕатын, саныыр санаатын, баҕарар баҕатын түһэ. Дыдырыысаптаах ону баардылаан даҕаны көрбөт, бэтэрээнэн эрэ бэрдимсийэр, бүгүҥҥүлээх-сарсыҥҥылаах эрэ дьон буолуохтара ээ… «Разве портят луну темные пятна, разве портят они белую березу? Пусть же и недостатки человека, который светит и живет для других, будут для нас подобны этим пятнам». Сөбүлүүр афоризмын тоҕоостоох түгэҥҥэ өйдөөн кэлбититтэн олус астынна.
Өрдөөҕүтэ, сэбиэскэй систиэмэ өрөгөйдөөн турар кэмигэр, Морсоойоп Михаил Ефимовичтыын чаастатык алтыспыт кэмнэрдээх этилэр. Оччолорго кини республика биир тэрилтэтигэр отдел сэбиэдиссэйинэн үлэлиирэ. Стенографист идэлээх буолан, республика улахан мунньахтарын кыттыылаахтарын этиилэрин барытын хайдах баарынан тылыттан тылыгар диэри түһэрэн ылара. Боротокуолга ол сүрүн докумуон буолара. Сэргэстэһэ отделы Куодурусап салайара. Үлэлэрин хайысхатынан икки отдел республика улахан мунньахтарын матырыйаалын түмэн хомуурунньук оҥорон таһаараллара. Туох баар боротокуол матырыйаалын барытын машинкаҕа оҕустаран баран холбуу тиһэн бэчээккэ биэриэх иннинэ икки отдел сэбиэдиссэйдэрэ бэрэбиэркэлээн илии баттаан ыыталлара. Бастаан Куодурусап көрөн илии баттаабытын кэннэ киниэхэ киирэрэ. Дьэ манна көстөн тахсара Куодурусап кыыбаҕата. Михаил Ефимович, оччолорго тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ, этиилэриттэн саамай конструктивнай, наадалаах өттүн ылаттаан кэбиспит буолара. Ону кини стенографиялаан ылбыт бэйэтин дьиҥнээх боротокуолун кытта тэҥнээн көрөн баран көтүтүллүбүт тыллары, этиилэри баарынан ситэрэн, хомуурунньукка киллэрэн биэрэрэ. Хомуурунньук бэчээттэнэн тахсыбытын кэннэ Куодурусап айдаан бөҕөтүн тардара. Бэчээттэммит кинигэни уонна хомуурунньук харатын туппутунан киниэхэ далбаатанан киирэрэ. «Тоҕо уларыттыҥ, хантан ылан эбэн биэрдиҥ?» — диэн дибдийэрэ. Ону оттон дьиҥнээх толору боротокуолу ааҕан биэрэр буоллаҕа дии. Дьэ онтон кыһыйан-кыбдьырынан, ааны хайа быраҕан тахсара. Ити кэмтэн ыла киниэхэ өлөр өстөөх буолбута. Араас тыл-өс, хоп-сип бөҕөнү тарҕатара, интрига, үҥсүү тэрийтэлиирэ. Сороҕор Куодурусап быһан-отон оҥорбут брошюратын туппутунан Михаил Ефимович киирэн кэлэрэ. Ону тута бэйэтин подлиннигыттан көрөн эбэн, көннөрөн биэрэрэ. Ол курдук Ньукулай Морсоойоп Куодурусаптыын бэрт уһун кэмҥэ эриспиттэрэ.
Дьэ ол дьиҥнээх интриган, карьерист билиҥҥэ диэри норуоту булкуйа, куорҕаллыы сырыттаҕа. Кэпсииллэринэн буоллаҕына, урут Михаил Ефимовиһы кытары улууска бииргэ үлэлии сылдьан, ыалдьыбытыгар сэтэрээбит сурахтааҕа. Кэлин ол сэтэриир киһитэ бэйэтэ кинини өрө таһааран Дьокуускайы булларбыт курдук этэллэрэ. Ол төһө оруннааҕа эбитэ буолла. «Жесток не тот, кто совершает жестокость, а тот, кто не умеет прощать». Николаев дьон итэҕэһин сатаан бырастыы гынар киһи…
Быйыттаах хаһаайына, Эбэ кытылын таҥнары сүүсчэкэ саһаан сири хаамаат, төттөрү эргилиннэ. Кини дойдутуттан, сириттэн-уотуттан хаһан да уһуннук тэлэһийэ сылдьыбыт кэмэ суох. Арай аармыйаҕа үс сыл сылдьарыгар уһун курдук этэ. Ол кэнниттэн үөрэнэр да, үлэлиир да кэмнэригэр хайаан да быыс булан кэлэ турааччы…
Аармыйа кэнниттэн Ньукулай сыл кэриҥэ дойдутугар үлэлээн баран сааһыары кыһын куоракка киирбитэ. Үлэ, дьиэ-уот булуохха наада этэ. Кимтэн эрэ ЖКХ диэн дьиэ биэрэр кыахтаах тэрилтэ баарын истэн, онно тиийбитэ. Ыйдаран ЖЭУ начаалынньыгар, былдьыры саҥалаах кыра уҥуохтаах саха киһитигэр киирэн үлэ ыйыталаспыта. Киһитэ көрөн олорбохтуу түһэн баран:
— Рационализаторынан киириэҥ дуо? — диэбитэ.
— Ээ, киирэн-киирэн, массыынаны, тракторы ыытабын, — ыйытыыны үөрэ истэн, өрүһүспүттүү хардарбыта.
— Чэ сөп, сарсыарда кэлээр, — диэн буолта.
Сарсыарда кэлбитэ, арай киһитин хоһугар арааһынай сирэй-харах, ким хараҕа баһыллыбыт, ким мунна бэрэбээскилээх, таҥас-сап, кир-хох бөҕө дьоно турулус-ирилис көрөн аҕай олороллорун соһуйа-дьиктиргии саныыр.
— Дьэ бу дьону кытта массыынаҕа олорсон барыс, — бэҕэһээҥҥи киһитэ дьаһайа охсор.
Ону улаханнык дьиктиргии истэр. «Рационализацияҕа туох сыһыаннаах дьону кытта барсан эрэрим буолла?» — диэн бэркэ мунаарар.
Массыына кузовар тахсан, хайа оттон инструменнара, прибордара эҥин тоҕо суоҕуй дии санаан эрдэҕинэ, кузовка хойгуолары, кувалдалары, луомнары, уһуктаах тимирдэри быраҕаттыыллар. Кирдээх, модороон тэриллэри дьиибэргии көрүтэлиир. Сотору ханнык эрэ дьиэ олбуорун иһигэр киирэн: «Кэллибит, түс», — дииллэр. «Мастарыскыайдара ханан баар буоллаҕай?» — дии санаан ол-бу диэки көрүөлээн эрдэҕинэ, дьоно: «Ну пошли, парень», — диэт, луомнарын, кувалдаларын ылаттаан, туалет, помойнай дьааһык диэки бараллар. «Бабат!» — дии түһэр. Били киһитэ ассенизатор диэн эппит тыла, былдьырытыгар тэптэрэн, киниэхэ рационализатор диэн иһиллибитин дьэ өйдүүр. Түбэһэн баран хайыай, көрөн туруо дуо, дьонун батыһарыгар тиийэр. Бииргэ үлэлэһээччилэрэ, кини ыраас, сэнэх таҥастааҕын көрөн: «Ну, ты парень здоровый, занимайся брикетами», — диэн помуойа тоҥ брикеттэрин хоҥнорон, кыра-кыра лоскуйдарга араартыырга этэн, көрдөрөн биэрэллэр. Эдэр, кыанар буолан, брикети хоҥнорууну, лоскуйдааһыны соччо ыарырҕаппат. Анарааҥҥылара туалет ыраастааһыныгар сылдьаллар. Ол курдук үлэлээн, ый бүтүүтэ хамнас аахсыыта кэлбитигэр арай аҕыс мөһөөҕү ылар буолан тахсар. Ол саҕана үрдүк үөрэхтээх инженердэр мөһөөх сүүрбэ эрэ хамнастаах этилэр. «Ээ, бэрт эбит, сылдьыллыыһы», — дии саныыр.
Икки-үс ый сылдьыбытын кэннэ, били тойоно ыҥыран ылан: «Эн үөрэхтээх, партиялаах эбиккин (партияҕа армияҕа сылдьан киирбитэ). Биһиэхэ инженеринэн киир, нэрээт сабааччынан үлэлиэҥ», — диир. Билбэт дьыалам, сатыам суоҕа диэн аккаастанан көрбүтүн, били бииргэ үлэлэһэр дьоно: «Оо, бэйэбит киһибит буолара үчүгэй, кытаат», — диэн буолар. Нэрээти үчүгэйдик сабар, үлэһиттэригэр көнөтүнэн сыһыаннаһар, дьоно эмиэ сирбэттэр. Сотору буолан баран горисполкомҥа ыҥыран ыланнар, били былдьыры тыллаах тойонун оннугар үлэлээ дииллэр. Ол эрэйдээх иһэр, сотору-сотору борогууллуур идэлээх этэ. Ону эмиэ аккаастанан көрбүтүн икки хостоох дьиэ биэриэхпит диэн, онон мэҥиэлээн сөбүлэһиннэрэллэр. Кини арыгыны испэт, үлэтин кыайар, дьиссипилиинэни тутар, үчүгэй салайааччы быһыытынан биллэр. Дьиэ, эппиттэрин курдук, биэрэллэр. Онтон Ньукулай Морсоойобу горисполкомҥа квартираны үллэрии комиссиятын начаалынньыгынан үлэҕэ ыҥыраллар.
Дьэ манна кэлэн билэр кырдьык, сиэрдээх быһыы диэн суоҕун. Куорат иһинээҕи улахан ведомстволар: Геологоуправление, Ленанефтегаз, Холбос, ЯФАН, Речпорт, Гражданскай авиация управлениета — оччолорго таас дьиэни элбэҕи туталлара. Оттон квартиралары үллэриини көрбүтэ, барытыгар кэриэтэ наар кэлии дьон эрэ таас дьиэҕэ киирэллэрэ үгэскэ кубулуйбут эбит. Олохтоохтортон, урут бу тэрилтэлэргэ үлэлии сылдьан баран араас биричиинэнэн: пиэнсийэҕэ, инбэлииккэ тахсан, ыалдьан уо.д.а. — эрдэ уурайталаабыт дьон уопсай куорат уочаратыгар тураллара. Кыһыйан-абаран туран Ньукулай бу баттыгастаах балаһыанньаны хайаан да көннөрөргө санаммыта. Быһаарыыта судургу буолбута. Бары дьиэ тутар ведомстволарга квартира 50 %-нын кэлии дьоҥҥо, 50 %-нын сахаларга үллэриини киллэрии туһунан дьаһал таһаарар. Дьэ өһүргэнии, бырачыас, үҥсүү бөҕө буолар. Дьыалата горисполком бэрэссэдээтэлин ааһан, обком сэкирэтээригэр Чиряевка тиийэн иҥнэр. Чиряев кинини ыҥыттаран ылан, дьыала ис төрүөтүн ыйыталаһар. Ону оттон баары баарынан кэпсээн, быһааран биэрэр. Киһитэ: «Саамай сөпкө тутуспуккун, — диир уонна күлэ түһэн баран: — Сахаларга диэмэ, националиһынан ааҕыахтара. Олохтоох норуоттарга диэ», — диэн сүбэлиир. Онон итинник көннөһүүлээх кини дьаһала олоххо киирбитэ.
Түмүгэр урут сылга куорат уочаратын испииһэгиттэн тарбахха баттанар дьон квартираҕа тиксэр эбит буоллахтарына, кини биир сыл иһигэр баһаам элбэх киһини дьиэлээбитэ. Онон төрүт сыҕарыйбакка турбут куорат уопсай испииһэгин улаханнык хамсаппыта.
Морсоойоп принципиальнайа, чиэһинэйэ сурах-садьык буолан киэҥник тарҕанар. Ити хаачыстыбаларын билэн, кэлин кинини республика Верховнай Советыгар үлэҕэ ыҥыраллар. Онон ассенизатортан саҕалаан, республика Верховнай Советыгар салайар аппарат биир тутаах үлэһитигэр тиийэ үүммүтэ. Дьэ манна кэлэн Куодурусабы аан маҥнай көрсүбүтэ…
Олох оонньуута, дьылҕа ыйааҕа тугу-тугу тиэрэ эргитэн, умса ууран өрө-таҥнары туппатаҕа баарай? Одурууннаах-одуулаах одун дойду оонньуулаах орто бараан олбоҕор оҕуруктаах өйдөөхтөр, суо-хаан тулааһыннаахтар, үрдүк өһүөлээхтэр тугу-тугу оҥорботохторо, тобулбатахтара баарай? Суут-сокуон диэн кинилэргэ, өбүгэлэрбит бэргэнник этэн кэбиспиттэринии, мэкчиргэ төбөтүн курдук хоолдьуга суох таптаабытынан эргийэр көрүнньүк өйдөбүл. Дьөгүөр Бологуурап Сергей Çапольскай «Хроника одного избирательного скандала. О выборах Президента Якутии в 2001 году» диэн балай да халыҥ кинигэтин тутан олорор.
Кинигэ «Çнать бы тогда, во что выльется это «пустяковое» поручение…» диэн бэркиһээн саҥа аллайыы тылларынан саҕаланар. Оттон кинигэ халлаан күөх өҥнөөх чараас хаҕын тас өттүгэр Михаил Ефимович дириҥ санааҕа ылларан, сыҥаах баттанан олорор мэтириэтэ, быыбардааччылар, норуот бэрэстэбиитэллэрин — араас омук дьонун кыра оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ хаартыскалара, күөх тумарык үөһүгэр быыбардыы диэн табанан көтүтэн иһэр туундара киһитин барбах барыгылдьыйар күлүгүн омооно көрдөрүллүбүттэр. Дириҥ ис хоһоону үөйэр хартыыналар «быыбар хампаанньатын үлүгэрдээх үбү күдэҥҥэ көтүтэр сүпсүлгэннээх үөгүтэ барыта көрүнньүк, албын, суон моойдоохтор, халыҥ харчылаахтар олоҕу оҥкуллуур оҕуруктаах оонньуулара буолар. Онуоха эһиги, дьон-норуот аатын сүгэр араас омуктар, саахымат дуоскатын хараҕар курдук, олох оонньуутун киэҥ түһүлгэтигэр сыччах хамныыр, сиэһэр-асаһар, охсуһар-этиһэр фигуралар, пешкалар эрэ оруолларын толороҕут» диэн өйү-санааны үөтэллэр.
Кинигэни арыйа баттаатахха, ис өттүгэр ааптар Сергей Çапольскай микрофоҥҥа тыл этэ турар (Госдумаҕа депутаттыырын саҕанааҕыта быһыылаах) хаартыската баар. Хаартыска үрдүнэн кини түмүк санаата суруллубут:
«Çакон един для всех, невзирая на политический вес, былые заслуги и былые прегрешения. Как мне кажется, государство, общество стали чуть-чуть мудрее и опытнее в результате избирательного скандала, связанного с М.Е.Николаевым. Это главный позитивный итог многотрудного и противоречивого широкомасштабного урока демократии, в который превратилось, казалось бы, рядовое судебное дело».
Докумуону кытта маҥнай билсиһиилэригэр Сергей Çапольскайга бэйэтигэр да, кини көмөлөһөөччүлэригэр даҕаны дьыала ис хоһоонугар киһи саарбахтыыра туох да суоҕа. Саха сирин Үрдүкү суута өйөбүллээх прокуратура уонна үҥсээччилэр туруорсуулара дьэҥкэ, итэҕэтиилээх этэ. Санаан да көрдөххө, ама туох саарабыла баар буолуой, өскөтүн Российскай Федерация биир субъегын Төрүт Сокуонун — Саха Республикатын Конституциятын биир ыстатыйата Россия Төрүт Сокуонун утарар буоллаҕына? Онуоха эбии дьыала Федерация субъектарын сокуоннарын федеральнай сокуоннарга сөп түбэһиннэрии үлэтин түмүктүүр туһунан Россия президенин сыллата туһаайан этиитин кэнниттэн хас эмэ ый ааспытын кэнниттэн көрүллэрэ.
Дьыала хайдах барбыта кинигэҕэ сиһилии суруллар. Ааптар үлэтин бу историческай монография, политическай эссе, детектив да буолбатах диэн быһааран этэр. Кини М.Е.Николаев Саха Республикатын президенигэр кандидатынан туруутугар республика Парламенын (Ил Түмэн), РФ Центризбиркомун утарсыыларын уонна суут уорганнарын араас инстанциялара онно туһааннаах сайабылыанньалары көрүүгэ сыһыаннарын чопчу юридическай процессуальнай ньыманан сабыытыйалар хаамыыларыгар сөп түбэһиннэрэн кэпсээһин быһыытынан сыаналыыр.
Дьыала сүнньүнэн биллэр. Бары чахчылары ааптар, биллэн турар, барытын кэпсээбэт. РФ президенин администрациятын үрдүк сололоохторун дьайыылара, Генпрокуратура уорганнарын дьиибэ сыһыаннара, «Межпромбанк» уонна маассабай информация сорох тэрилтэлэрин саарбах оруоллара барыта күлүккэ хаалбыттарын этэр.
Дьөгүөр Бологуурап оччотооҕу түгэни өйүгэр тириэрэн оҥорон көрдө…
«Балаҕан ыйынааҕы Москва намыһах халлаана, ыаһырбыт уулаах хараҥа былытынан саба бүрүллэн, эбии намтаабыкка дылы буолан бүдүгүрэн турара. Үлэ чааһа чугаһаан, дьон аалыҥнас халыҥ халҕаһата, массыына бараммат субурҕата тротуары, уулуссаны толору киэптээн, суугун-сааҕын, тыас-уус өрө ньиргийэн олороро. Россия суутун академиятын үпкэ быраап кафедратын сэбиэдиссэйэ, юридическай наука доктора, профессор Сергей Çапольскай кабинетыгар биир сарсыарда Саха сирин биллиилээх юриһа, президент дьаһалтатын салайааччытын солбуйар үрдүк сололоох киһи М.М.Яковлев көтөн түспүтэ. Бу дьон эдэрдэригэр Свердловскайдааҕы юридическай институкка үөрэниэхтэриттэн билсэр уонна спорт биир кэрэхсэнэр көрүҥүнэн — тустуунан бииргэ дьарыктана сылдьыбыт буолан табаарыстыылар этэ. Онон, бэрт өрдөөҕүттэн билсиһэр дьон быһыытынан, истиҥник эҕэрдэлэһэн көрсүбүттэрэ.
— На правах старого друга пришел к тебе с пустяшной просьбой — быть представителем наших деятелей культуры по одному мелкому, «плевому» делу, рассматриваемому Верховным судом Российской Федерации, — үгэс курдук, үлэ-хамнас, дьиэ-уот, доруобуйа тула аҕыйах тылынан хардарыта бырахсан күө-дьаа кэпсэтэ түһээт, ыалдьыт кэлбит соругун билиһиннэрбитэ.
— Что за «плевое» дело? — кабинет хаһаайына, соһуйбут курдук, өрө көрө түспүтэ.
Дьыала ис хоһооно, кырдьык даҕаны, бэрт судургу этэ. Саха Республикатын Конституциятын 67-с ыстатыйата РФ Конституциятыгар уонна «Об общих принципах организации законодательных (представительных) и исполнительных органов государственной власти субъектов Российской Федерации» диэн сокуоҥҥа сөп түбэспэтин быһыытынан, республика гражданнара В.Д.Антонов, И.И.Подойницын уонна олохтоох прокуратура бу ыстатыйаны көтүрэр туһунан Саха сирин Үрдүкү суутугар түһэрбит сайабылыанньаларын суут бигэргэтэр. Ону баара Саха Республикатын Государственнай мунньаҕын (Ил Түмэн) депутаттарын аатыттан олохтоох суут быһаарыытын утаран, РФ Үрдүкү суутугар кассационнай үҥсүү киирбит. Дьыала ис хоһоонун билиһиннэрэн баран ыалдьыт:
— Делов-то всего сходить в Верховный суд и поприсутствовать при подтверждении правильности решения Верховного суда Якутии высшей судебной инстанцией страны — настолько очевиден исход слушания дела, назначенного на 25 сентября, — диэн түмүк санаатын эппитэ.
— Но я бизнес-адвокат, и такие дела для нашего адвокатского бюро несвойственны, — Çапольскай, дьыала уустуга суоҕун өйдөөтөр да, суолтатыгар эрэ курдук утарылаһан көрбүтэ.
Дьиҥинэн дьыала сүүйүүлээх өттүн намтатар дьиэк ханан да суоҕун кини дьэҥкэтик өйдөөбүтэ. Ону көрөн туран өрөлөһөр дьону, өссө буолаары буолан республика Парламенын депутаттара утарсалларын дьиктиргии санаабыта. Онон урукку доҕорун көрдөһүүтүн быһа гыммакка уонна биир үксүн солуута суох дьыалаҕа умньаммыт дьон туохтарынан өттөйөн киирсэллэрин билэ-көрө таарыйа, В.Д.Антоновка, Саха сиринээҕи Нуучча драматическай театрын биллиилээх артиһыгар, бэрэстэбиитэл буоларга сөбүлэспитэ.
Биһиги киһибит, көрдөһүүтүн ылыннаран, Москва профессорын кабинетыттан сүргэтэ көтөҕүллэн тахсыбыта. Кини үрдүк сололоох чиновник буоларын таһынан, аны кыһын ахсынньыга ыытыллар быыбарга кыттыахтаах Михаил Николаевка итэҕэллээх киһинэн сылдьара. Барыта үчүгэй, кыайыылааҕа өтө көстөн турар судургу дьыалаҕа сиэрин ситэрии эрэ быһыытынан ирдэниллэр Москваҕа олохтоох киһи суукка кыттарга сөбүлэҥин биэрдэ. Аны нэдиэлэ курдугунан дьыала быһаарылыннаҕына, Михаил Николаев быыбарга кыттар толору бырааптанар.
2001 сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр анаммыт суут иһитиннэриитигэр бэлэмнэнии Сергей Запольскайга уонна кини көмөлөһөөччүлэригэр ыарахана суоҕа — ол курдук суукка көрүллүөхтээх дьыала уустуга суох судургу этэ. Республика президенин дуоһунаһыгар биир киһи, кырдьык, икки төгүлтэн ордук туруо суохтаах. Ол гынан баран Саха Республикатын Конституцията Федерация өттүттэн ханнык даҕаны хааччахтыыр дьайыы суох история урукку кэрдиис кэмигэр, 1992 cыллаахха муус устар 4 күнүгэр, ылыллыбыта.
Оттон РФ Конституцията хойутаан, сыл буолан баран 1993 сыллаахха бигэргэммитэ. Онно этиллэринэн, биир киһи президент дуоһунаһыгар икки төгүлтэн ордук субуруччу туруо суохтаах. Дьэ бу биир боппуруос икки Конституцияҕа тус-туһунан ис хоһоонноохтук быһаарыллыбытын түмүгэр айдааннаах быыбар саҕаланнаҕа…
Дьөгүөр Бологуурап кинигэни өрө-таҥнары эргитэ сылдьан аахтар даҕаны, бу диэн дьэҥкэ өйдөбүлү долоҕойугар кыайан түһэрбэтэҕэ. Ааптар бэйэтэ этэринии, «Существо интриги зачастую скрыто среди скупых, даже скучных, строчек судебных документов, а в отдельных случаях в отсутствии тех или иных слов или предложений, когда они должны были по логике событий присутствовать в том или ином документе». Онон анал юрист үөрэҕэ уонна тулуура, ньоҕойо суох киһи дэбигис өйдөөбөт, ааҕыллара олус чуҥкук, ыарахан тыыннаах кинигэ. Салаҥ элбэх суут докумуоннарын араас көрүҥнэриттэн ураты бэчээт уорганнарын суруйууларыттан быһа тардыылар сыһыарыы быһыытынан киллэриллибиттэр. Онон Дьөгүөр сүнньүнэн өйдөнөр өттүн, бэчээт матырыйаалларыттан быһа тардыылары ааҕан баран кинигэтин онуоха-маныаха диэри остуолун үрдүнээҕи долбууругар ууран кэбиспитэ билиҥҥэ диэри турар.
Быһаарынна. Бүгүн букатыннаахтык быһаарынна. правительствоҕа бэйэтин оннугар Вячеслав Штырову хаалларарын туһунан биллэрбитэ, онон быыбарга кыттыыны ылбакка, улахан айдааны таһаарбакка эрэ туораан биэрэр буолла. Инньэ гымматаҕына, бииринэн, республика олоҕо айгырыыһы. Куодурусаптаах нэһилиэнньэни икки аҥыы хайытан, сирэй-харах анньан, хаһан да тохтообот мөккүөрү кэҥэтэн, дириҥэтэн бараллара чуолкай. Ол кинилэргэ барыстаах, сүүйүүлээх эрэ буолуоҕа. Оттон республика, норуот өттүгэр сүүйтэриилээх буолуон, өйдөспөт буолууну, дьиэги киллэриэн сөп.
Иккиһинэн, кинини Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччытын дуоһунаһыгар ыҥыраллар. Бу улахан боломуочуйа. Россия, аан дойду таһымынан үлэлиир кыаҕы, республиканы Россияҕа чугаһатар, сыһыаны чиҥэтэр, кэҥэтэр кыаҕы биэрэр. Дойдутун, дьонун-сэргэтин туһугар кыаҕын толору туһанан үлэлээтэҕинэ, туһата, көдьүүһэ өссө улаатыан сөп.
Түмүгэр, манна улахан айдаанынан, федеральнай былааһы кытта сыһыаны хара ааныттан мөлтөтөн, тыҥааһыны сытыырхатан туран быыбарга кыттан кыайбытын да иһин, инникитигэр олус охсуулаах, ыарахан үлэ-хамнас күүтэрэ чуолкай. Ол кини тус дьылҕатыгар эрэ буолбакка, бүтүн республика, норуот инники кэскилигэр улахан охсуулаах, сүүйтэриилээх буолуон сөп. Дьылҕа Хаан икки суолу талларар. Онтон биир ордук табатын, кэскиллээҕин таларга сөптөөх быһаарыныы наада.
Уон сыл дойдутугар, норуотугар икки болдьоххо президеннээн, санаата кыайарынан, туох баар кыаҕын, дьоҕурун толору туһанан үлэлии-хамсыы сатаата. Ситиһии да баһырхай, кыра алҕас, итэҕэс-быһаҕас да эмиэ ханна барыай, баар буолуо. Ону билигин тута да буолбатар, кэнэҕэс дьоно-сэргэтэ ыйааһын бэскитигэр ууран ыараҥнатыа, сыана быһыа турдаҕа…
Саҥа ирдэбил
Уон сыл. Уорааннаах-дьалхааннаах уон сыл. Эттэххэ дөбөҥ. Дьылҕа Хаан киниэхэ икки үйэ ыпсыытынааҕы, икки тыһыынча сыл муҥур уһугун моҥуур, үһүс тыһыынчаны саҕалыыр аан дойдуну айгыратар аргыардаах кэмин тосхойбута. Туһугар үөһэттэн үөтүү, Айыылартан анатыы курдук сыаналыахха сөп. Эргитэ санаан көрдөххө, күүстээх сүүрүктээх күрүлгэн үөһүгэр хаарбах аалы харгыга, дьараҕа хабырыйтарбакка, эрэллээхтик эрдэн элээрдэ устубут тэҥэ эрэдэһиннээх-эҥсиилээх уон сыл түргэнник да элэгэлдьийэн ааспыт эбит. Бу ураты эппиэттээх, эриирдээх-мускуурдаах, халбас харатыныы халбархай кэмҥэ аал баһын кэмигэр хоҥнорон, сөптөөх хайысхаҕа хайыһыннаран, сүнньүн тутар сүрүн эрдииһит буолбут дьоллоох. Ол туохтан, хаһан саҕаламмытай?..
Саха республикатын салалтатыгар кэлбит күнүнэн бэйэтэ 1989 сыл ахсынньы 8 күнүн ааттыыр. Ол күн кини Саха республикатын Верховнай Советын Президиумун бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Бу үрдүк дуоһунаска кини халбаҥнаабат чуолкай сыаллаах-соруктаах, өйө-санаата толору сиппит, куоһаммыт киһи кэлбитэ. Кини үлэтин-хамнаһын кэлиҥҥи сүрүн төрүөтүнэн буолбут үс суолу билинэр: бастакыта, Саха республикатын государственнай статуһа дьиҥнээхтик үрдээһинин хайаан да ситиһиллиэхтээҕин өйдөөһүн; иккиһэ, манна эрэ олоҕуран көҥүл экономиканы ситиһиэххэ сөбүн; үсүһэ, государственнай политика уонна экономика көҥүл эрэ буолар усулуобуйаларыгар Саха сирин сүҥкэн кыаҕын толору сайыннарар, норуот олоҕун уйгутун улаатыннарар суол баарын.
Үлэлээбит сылларын устатын тухары иитиэхтээн кэлбит сүрүн сыалын-соругун олоххо киллэрэр туһуттан 1990 сыллаахха балаҕан ыйын 27 күнүгэр республика государственнай суверенитетын туһунан Декларацияны ылынары ситиспитэ. Ол туһунан 1992 сыллаахха «Киһини уонна көҥүлү талабын» диэн кинигэтигэр: «Республика норуотун иннигэр сайдыы ханнык хайысхатын таларыгар көҥүл суол аһылынна. Ол эрээри — биллибэт суол, тоҕо диэтэххэ, бу иннинэ Саха сирэ бэйэтин государственнай тутулун, хаһаайыстыбатын уонна культуратын көҥүллүк сайыннарыы боппуруостарын туһунан санаан даҕаны көрөр кыаҕа суоҕа», — диэн суруйбута.
Саха сирэ бэйэтин социальнай-экономическай кыһалҕаларын бэйэтэ көҥүл быһаарынар быраабын Декларация ылыллыан иннинэ, кэннинэ даҕаны кини да, атын да депутаттар Россия Верховнай Советыгар күүскэ туруорсубуттара. Россия норуодунай депутаттарын съезтэрин кэмигэр Борис Ельцини кытта көрсөр түгэн тосхойбута.
1990 сыллаахха балаҕан ыйын 5-гэр ардахтаах силбик күн Ельцини кытта көрсүһэ барарыгар, кырдьыгын эттэххэ, толору өйдөһүүгэ, өйөһүүгэ эрэҥкэдийэ да санаабатаҕа. Ол оннугар бэйэтин сүрүн соругун быһаарсарга, кэннинэн кэхтибэккэ туруулаһар бигэ санаалаах кини кабинетыгар киирбитин өйдүүр. Биллэн турар, Россия уонна Саха сирин Верховнай Советтарын бэрэссэдээтэллэрэ балаһыанньаларын даҕаны быһыытынан син биир хаһан эрэ көрсүөхтээхтэрэ биллэр этэ. Ол эрээри Ельцин эбэтэр кини даҕаны оннугар атын дьон түбэсиһиэхтэрин сөп этэ буоллаҕа. Ону Дьылҕа Хаан оҥоһуута кинилэри көрсүһүннэриитэ Россия уонна Саха сирин инники сыһыаннаһыыларыгар историческай суолталаммыта билигин мэлдьэһиллибэт чахчы буолар.
Көрсүһүү кэмигэр хара ааныттан эрчимнээх илии тутуһууттан саҕалаан, толору өйдөһүү оҥкула охсуллубута. Саха сирэ государственнай суверенитеты ылыныы туһунан Декларацията Россия уонна Саха сирин сыһыаннаһыыларыгар историческай суолталаах саамай сөптөөх быһаарыныы буоларын иккиэн наадалааҕынан аахпыттара. Декларация ханан даҕаны Россияны мөлтөтөр, айгыратар туһа суоҕар, Россия бэйэтин субъектарын хам баттаабакка, үүнэллэригэр-сайдалларыгар толору көҥүлү хааччыйдаҕына эрэ бэйэтэ сайдар кыахтааҕар иккиэн санаалара биир буолбута.
Суверенитет туһунан Саха республикатын Декларациятын бары балаһыанньатын ытыктыырын, өйүүрүн ол көрсүһүүгэ Борис Николаевич бигэтик эрэннэрбитэ уонна Саха сиригэр кэлэ сылдьарыгар ыҥырыыны кэбэҕэстик ылыммыта. Үрүҥ дьиэттэн Михаил Ефимович сүргэтэ көтөҕүллэн тахсыбыта.
1990 сыллаахха Борис Ельцин Дьокуускайга ахсынньы аргыардаах аам-даам тымныыта үрүҥ туманынан өрө оргуйан үгэннээн турар 27 күнүгэр кэлбитэ. Кини, оччолорго кэлбит-барбыт эрчимнээх баҕайы киһи, аҕыйах күн иһигэр тыа сирин сэлиэнньэтин, туундара табаһыттарын, алмааһы хостооччулар бөһүөлэктэрин тилэри сылдьан көрбүтэ-истибитэ, дьону-сэргэни кытта сэһэргэспитэ. Сылдьыбыт сирин былаһын тухары самнайбыт оскуолаҕа, табаһыттар тордохторугар, саах сыттаах инчэҕэй хотоҥҥо кэтэмэҕэйдээн иҥнэн-толлон көрбөккө киирэн-тахсан иһэрэ кини дьиҥ нууччалыы олус боростуойун, судургу майгылааҕын туоһулуура.
Б.Ельцин Саха сирин кыһалҕатын, эрэйин-муҥун туох да кубулдьутуута, эҕэтэ-дьаҕата суох чугастык ылыммыта. Бу иһин кини эппиэтинэһи сүгэрин көрдөрөр быһыыта-майгыта саха көннөрү үлэһит дьонун итэҕэппитэ. Маннык сыһыан, биллэн турар, Саха сирэ эмиэ Россия инники дьылҕатыгар, кини биир сомоҕо күүстээх государство буоларыгар эппиэтинэһи сүгүөхтээҕин санаппыта.
Ахсынньы 29 күнүгэр Ельцин республика Верховнай Советын бэһис ыҥырыылаах үһүс сессиятыгар государственнай суверенитет туһунан Декларацияны официальнайдык билиммитэ. Инникитин көҥүл тутуллаах республиканы кытта дуогабарга, икки өттүттэн барыстаах сыһыаҥҥа олоҕуран бииргэ үлэлэһэр санааны эппитэ.
Федеративнай дуогабарга илии баттааһыҥҥа төрүөтүнэн республикалар бэйэлэрин көҥүл дьаһаныылара буоларын Ельцин Саха сиригэр кэлэ сылдьан аан маҥнай өйдөөбүтэ. Дуогабар олохтонуута Россия биир сомоҕо буолуутун, экономика, культура сайдыытыгар икки өттүттэн интэриэс, доҕордуу сыһыан үөскээһинин мэктиэлээһининэн буолара. Михаил Ефимович Ельцини ыҥырбыт сыала-соруга ити боппуруоһу быһаарыы этэ. Ол сорук санаа хоту ситиһиллибитэ.
Оччолорго Ельцин Горбачеву кытта сыһыана улаханнык уустугурбут кэмэ этэ. Саха сиригэр кэлиэн иннинээҕи күн ССКП ХХVII съеһиттэн көрдөрбүтүнэн туран тахсан барбыта. Манна кэлэригэр кинини ол кэмҥэ саамай чугас дьоно Г.Э.Бурбулис, А.В.Коржаков, Россия депутаттара, Россия Верховнай Советын аппараатын үлэһиттэрэ арыаллаабыттара. Бу дьон сирэйдэрэ-харахтара турбут, сэрэхэдийбит көрүҥнээхтэрэ. Сотору-сотору Москваны кытта сибээстэһэллэрэ, Союз өттүттэн тугу баҕарар оҥоруохтарын сөбө. Союз салалтата, партия, КГБ Ельцини сөбүлээбэттэрин кистээбэт этилэр. Оттон Борис Николаевич балаһыанньата түөрэккэйин бэйэтэ аһаҕастык билинэрэ.
Ельцини бэйэтин дьылҕатынааҕар Россия дьылҕата ордук долгутара. Сорох автономиялар Союһу кытта кыайан биир тылы булбат кэмнэригэр, сорохтор төттөрүтүн Россияны билиммэккэ эрэ, киин былааска эйэргээн, бэйэлэрэ туспа республика буола сатаабыттара. Холобур, былыр-былыргыттан Россия бэйэлээх бэйэтин уобаластара, кыраайдара бэйэлэрин Дальнай Востоктааҕы, Ураллааҕы, Сибиирдээҕи, Волгатааҕы, о.д.а. республикаларынан биллэринэргэ холоно сылдьыбыттаахтара. Россия бэйэтин салалтатын, былааһын бөҕөргөтөр дьаһаллара Союз ведомстволарын уонна киин былаас өттүлэриттэн улахан утарсыыны көрсөллөрө. Былааһын тутан хаалар иһин өлөрүнэн мөхсөр эстэн эрэр эргэ систиэмэ өттүттэн туох эрэ сэбилэниилээх утарсыы буолуохтааҕын Ельцин эрдэттэн сэрэйэр курдуга. Онто мээнэҕэ буолбатаҕын 1991 сыл атырдьах ыйынааҕы сабыытыйалар бигэргэппиттэрэ.
Ельцин Москваҕа төннүөн иннинээҕи киэһэ Михаил Ефимовичтыын иккиэйэҕин олорон сэһэргэһиилэригэр кинилэр икки ардыларыгар хаһан да буолбатах истиҥ сыһыан, өйдөһүү чаҕылхай түгэнэ үөскээбитэ…
Бигэ-таҕа оҥоһуулаах халыҥ сирэйдээх остуолга саҥардыы олорон эрдэхтэринэ, бодунуос тутуурдаах эдэр официант уол киирэн кэлбитэ. Кини үөрүйэхтик туттан-хаптан, минньигэс сытынан дыргыйар ыһаарыламмыт эттээх икки улахан тэриэлкэни иннилэригэр уурарын кытта ыалдьыт бүлүүдэтин үрдүгэр саба нөрүйэн сытырҕалаан ылбыта уонна:
— Оо, туох эрэ деликатес кэллэ, тугуй бу? — диэн ыйыппыта.
— Бу куобах этэ, биһиэхэ сут-кураан сылларыгар тыа сирин дьонун быыһаабыт улаханнык сыаналанар бултан бүлүүдэ, — Михаил Ефимович тугу аҕалбыттарын эндэппэккэ билэн быһаарбыта.
Борис Николаевич сүөгэйгэ сибиинньэ сыатын кытта сап-саһарчы ыһаарыламмыт бүтэй бүөрдээх куобах сиһин бэркэ минньигэһиргээн сиэбитинэн барбыта.
— М-м… минньигэстик да астыыр олус үрдүк кылаастаах асчыттардаах эбиккит.
— Ити бэҕэһээ эһиэхэ собо ыһаарылаан амсаппыт асчыт Лэгэнтэй Тарбаахап астыыр, — Николаев, астыммыттыы, быһаарбыта. Бакаалларга уонна үрүүмкэлэргэ остуол ортотугар турар утахтартан кутуталаан баран: — Приятного аппетита, — диэн биллэ-биллибэттик кэҕис гынаат, тахсан эрэр уолга кымыс аҕаларыгар сибис гыммыта.
Эдэр официант холодильниктан кымыс ылан ааһан иһэн, ыйытардыы аттыгар кэлэн турар Лэгэнтэй Тарбаахабы хайдах эрэ тиэхэлээхтик көрөөт:
— Куобаххын хайдах гынныҥ?.. — диэн туруору ыйыппыта, хараҕын кырыытынан хаадьылыырдыы көрөн ылбыта уонна тохтообокко ааһа турбута.
Лэгэнтэй сүрэҕэ «парк» гына түһэргэ дылы гыммыта. «Тыый, хайдах баҕайыный? Хаан турбуттаах куобах түбэстэҕэ дуу? Албыннаабыт буоллахтара». Сарсыарда президент салалтатын тойоно киирэ сылдьан, туох бородуукта наадатын ыйыппытыгар бэҕэһээ эрдэттэн толкуйдаан былааннаабыт санаатын эппитэ. Уралга, Арҕаа Сибииргэ даҕаны киэҥник тарҕаммыт русак диэн биһиэнигэр олус маарынныыр бөдөҥ куобах баарын билэрэ. Ону Ельцин даҕаны, бука, сирбэт, оҕо сылдьан амсайбыт, сөбүлүүр аһа буолуохтаах диэн сабаҕалыы санаабыта. Ол иһин: «Куобах, саа киэнэ буолбатах, хаан туруута суох туһах куобаҕа буолуохтаах», — диэн эппитэ. Сотору буолаат үс куобаҕы аҕалбыттарын көрбүтэ, бүөрдэрэ бүтэй, таһыттан көрүүгэ хаана-сиинэ суох улахан куобахтар этилэр. Күнүс ону астаан, бэйэтэ эрэ билэр анал ньыматынан сытын суох гынан ыраастаан баран, сүөгэйгэ ыһаарылаан, онтун барытын бытаан уотунан этигэр иҥэрэн, санаа хоту астаан бэлэмнээбитэ. «Онтум туга сатамматаҕа буолла? Доруобунньук булбуттара дуу?» — диэн мунчааран муна-тэнэ турдаҕына, арай уола тахсан:
— Киириэҥ үһү, ыҥыраллар, — диэбитэ уонна, уоһун уһугунан эҕэлээхтик мичик гынаат, ааһа хаама турбута.
Лэгэнтэй, соһуйан турбахтыы түһээт, туох эрэ бөрүкүтэ суох дьыалаҕа ыҥырыллыбыт киһи сиэринэн сукуччу туттан киирэн кэлбитэ.
— Иди-ка сюда, дорогой, — киирэрин кытта Ельцин ыҥыран ылбыта. — Я побывал во многих местах, кушал много зайцев, но так вкусно приготовленного еще никогда не пробовал. И караси очень вкусные были.
— Это наш лучший повар-технолог — мастер по национальным блюдам, — Михаил Ефимович, киэн туттубуттуу, күүркэтэ, өрө тарда эппитэ.
Ити түгэҥҥэ Лэгэнтэй, этэргэ дылы, атаҕа сири билбэт буола үөрбүтэ. Били куобаҕы астыырбар туох эрэ алҕаһы, сыыһаны таһаардаҕым диэн куттана санаабыта атын буолан тахсыбыта кинини улаханнык долгуппута. Официант уол, кинини ордук санаан дуу, дьээбэлээн эбитэ дуу, ууга-уокка түһэрбитин киһи эрэ кырдьыгынан ылынар, уолуйар дьыалата. Хайа, эппиэтинэһэ, куттала бэрт буоллаҕа дии. Кини эрэ туһа буолуо дуо, туох эмэ дьиэк, алҕас таҕыстаҕына, бүтүн республика, норуот аатын түһэн биэрии кэриэтэ буолуо турдаҕа дии.
— Ну-ка, дорогой, хочу подарить тебе свою книгу.
Ельцин бэйэтин киһитин сорудахтаан кинигэ киллэттэрдэ. Өр баҕайы суруйан, илии тутуһан бэлэхтээбит кинигэтин аата «Исповедь на заданную тему» диэн этэ.
Үлэтэ хайдахтаах курдук олус улахан эппиэттээҕин, ону тэҥэ бочуоттааҕын Лэгэнтэй Тарбаахап билбитэ ыраатта эрээри, бэҕэһээ уонна бүгүҥҥү курдук идэтинэн астыммыта, дуоһуйбута суоҕа. Урукку өттүгэр эппиэтинэс баһыйар эбит буоллаҕына, бэҕэһээ уонна бүгүн дуоһуйууну тэҥэ киэн туттунуу, астыныы иэйиитин биллэ.
Бэҕэһээ эбиэккэ тоҥу, хаттаны, убаһа ойоҕоһун кытта эмиэ собо ыһаарылаан бэлэмнээбитэ. Аһы, үгэс курдук, эдэр официант уолаттар таспыттара. Атын үгүс бүлүүдэттэн Ельцин собону ылбытын көрөннөр, арыалдьыттара эмиэ собо сакаастаан сиэн баран бары хайҕаабыттарын туһунан официант уолаттар кэпсээбиттэрэ. Онуоха Ельцин аһаабыт тэриэлкэтин көрдөһөн ылан көрбүтэ, кырылас уҥуоҕа эрэ хаалыар диэри, дьиҥнээх саха киһитинии, ып-ыраастык сиэбитин олус сөҕө санаабыта. Уопсайынан, аһыгар адьас талымаһа суох, сүрдээх боростуойдук туттан-хаптан, аһаан-сиэн кимиритэр эбит. Барахсан көстөр дьүһүнүнэн телевизорга, хаартыскаҕа көстөрүнээҕэр ордук ыраас мөссүөннээҕин, толуу бэйэлээҕин олус сөҕө, астына көрбүтэ…
Нөҥүө сылыгар Москваҕа Постпредство саҥа дьиэтэ аһыллыытын бэлиэтээһиҥҥэ президент Ельцин сылдьыахтаах диэн сурах кэлбитэ. Онно кини дьоно уонна атын регионнар тойотторо кыттыахтаахтар, онон көмөҕө хас киһи наадатын уонна бородууктаҕын төһөнү ыларгын бэйэҥ көрөн бэлэмнэн диэн дьаһал бэриллибитэ. Лэгэнтэй икки кыыс көмөлөһөөччүлээх, бородуукталарын ылынан Москва Бэс Чагдатыгар тиийбиттэрэ.
Көрсүһүү күнүн сарсыардатыгар астарын-үөллэрин тиэ- нэн, аара уулуссаҕа массыына олус элбэх буолан Постпредствоҕа арыый хойутаан кэлбиттэрэ, хайыы-үйэҕэ «Прага» ресторан үлэһиттэрэ элбэх баҕайы киһи кэлэн, балаһыанньаны бүтүннүү бэйэлэрин илиилэригэр ылан сылдьаллара. Бары биир тэҥ уһун курбуу уҥуохтаах эдэр уолаттар төттөрү-таары киирэн-тахсан сыбыытаһаллар. Метрдотель, улахан баҕайы киһи, Лэгэнтэйи төрүт даҕаны болҕомтоҕо ылбакка, бэйэлэрин эрэ астарын испииһэк быһыытынан кытаанахтык тутуһуннаран бэлэмниири ирдээн, дьаһал, хамаанда бөҕө.
Куукуналара кыараҕас баҕайы эбит, онно үтүрүһэн-анньыһан Лэгэнтэйдээх астарын бэйэлэрэ туспа бэлэмнээбитинэн барбыттара. Ельцин сүрүн делегациятыттан ураты, арыалдьыттарын иккис бөлөҕөр анаан туспа саалаҕа эмиэ ас тардан, фуршет оҥорорго быһаарыналлар. «Прага» ресторан метрдотелэ Ельциннээҕи аһатыы менютугар саха аһын төһө да киллэрбэтэҕин иһин, син биир хайа эрэ түгэҥҥэ быыс булан биэриэхпит диэн эрэх-турах санаалаах бэйэлэрин былааннарын толору тутуһан астаабытынан барбыттара. Арыалдьыттарга анаан иккис саалаҕа фуршет аһын эмиэ тардыбыттара.
Улахан делегация саалаҕа киирэн саҥардыы аһаан эрдэҕинэ, президент администрациятын баһылыга сүүрэн киирэн: «Ельцин уон биэс эрэ мүнүүтэ аһыыр, онно туох эрэ куурусса этин сиэтэ олороллор. Аскытын таһаара охсуҥ!» — диэн хамаандалыыр. Онуоха Лэгэнтэй кыһыллыбыт тоҥ балыгын туппутунан аара метрдотель мэһэйдэһээри гыммытын тумнан Ельциҥҥэ эрэллээхтик чуо хааман тиийэн: «Вот знакомая Вам наша строганина. Попробуйте, пожалуйста», — диэн уунан биэрбитигэр, «Наконец-то запахло якутской кухней», — диэт, тэриэлкэтигэр дэлэччи соҕус уурунар. Кинини көрөн атыттар эмиэ уурунан сиэбитинэн бараллар. Төттөрү тахсан истэҕинэ, били метрдотель тойон тоҕо көҥүлэ суох программаны кэһэн киирэҕин диэн хомуруйбутунан көрсөр. «Это Постпредство нашей республики. Здесь наша территория, и мы вправе сами принимать и кормить своих гостей», — кыһыйан мас-таас курдук кытаанахтык хоруйдуур. «Он правильно говорит», — диэн бэйэтин администрациятын тойоно кинини өйүүр. Онтон салгыы атын астарын барытын таһан аһаталлар. Ол икки ардыгар Ельцин собо сиэн баҕарар диэн этэллэр. Дьолго, фуршеттан орпут соҕотох ыһаарыламмыт собо баарын сыа-сым курдук тутан, Ельциҥҥэ анаан, атыттар ымсыырбаттарын курдук, «специально только для Бориса Николаевича» диэн ааттаан киллэрэн биэрбиттэрин астына-дуоһуйа сиэн турардаах. Ол күн Саха сирин Постпредствотыгар чаас эрэ аҥаара буолан баран омук делегациятын көрсө барыахтааҕын аккаастаан кэбиһэр, онон балтараа чаас устата дуоһуйа ыалдьыттаан, кэпсэтэн барбыттаах.
— Хорошие у вас повара, настоящие профессионалы, столько разных диковинных блюд, — Тарбаахап тахсарын батыһа көрө олорон, Ельцин сөхпүт, астыммыт санаатын кистээбэккэ билиммитэ.
— Традиционная еда северян резко отличается от европейской, а разнообразия столь же много, сколько народов населяет Север России. У каждого народа свои мастера-кулинары, — Михаил Ефимович дойдутун, дьонун ураты иҥэмтэлээх аһынан-үөлүнэн киэн тутта быһаарбыта.
— Да, велика и разнолика наша Россия-матушка. Надо сохранить ее разнообразие, народы, их культуру, — Ельцин, иннигэр турар үрүүмкэтин сыыйа түһэрэн баран, чараас гына кыһыллыбыт тоҥ тууччаҕы анал соуска уймаан сии олорон, баҕа санаатын ис-иһиттэн манньыйан, истиҥник эппитэ.
— Вы очень верно сказали, Борис Николаевич. Россия — это как бы большой симфонический оркестр, в котором каждый инструмент представляет из себя отдельный народ. Убери хотя бы один инструмент, уже не та симфония получится. Так же и с Россией, надо бы сделать так, чтобы не был утерян ни один язык, ни один народ. Для этого нужен хороший дирижер, — Михаил Ефимович, ыалдьытын диэки чинчилиирдии көрөн, «дирижер» диэн тылы боччумнаахтык күүркэтэ эппитэ.
— Понял намек, красиво сказано и совершенно верно. Только вот насчет хорошего дирижера, как говорится, бабушка надвое сказала. Это ведь не только от меня зависит, в большей части зависит от союзных и региональных деятелей.
— С нашей стороны, будьте уверены, мы всегда поддержим Вас.
— Спасибо. Взгляды у нас совпадают, только через самоопределение республик мы можем сохранить целостность России.
— Да, самоопределение республик создает основу для подписания Федеративного договора, — Михаил Ефимович, өйдөһүү тахсыбытыттан олус астынан, Ельцин бэркэ сөбүлээн испит кымыһынан бакааллары толорбута.
Киэһэ өргө диэри олорбуттара. Сэдэхтик буолар истиҥ сыһыан дьикти иэйиитэ иккиэннэрин биир өйгө-санааҕа түммүтэ. Бу түгэҥҥэ кинилэр ааспыт кэм ымпыгын-чымпыгын, бүгүҥҥү күннээххэ баар сыһыаны, буола турар сабыытыйалары, инники хайысхалары, үөскүөхтээх быһыыны-майгыны чопчу билэр, өтө көрөр чаҕылхай түгэннэрэ иккиэннэрин өйүгэр-санаатыгар тэҥҥэ күлүм гыммыта бэйэтэ дьикти, ураты суолталаах түбэлтэ этэ. Мантан инньэ кинилэр бэйэлэрин таһымнарынан тугу хайдах оҥоруохтаахтарын чопчу өйдөөбүттэрэ: Борис Ельцин — Россия уонна Саха сирин туһугар, оттон Михаил Николаев — Саха сирин уонна Россия туһугар. Арахсалларыгар аны уопсай дьыала иһин охсуһар биир санаалаахтар буолалларын быһыытынан ураты истиҥник ыга куустуһан ылбыттара.
Үһүс түһүмэх. Олох кырдьыга
Быыбар
Туох барыта төннөр төрүөттээх, көстөр тоҕоостоох диэбиккэ дылы, били ыарык-баттык оҥосто сылдьыбыт боппуруоһун умна быһыытыйан сырыттаҕына, Госдуума быыбара тигинээн кэлбитигэр уопсастыбаннас аатыттан депутакка кандидатынан турбут интеллигенция биир биллэр бэрэстэбиитэлигэр Дьулус Саарыҥҥа Дьөгүөр аны итэҕэллээх киһи буолан хаалбыта. Онон киэҥ кэпсэтиилээх агитация үлэтигэр быһаччы кыттыһарга күһэллибитэ. Биирдэ куорат таһынааҕы чугас улууска, эмиэ кэпсэтии ыыта, төрдүө буолан айаннаабыттара. Айаннаан иһэн аара кэпсэтии-ипсэтии, сүбэ-ама атастаһыы, ардыгар мөккүһэн да ылыы кэмнээх буолуо дуо? Ол сиэринэн аныгы быыбардар технологияларын туһунан мөккүөр аҥаардаах сэһэргэһии күөдьүйбүтүн бу баардыы өйдөөн кэллэ…
Бары даҕаны үгүһү билбит-көрбүт, эрудированнай дьон сорох-сорохторо эмиэ Сергей Çапольскай кинигэтин аахпыт буолан биэрбиттэрэ.
— Дьэ, доҕоттоор, быыбар дии-дии айдаарабыт-айманабыт аҕай да, дьиҥинэн көрүнньүк дьыалаҕа сүпсүгүрээхтээн эрдэхпит эбээт, — быыбар хампаанньаларыгар үгүстүк эриллибит Сургууйап суруналыыс бэйэтин эргимтэтин эрэллээх дьонугар санаатын аһаҕастык эттэ.
— Көрүнньүк дьыала диэн ити тугу этэн эрэриҥ буолла? Ама бу үлүгэрдээх хамсааһын, сүүрүү-көтүү көрүнньүк аатырдаҕай? — табаарыһа, СГУ преподавателэ, тыл үөрэхтээх учуонай Миитэрэй Никитин саарбахтыырын биллэрдэ.
Айылҕа харыстабылын тэрилтэтигэр үлэлиир республика биллэр эколога Уйбаан Буурсап, аргыстара саҕалаабыт кэпсэтиилэрин сэргии истибит быһыынан, тыл кыбытыста:
— Дьиҥинэн, итиннэ киһи сүөргүлүүрэ суох. Ону ааспыт президеммит быыбарыгар тахсыбыт айдаан туһунан Çапольскай кинигэтэ даҕаны чуолкайдык туоһулуур.
— Ээ, ол кинигэ туһунан истибитим да, булан ааҕа иликпин. Үчүгэйдик суруллубут дииллэр.
— Мин биир киһи тута сылдьарын ыламмын үрдүнэн-аннынан көрбүтүм — наар докумуоҥҥа олоҕуран суруйбут этэ.
— Ааҕа сатаабыт киһи мин баарбын да, ити, эн этэриҥ курдук, барыта суут докумуоннарыгар олоҕурбут буолан, өйдүүргэ олус ыарахан, — Дьөгүөр Бологуурап, уруккуттан сэргиир боппуруоһа таарыллыбытыгар интэриэстээх киһи быһыытынан, көх-нэм буола түстэ. — Элбэх сыһыарыы докумуоннардаах, юрист киһи эрэ өйдүөн сөп быһыылаах.
— Өйдөнөр ээ, интрига ис хоһооно, ааптар бэйэтэ быһаарарын курдук, ити этэр докумуоннаргыт чуҥкук устуруокаларын быыһыгар сырыттаҕа дии. Уонна Россия президенин дьаһалтата, Генпрокуратура, «Межпромбанк», киин бэчээт саарбах дьайыылара кадр таһыгар хааллылар диэн таайтаран суруйар ээ, — дьонун мунаах санааларын экологтара чуолкайдаан биэрдэ.
— Оо, Уйбаан Сэмэнэбис политика киһитэ диэх курдук. Ити интрига диэн тыл иһин-таһын үчүгэйдик билэр буолуохтаах, хата сиһилии соҕус сырдата түспэккин ээ, — тыл үөрэхтээх Миитэрэй Саабыс, этэргэ дылы, үөлээннээҕин тылыттан хабан ылла.
— Дьиҥинэн, кырдьык, политическай детектив буоллаҕа дии, — суруналыыс даҕаны хаалсыбакка бигэргэттэ.
Дьөгүөр дьонун кэпсэтиилэрин бэркэ сэргээн истэ олорон, тоҕоос тосхойбутунан, мунаах санааҕа ылларан сылдьар боппуруоһун бу политикаҕа эриллибит киһи баарынан туһанан чуолкайдаһарга быһаарынна:
— Дьэ, доҕор, быыбар диэн оттон ханнык баҕарар дойду, уопсастыба — норуот, омук бэйэтин дьылҕатын быһаарынар баар-суох соҕотох туттар бырааба, охсуһар ньымата буоллаҕа. Онтукпутун сатаан туһаммат, былдьатар буоллахпытына, омук, нация быһыытынан эстэр буоллахпыт. Онон, кырдьык, ити дьыаланы билэр киһи сиһилии соҕус кэпсээтэргин, онтуҥ инникитин биһиэхэ үөрэх, уопут буолуо этэ буоллаҕа.
— Чахчыта оннук.
— Кырдьык, өй, уопут мунньунан көрүө этибит.
— Сөпкө этэҕит, быыбар диэн улахан политика боппуруоһа, онон билэр, норуоту үөрэтэр булгуччу наадалаах, — Эколог Уйбаан, табаарыстарын үгүстүк көрдөһүннэрбэккэ, кэпсээнин ыраахтан саҕалаата. — Биһиги Төрүт сокуоммутун 1992 сыллаахха ылыммыппыт, киинтэн биир сыл иннинэ. Онно президени талыыга «Не более двух раз» диэн болдьоҕор уонна сааһыгар хааччах баара. Онтон 1993 сыллаахха Россия Конституцията ылыллар, онно «Не более двух сроков подряд» диэн суруллар, сааһыгар хааччах суох. Баҕар, эн талыллан баран түөһэйиэххэр да диэри президенниэххин сөп. 1999 сыллаахха Госдуума «Об общих принципах организации законодательных (представительных) и исполнительных органов государственной власти субъектов Российской Федерации» диэн сокуон ылынар. Онно эмиэ «Не более двух сроков подряд…» диэн этиллэр уонна олоххо киириитэ ол сокуон ылыллыытыттан ыла, ол аата 1999 сылтан, ааҕыллар. Оччотугар Михаил Ефимович өссө биир болдьоххо турар кыахтаах этэ.
— Бээрэ, ити Төрүт Сокуоннарбытыгар этиллэр болдьохтор араастаһыыларын ис хоһооно туохханый? — Дьөгүөр уруккуттан бэркэ мунаарар боппуруоһун чуолкай билиэх санаата кэллэ.
— Дьэ онтуларыҥ утарсыылара улахан. Биһиги Конституциябыт этэринэн, ким баҕарар икки болдьоххо президеннээн баран букатыннаахтык уурайар, салгыы туруорунар бырааба суох. Оттон РФ Конституциятынан буоллаҕына, эн икки болдьоххо президеннээн бүтээт, биир болдьоҕу көтүтэн, сынньанан бараҥҥын, ол кэнниттэн кэлэр быыбарга эмиэ туруорунар бырааптааххын.
— Кырдьык, уратылара улахан эбит. Оттон Михаил Ефимович ол сокуон быһыытынан өссө биир болдьоххо турара тоҕо кыаллыбата?
— Дьэ ол маннык. Кырдьык, нууччалаатахха, точка отсчета Госдуума сокуона ылыллыаҕыттан, 1999 сылтан, ааҕыллар. Оччоҕо Михаил Ефимович биир эрэ болдьоххо үлэлээбит буолан тахсар, онон өссө биир болдьоҕо баар буолар. Ону анарааҥҥыларыҥ эһиги Конституцияҕыт икки төгүлтэн ордукка көҥүллээбэт дииллэр. Онуоха биһиэттэрэ биһиги Төрүт Сокуоммут РФ киэнин утарар диэн этэллэр.
— Оннук буолбакка. Оттон ону биһиги парламеммыт РФ киэнигэр сөп түбэһиннэрэр гына уларытыахтаах этэ буоллаҕа дии!
Сааба Сургууйап омуннаахтык өрүкүйбүтүгэр, Эколог Уйбаан сөбүлэһэрдии төбөтүн кэҕиҥнэттэ.
— Дьэ онтуҥ иһэ истээх дьыала. Өссө быыбар буолуо икки сыл инниттэн федеральнай киин регион сокуоннарын РФ Конституциятыгар сөп түбэһиннэрэр үлэни ыытар туһунан Федерация субъектарыгар сорудахтаан турар, — сэһэргээччилэрэ тоҕо-хоро кэпсиир. — Ону биһиэттэрэ сүгүн-саҕын толорбокко уһатан-кэҥэтэн иһэллэр. Ордук били президеммит срогун туһунан 67-с ыстатыйаны. Ону олохтоох прокуратура бу 67-с ыстатыйаны Ил Түмэн депутаттара РФ Конституциятыгар сөп түбэһэр гына уларыппакка олус уһуннук сыһан-соһон эрэллэр диэн суукка биэрэр. Верховнай суут көрөн баран, кырдьык биһиги сокуоммут ыстатыйата РФ киэнин утарарын бигэргэтэр. Дьэ ону туран маннааҕы туорайдаһааччылар бырачыастыыллар. Кинилэр сыаллара Николаевы туоратыы уонна депутаттар бэйэлэрин туруоруналларыгар суолу аһыы буолар.
— Ол аата, депутаттарбыт 67-с ыстатыйаны бэйэлэрин туруорунаары соруйан уларыппакка олордохторо дуу? — учуонай лаппыйан ыйытта.
— Оннук буолан тахсар, доҕор!
— Хайа оттон 2001 сыл алтынньы 6 күнүн аһарбакка субъектар Конституцияларын бары ыстатыйаларын РФ Конституциятыгар сөп түбэһиннэрэр үлэлэр бүтүөхтээхтэрин туһунан РФ президенин дьаһала баара дии? — аны Бологуурап чуолкайдаста.
— Дьэ онуоха биһиэттэрэ, этэргэ дылы, кымаардаан да көрбөттөр. Тоҕо диэтэххэ, дьыала икки өттүттэн Михаил Ефимовиһы туоратарга эрэ туһаайыллар. Онуоха кииннэр да, маннааҕылар даҕаны интэриэстэрэ биир буола түһэр. Дьэ ол иһин икки өттүттэн суутунан киирсиһии айдаана тахсар.
Массыына иһэ сэргээһин дьикти тыынынан иһийэ түһэр. Мунаах боппуруоһу чуолкайдык быһаарар киһи тыла-өһө дьоҥҥо дьайыыта ыраас чэбдик сиккиэр тыал илгийбитигэр холоонноох. Истээччилэр тута дуоһуйбут курдук өрө тыына, сэргии түһэллэр.
— Ок-сиэ, эһэлээх куобах куомуннаспыттарын курдук буолбут дии.
— Үкчү эттиҥ.
— Дьээ-рэ, туохха куомуннаһар эбиттэрий?
— Биллэрин курдук, биһиги дойдубут киинигэр олигархтар күннээн олороллор. Ол аата, политиканы эмиэ кинилэр оҥороллор. Ямал нефтээх сирдэрин, Норильскай никелин, о.д.а. сир баайдаах миэстэлэри, приватизациянан сирэйдэнэн, босхону эрэ үрдүнэн атыылаһан ылан, бас билии оҥостубуттара ыраатта. Арай биһиги эрэ алмааспытыгар илиилэрэ тиийэ илик. Онуоха сүрүн мэһэйинэн, биллэн турар, Михаил Николаев буолар.
— Сөп ээ, кини «прихватизацияны» киллэрбэккэ, алмааспыт республика государственнай бас билиитигэр хаалан, нэһилиэнньэни барытын аһатан олордоҕо дии, — Никитин учуонай киһитин кэпсээнигэр олорсо түстэ. — Сыллааҕы бюджеппыт 70 бырыһыанын биэрэр соҕотох ыанньыкпыт кэриэтэ баар-суох баайбытын биир киһи былдьаан соҕотоҕун байара-тайара дуу, республикабыт үгүс ахсааннаах норуоттара бары иитиллэллэрэ дуу? Бу икки боппуруос араастаһыылара улахан ээ, доҕор. Ону көрөн туран, ама хайдах олорон биэриэххэ сөбүй?
— Дьэ ону сөп диэччилэр бааллар быһыылаах, доҕор. Буолаары буолан бэйэлээх бэйэбит депутаттарбыт истэриттэн! Сөпкө этэбин дуу, сыыһабын дуу? — Сургууйап, быһааттарыы эрэйэрдии, аргыстарын диэки көрдө.
— Сыыһарыҥ диэн кэлиэ дуо? Сөп бөҕө буоллаҕа дии. Дьэ хата ону билэр киһибит быһаарар ини? — Бологуурап бары эрэнэр киһилэригэр эргилиннэ.
— Оттон ити, этэргит курдук, Ил Түмэн икки тутаах депутата бэйэлэрэ президент буолаары кандидатынан турбуттара дии. Ону анарааҥҥыларыҥ саатар эрэ, Николаевы бэйэбит дьоммутунан самнаттараары, кинилэри үбүнэн даҕаны, политика, СМИ да күүһүнэн харса суох өйүүллэр. Дьэ онно этэ буоллаҕа дии, сокуону, мэкчиргэ төбөтүн курдук, хайа талбыт өттүлэригэр эргитэ тутан биэриилэрэ диэн.
— Һэ-һэ, били айдааннаах 67-с ыстатыйабытын мэкчиргэ төбөтө оҥостон, төттөрү-таары эргичитэ оонньоотохторо дии, — Миитэрэй Никитин, бэркиһээбиттии, күллэ. — Көрө, ол кэмҥэ биһиги сокуоммут барахсан Арассыыйа маатыска тутаах сокуонунааҕар үрдүктүк тутулла сылдьыбыт түгэнэ эбит ээ. Хайа, доҕоттоор, оттон онтукпутунан киэн туттунуохпутун сөп эбит буолбатах дуо?
Дьөгүөр аргыһын тылын солуута суоҕунан ааҕан сэргээбэтэ:
— Итиннэ киһи күлэрэ суохха дылы. Дьиҥинэн, трагедия буоллаҕа дии, ычабыт кыратын, өйдөһүүбүт суоҕун туһанан, киин былааһыҥ, ыты ыкка бырахпыт курдук, бэйэ-бэйэбитин охсуһуннаран, талбытынан далбы туттаҕа.
— Сөпкө этэҕин, кырдьыга даҕаны оннук тахсыбыта, — аны Сургууйап, Бологуурап санаатын салгыырдыы, дьыала ис дьиҥин арыйан кэпсээбитинэн барда: — Москва биир тэрилтэтэ били тутаах депутаппытын быыбарга үбүлүүрүгэр 67-с ыстатыйаны Россия Конституциятыгар сөп түбэһиннэрэр гына уларыттарыма диэн кигэр уонна өйүөх буолар. Дьэ суутунан кэпсэтии онтон ыла саҕаланар.
— Оо, буолар да эбит! Били Ил Түмэммит икки палаататын холбоһуктаах мунньаҕар икки аҥыы хайдыһар моргуордара онтон саҕаламмыт эбит.
— Онтон. Хомолтото диэн бии бэйэбит талбыт дьоммут норуоппут, омукпут интэриэһин түһэн биэрэн тураллар. Биллэн турар, бары буолбатах, чиэһинэй дьон бааллара, аҕыйаҕа суохтара. Ол гынан баран куолаһынан кыайтаран, ити киини кыайбыппыт диэн киһиргэс оҥостор ыстатыйаҕын кыайан уларыппатахтара.
— Дьэ соро итиннэ сытар, кэм да бэйэ-бэйэбитин түсүһэн биэрэ сылдьабыт. Былаас былдьаһыытын ухханыгар оччолорго норуоттарын, омуктарын туһунан саныыр депутат ахсааннаах хаалбыта диэххэ айылаах! — Дьөгүөр эмиэ кыынньан кэллэ.
Сааба Сургууйап сөбүлэһэрдии кэҕиҥнээмэхтээн ылла.
— Түгэн тосхойуута, былааска хараҥарыы бары сиэри-майгыны умуннарар быһыылаах. Сорох-сорохторо, кыра ычалаах, кылгас санаалаах дьон, быыбардааччылары кураанах эрэннэриинэн өйдөрүн сүүйэн талыллыбыттара биллэр. Онтуҥ эппиэттээх түгэҥҥэ охсон таҕыстаҕа ол! Былаас былдьаһыы, үп-харчы интэриэһигэр охтон, быыбардааччыларын баҕатын утары барар буоллахтара эбээт. Ама өрөспүүбүлүкэ, олохтоох норуот интэриэһин өйдөөбөттөрө кэлиэ дуо?
— Буот-буот, олох уот харахха эттиҥ. Бу дьонуҥ туран маннааҕы Үрдүкү суут 67-с ыстатыйаны уларытар, ол аата РФ Конституциятыгар сөп түбэһиннэрэр туһунан уурааҕын Россия Үрдүкү суутунан көтүттэрэр сыаллаах ааһыналлар, — Сургууйап, аргыстарын этиилэрин хаба тардан, кэпсэтии ис хоһоонун история чахчыларынан бигэргэтэн биэрэр. — Тоҕото биллэр, ыстатыйа уларыйбакка оннунан хааллаҕына, Михаил Николаев үһүс болдьоххо турар бырааба суох буолар. Дьэ ол иһин интэриэстээх дьон Николаевы туоратан баран бэйэлэрин туруоруна сатыыр буоллахтара дии. Буккуур онтон саҕаланар. Сокуон кырдьыга дьиҥэр биһиги киһибит өттүгэр буоллаҕа дии!
Балаҕан ыйын 25 күнүгэр Россия Үрдүкү суута маннааҕылар үҥсүүлэрин көрөр күнэ үүнэр. Ол иннинэ предварительнай консультацияҕа Москва судьуйалара 67-с ыстатыйа кырдьык Россия сокуонун утарар эбит диэн бэйэлэрэ билинэллэр. Суут саҕаланар, дьыаланы көрө олордохторуна эмискэ звоноктууллар. Үөһэттэн туох эрэ улахан установка кэлбитэ биллэр, суут дьоно төттөрү-таары суксуруһуу бөҕө буолаллар. Онтон өр-өтөр буолбат, Үрдүкү суут бэрэссэдээтэлэ бэйэтинэн, президент администрациятын бэрэстэбиитэлэ кэлэллэр уонна били сууппут дьонун илдьэ өр баҕайы сүтэн хаалаллар. Дьэ туох эрэ бөрүкүтэ суох политика ыытыллан эрэрин биһи дьоммут сэрэйэллэр. Кэмниэ-кэнэҕэс суут киирэн дьыаланы көрбүтэ буолан баран, төттөрү эргитэн, биһиги Үрдүкү сууппут уурааҕын көтүрэн кэбиһэр. Дьэ ол кэнниттэн туран киинтэн бэйэлэрин киһилэрин анньаллар буоллаҕа дии. «Межпромбанк» тойоно кинини үбүлүүр.
— Ээ, оччоҕо ол киһибит олигархтар оҥоһууларынан кэлбит эбит дии. Итини хантан сиһилии билэҕин? — Миитэрэй Никитин, идэтинэн, төрдүн түөрүстэ.
— Ити эн сөпкө бэлиэтээтиҥ, олигархтар быһаччы орооһууга киирэллэр. Ол туһунан Çапольскай кинигэтигэр сыһыарыы быһыытынан киирбит «Стратегия и тактика якутского неоколониализма» диэн «Московский комсомолец» хаһыакка Балашов ыстатыйатыгар чопчу этиллэр: Николаевы уонна Штыровы, икки мэһэйдэһэр киһини, туоратыллыахтаах, оччоҕо Саха сирин президенинэн Россия олигархтарын ставленнига, генпрокурор урукку солбуйааччыта буолуохтаах. Хас да сыллааҕыта АЛРОСА компанияны банкрот оҥорон үбүн хонтуруолга ыла сатаабыта табыллыбатах «Межпромбанк» урукку силовигы үбүлүүрэ кистэл буолбатах диэн суруйар. Оттон «Межпромбанк» президенэ бастаан Саха сириттэн баран улахан дуоһунастаммыт киһи өйөбүлүнэн кыаҕырбыта, билигин Кремль үрдүк сололоохторун чугас киһилэрэ…
Айанньыттар мээнэҕэ кэпсэммэт сонуну соһуйа истибиччэ ах баран, бэйэлэрин санааларыгар буһа истилэр. Баччааҥҥа диэри кэпсэтиигэ кыттыбакка, кэмчиэрийэн саҥата суох испит суоппардара, эдэр киһи, эргиллэн дьонун сирэйдэрин-харахтарын көрбөхтөөтө уонна кэһиэхтээх, сүөм түспүт куолаһынан бэркиһээбиттии тыл быктарда:
— Хайа, оттон ол киһибит президеннээбитэ буоллар, барыбытын хамнастыыр баар-суох бас билэр баайбытын — алмааспытын олигархтарга туран биэриэ эбит буолбат дуо? Биһиги, боростуой дьон, ону билбэккэ, өссө мин биир дойдулааҕым диэн, киниэхэ куоластыам дуу дии саныы сылдьыбыттааҕым. Хата хайаан устуммута эбитэй?
— Устунуо баара дуо? Уһуллахтара дии.
— Но-о, оччо анньыһан баран ол тоҕо уһулаллар?
— Күһэллэн буоллаҕа дии, биһиги да дьоммут олорон биэриэхтэрэ дуо? Биэс төгүл сууттаспыттара. Москвалар көтүрэн иһэллэр, кэлин уһугар биһиэттэрэ Конституционнай суукка дьыала түһэрэллэр. Михаил Николаев итэҕэллээх киһитэ, биһиги юриспыт, урут бииргэ үөрэммит табаарыстара Конституционнай суут састаабыгар бааллар эбит. Олор этиилэринэн, дьыаланы көрөөрү сырыттахтарына, бэрэссэдээтэллэрин Баглайы үөһээҥҥилэр ыҥыран ылаллар. Онтон кэлэн киһилэрэ дьыала билигин көрүллэрэ табыллыбат буолла, быыбар кэннигэр көһөрүллэр диэбит. Онон, үөһээҥҥилэр дьаһайыыларынан, биһиэттэрин сайабылыанньаларын көрбөттөр, алын сууттар бэйэлэрэ быһаарар дьыалалара диэн көлбөрүтүнэн кэбиһэллэр.
Биһиэттэрэ суукка кыайтарбаттар, процесс ыытыллыытыгар араас дьиэги булан иһэллэр. Онтон күһэллэн, Михаил Ефимовиһы бэйэтин ыҥыран, быһатын эттэххэ, ультиматум туруораллар. Үһүс болдьоххо турдаххына туруоххун сөп, оччотугар АЛРОСА арендатын үбүн, 11 млрд солкуобайы, кииҥҥэ көһөрөбүт дииллэр. Михаил Ефимович толкуйданарыгар тиийэр — республикатын дьылҕата АЛРОСА компания чөл туругуттан быһаччы тутулуктааҕа биллэр, аренда төлөбүрүн былдьаатахтарына, норуота быста дьадайарга барар.
Инньэ гынан силовик кандидатуратын устунар эрэ түбэлтэтигэр бэйэтэ Штыров туһатыгар аккаастанарын биллэрэр. Кииннэр сөбүлэһэллэр, кинилэргэ выгоднай буоллаҕа дии, икки куобаҕы өлөрөллөр: Михаил Николаевы таһынан өссө Штыровы АЛРОСА-тан тэйитэллэр.
— Ок-сиэ, дьэ адьаһын политическай детектив эбит дии! — Никитин бэркиһээбитин биллэрдэ. — Бэйэлэрин туһаларыгар бэл Конституцияны кэһэ сылдьыбыттар эбит.
— Быыбар кэнниттэн Россия Конституционнай суута дьыаланы дьэ көрөр уонна Николаев турара сөптөөх эбит диэн быһаарар. Оттон биһиги депутаттарбыт эмиэ быыбар кэнниттэн маҥнайгы сессияларыгар 67-с ыстатыйаларын дьэ кэлэн көннөрөллөр. Дьыала иһэ итинник, — Эколог Уйбаан, уустук кэпсэтиини түмүктүүрдүү, илиитин нэлэҥнэттэ.
— Ленин баара буоллар, итинник политиканнары дьэ дьиҥнээх политическай проституткалар эһиги сылдьар эбиккит диэхтээҕэ хааллаҕа, — Никитин кыһыытыгар чыпчырынан ылла.
Аргыстара, бары санааҕа түһэн соҥуоран олорон, соһуйа истэн күлсэ түстүлэр:
— Аата сүрүн, ама инньэ диэтэҕэй?
— Хайа, доҕор, оннооҕор буолуоҕу эттэ ини…
— Кырдьык, быыбар көрүнньүк тэрээһин диэн мааҕыын сөпкө эппит эбиккин, — учуонай саҥа аллайыытын ситэрэрдии, Бологуурап бэйэтин санаатын эбэн эттэ: — Үөһээҥҥилэр таптаабыттарынан тэрийэр спектаклларыгар норуот массовка оруолун эрэ толорор эбит буолбат дуо?
— Оннук, быыбардааччылары бэйэлэрэ талбыт дьонноругар куоластаталлар. Ону билээхтээбэппит ээ, куруук үөһээҥҥилэр угаайыларыгар киирэн биэрэ турабыт. Ол «Межпромбанк» да, атын даҕаны олигархтар тэрилтэлэрэ үбүлээбит дьоно, хайалара даҕаны президеннээбитэ буоллар, бастатан туран, кинилэр интэриэстэрин көрөллөрө, баайбытын-дуолбутун туран биэрэллэрэ биллэр суол буоллаҕа дии. Көрө, ону билбэккэ, «бэйэбит уолбут», «үтүө киһи ыччата», «оннук үлэһит, маннык үтүөлээх» дэһэн, улуустаһан, түөлбэлэһэн, уопсай интэриэһи көрбөккө, кырдьык, ыты ыкка бырахпыт курдук, бэйэ-бэйэбитин тиниктэһии бөҕө буолаахтыыбыт. Дьиҥэр, ханнык эрэ олигархтар тустарыгар сотуһабыт, — Бологуурап кыһыытын-абатын дьонугар тоҕо тэбээтэ.
— Тыый, сүрдээх да буолар эбит! Кырдьык, сабынан тардыллан оонньуур куукулалар эбиппит дии. Ону үөһэттэн ол олигархтарыҥ көрө олорон күлэн быардарын тарбанан эрдэхтэрэ дии, — суоппар уол бэркиһээбитин биллэрдэ.
— Чэ, кэпсэтиибит таах хаалбата, бары даҕаны бэйэ-бэйэбитин син өйдөстүбүт дии, — Эколог Уйбаан түмүк оҥордо.
— Мин дьэ өйдөөтүм… Атыттар, мин курдуктар, норуот эмиэ билиэн, өйдүөн наада, — суоппар сөбүлэһэн кэҕиҥнээтэ.
— Кырдьык, норуот өйдүөн наада. Сүрүн быыбардааччыны — тыа дьонун хайдах өйдөтүөххэ сөбүй?
— Хайдах диэн? Оттон кырдьыгынан кэпсиэххэ наада.
— Наада диэхтиибит да, дьыалатыгар тиийдэххэ, төһө да кэпсээбитиҥ иһин, түмүгэ олох атын буолар.
— Дьэ оннук ээ, ити тоҕо итинник буоларый?
— Тоҕото диэн биллэр буоллаҕа, үөһэттэн, салалтаттан кэлэр установка барытын быһаарар. Нэһилиэнньэҕэ олохтоох баһылык кимиэхэ куоластыырга хамаанда биэрдэ да, бүттэҕэ ол дии, — кэпсэтии мунаах боппуруоһун Сургууйап баарынан быһаарда. — Билигин тиийэр дэриэбинэбитигэр, көрөөрүҥ даҕаны, эһиги этэргитин барытын өйдүөхтэрэ, сөбүлэһиэхтэрэ. Оттон кимиэхэ куоластыахтаахтара эрдэттэн быһаарыллан бүппүт дьыаланы син биир уларыппаккын.
— Ол аата, син биир уруккулуу административнай-команднай систиэмэ ньыматынан салаллан олордохпут.
— Оннук буолбакка, атын киһиэхэ куоластаан көр эрэ, тута оннугун булларыахтара.
— Ок-сиэ, ол аата халтайга баран истэхпит дуу?
— Оннугар тахсар.
— Эс, хайдах оннук буолуой? Оччоҕо тоҕо баран иһэбитий? — суоппардара соһуйа истэн, мэктиэтигэр уруулун хамсатан, массыынатын уҥа-хаҥас дьигиһиппэхтээн ылла.
— Сэрэн эрэ, доҕор!
— Дьиҥнээх демократическай быыбар олоххо киириэн наада, оччоҕо эрэ дьиҥ нация лидерин, республика патриотун талыахха сөп. Оттон билиҥҥи курдук киин олигархтарыттан дуу, баай тэрилтэлэртэн дуу өйөнөн, үбүлэнэн быыбарга кыттар киһи көрүнньүк салайааччы, бэйэтэ позицията суох марионетка буолуон сөп. Ону өйдүөххэ наада! Раз и навсегда! — Эколог Уйбаан чиҥ-чаҥ куолаһынан саҥаран, өйдөтөрдүү сүүһүн тоҥсуммахтаата.
— Кырдьык даҕаны, оннугар тахсар эбит ээ… Оччоҕо былааспытыгар кимнээх кэлиэхтэрэй, доҕор?..
— Оттон бэйэҥ да санаан көрүүй. Ол киһиҥ кыайдаҕына өйөппүт киһитин ирдэбилин толороро биллэр буоллаҕа дии, норуотун, омугун интэриэһин түһэн, таҥнаран биэрдэҕэ ол. Ону өйдөөбөккө биһиги аҕыс аҥыы хайдыһан баран эппит-тириибит бараныар диэри тиниктэс да тиник- тэс, дьиҥнээх дьыаланан бэйэтин көрдөрбүт бас-көс киһи- битин буоллаҕына бэйэбит самнарабыт. Трагедиябыт, хайдыһыыбыт иэдээнэ манна сытар. Маны норуокка, ордук тыа дьонугар, өйдөтүөххэ наада. Улуустаһыыны, аймахтаһыыны тохтотуохха, Саха сирэ, бүтүн республика олохтоохторо диэн өйдөбүлү бөҕөргөтүөххэ, туругурдуохха! Оччоҕо эрэ дьиҥнээх сомоҕолоһуу кэлиэ. Ол иннинэ син биир бэйэ-бэйэбитин түсүһэ, самнарса туруохпут, — Бологуурап, политик табаарыһын этиитин ситэрэн биэрэрдии, түмүктээн эттэ.
Айанньыттар дойдуларын, олохтоох омуктар инники мунаах дьылҕаларын быһаарса, мөккүһэ баран иһэр сүдү политическай суолталаах соруктарын ис хоһоонун хардарыта ситэрсэн, толорсон, киэҥ кэпсэтии ис дьиҥин ырыҥалаан, санааларын сыымайдыы, өйдөрүн сааһылыы, истэриттэн иэйэ-куойа, буһа-хата истилэр.
Бологуурап ахтыыта
«Ок-сиэ, ким манна бу курдук хара мастаах ийэ тыа үүнэн тахсан, күнү-ыйы хаххалаатын диэн анаабыта буолуой?
Дьэ доҕоттоор, тыа да тыа!»
Бу Николай Неустроев ааспыт үйэ саҥатыгар «Балыксыт» диэн кэпсээнин саҕаланыытыгар төрөөбүт Сахатын сирин тэҥкэ хара тыатын сөҕөн-махтайан, саҥа аллайан суруйбут тыллара. Москва өрүс сыҥаһа сыырын нүөл мастаах үрдүк модьоҕотун дьогдьойор саалыгар, Саха сирин күннэтэ ааттатар «Бэс Чагда» санаторий лиҥкир бэс тыатын куугунуу-курулуу иҥиэттэр күөх солко суугунун быыһыгар туран, аҕа көлүөнэ классик суруйааччытын күүркэйэ эппит тылларын санаан кэлэбин.
Дьэ кырдьык, «…Үрдүк күөх халлаан ньуурун аала турбатах абаккабыт баар эбит диэх курдук» күнү-ыйы дьиҥнээхтик хаххалаабыт ийэ тыа диэн манна баар эбит. Мэктиэтигэр ханан даҕаны күн сардаҥатын аһарбат, өҥүрүк куйааһы биллэрбэт, тоҥуй киһи дьагдьайар сөрүүнэ.
Ок-сиэ, уунан ититэр оһох уһун турбатыгар дылы буолан, өрө куйаабылланан түһэн, үрдүк, көнө да бэстэр. Эчи суоннарын, ньуурдара дэхситин. Ханан да биир мутук сыстыбатах нарыламмыт кустук охтуу өрө дьылыгыраһан тахсан, сыччах төбөлөрүгэр эрэ дулҕа аһын санатар хойуу лабаалардаах саллаҕар бастарынан ситим-ситим тирэх тардыһан, биир кэлим күөх сабыы буолан, тыал хоту күөгэлдьиһэ, долгулдьуһа хамсыыллар. Биһиги бэстэрбититтэн икки-үс төгүл үрдүк, суон, ымсыырбыт санааҕа тутууга барыах бастыҥ-мааны мас киэнэ талыыта аата-ахса суох кэккэлээн турар.
Москваны көрбөтөх ыраатта. Урут эдэр эрдэххэ син үстэ-түөртэ сылдьыбытым да, туох да омуна суох, отучча сыл буолан баран, ааттыын Түгэх Иһэ диэн Чурапчы түгэх түөлбэтиттэн Хахыйахтан оронон, тыатыйбыт киһи тиийэн көрүүбэр Москва диэн соһумар, дьикти кэрэ көстүү этэ. Үксүн санаторийга бэйэтигэр бүгэн сыттарбын даҕаны, хаста да экскурсияҕа, музейдарга уонна хааным аналиһын чинчилэтэ Москваҕа бэйэтигэр киирэн тахсыталаабыт түгэннэрдээхпин. Хас эмэ биэрэстэнэн субуллар, сотору-сотору тохтотор массыына харгытын аахсыбатахха, айаннаан иһэн киһи сонургуу, сэргии көрөрө элбээбит. Кремль ис-тас бараана эрэ урукку көрүҥүнэн турар курдук. Онтон тэйэ өттө киһи хараҕар биллэрдик уларыйбыт. Биэстии-алталыы массыына кэккэлэһэ сүүрэр киэҥ-куоҥ проспектар, аныгылыы тутуулаах баараҕай, күлүмүрдэс дьиэлэр-уоттар элбээбиттэр. Уулуссалар, тиэргэннэр ырааһырбыттар. Атыы-тутуу баһаам да, бас быстар сыаната. Эттэрэ, халбаһылара биһиэниттэн ыарахан. Таҥас-сап, атах таҥаһа эмиэ үгүөрү соҕус сыаналаахтар. Саха сириттэн кэлбит сынньанааччылар наар санныга, атахха кэтэр өттүн хото эккирэтиһэллэр.
«Бэс Чагда» санаторий сынньанааччылар олорор икки улахан корпустаах, аҕыйах сыллааҕыта тутуллубут үлэһиттэргэ аналлаах саҥа уопсайдаах, гаражтаах, мастарыскыайдаах. Элбэх врачебнай, процедурнай кабинеттардаах, сауналаах, бассейннаах, библиотекалаах, сынньалаҥ саалалаах, теннистиир, бильярд оонньуур остуоллардаах, волейболлуур площадкалаах, барыта бары ситэри-хотору тэриллибит үтүөкэн дойду. Урут сэбиэскэй кэм саҕанааҕы Дубулты, Пицунда, онтон да атын айар үлэһиттэр сынньалаҥ дьиэлэригэр маарынныыр астаах-үөллээх, эмтээх-томтоох сир эбит.
Санаторий тимир эрэһээҥкилээх 13 га кэриҥэ иэннээх тиэргэнин иһигэр үрдүк баараҕай мастардаах түҥ хараҥа, симилэх ойуур тыалаах. Билигин ону ыраастыыр, чэбдигирдэр үлэни ыыта сылдьаллар. Тыаны иилии эргийэр 1100 м эргимтэлээх, оҥоһуулаах аллея суол баар. Киэһэ-сарсыарда аайы ол устун дьаарбайар идэлэммитим. Ол сылдьан биирдэ, үтүө түгэн тосхойон, суол тоҕойугар маҥнайгы президеммитин М.Е.Николаевы көрсө түспүтүм. Кини эмиэ, санаторий иккис корпуһугар олорон, сынньана сылдьар кэмэ эбит этэ. Онтон саҕалаан хас да киэһэ бииргэ хаамсан, биэрэстэни сабырыйар эргимтэлээх суолбутун балай да элбэхтик эргийдибит быһыылааҕа. Халыҥ соҕус хара өҥнөөх көннөрү спортивнай көстүүмнээх, кроссовка да буолбатах, тапочкаттан эрэ «эттээх» соҕус маҥан дьураалардаах хараҥа өҥнөөх кэтиллимэхтээбит атах таҥастаах, киһиттэн туох да ойуччута суох, бэйэбэр дьүөрэлии таҥастаах-саптаах буолан уонна биир үксүн сахалыы сиэринэн судургу, истиҥ, холку тыла-өһө тута бэйэни итэҕэйсиигэ, санааны атастаһыыга дьоһун-мааны төрүөт буолбутун ураты махталлаахтык бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын. Киһи төһөнөн улахан, сүдү даҕаны, соччонон улахамсыга суох, боростуой, киһилии сыһыаннаах буолааччы. Оннук дьону «киһи киһитэ», «ис киирбэх киһи» диэн уос номоҕо оҥостооччубут. Оттон бэтэрээнэн, кыра ычалаах дьон өттө тойон-хотун буолбута, хаарыска-хампаҕа сууланан, дьонтон үрдүү сатаан, чоноччу туттар, чыначчы тартарар куолута. Урут сэбиэскэй кэм саҕана хаһан да үрдүк сололоохтору кытта кэпсэтиэхтээҕэр буолуох, аттыларыгар даҕаны чугаһаан көрүллүбэтэҕэ (бэл коллектив мунньаҕыттан партията суох буруйга үүрүллэн тахсар эрдэххэ). Арай Михаил Ефимовичка эрэ икки төгүл приемҥа киирэн турардаахпын. Биирдэ, Үрдүкү Сэбиэт Президиумун бэрэссэдээтэлинэн олордоҕуна, Даланныын дьиэ боппуруоһугар, иккиһин — бэйэм тыа сирин уонна литература боппуруостарыгар санаа атастаһа. Онон, уруккуттан билэр киһи сиэринэн, Өксөкүлээх эппитинии, «күүстээхтик сананан күүркэйэн, хотуулаахтык сананан хоһулайан», айах атан, тыл быктаран кэпсэттэрбин даҕаны, толлуу, дук-дах туттуу ханна барыай. Хата ону бэйэтэ өйдүүр, сэрэйэр быһыынан, наҕыл, холку бэйэлээхтик кэпсэтэн-ипсэтэн, иэрэҥ-саараҥ санаам тута сайҕаммыта.
Барыбыт дууһабытын долгуппут, үһүс болдьоххо президеммитин талар айдааннаах быыбарбыт ааспыта сылга чугаһаан эрэр. Өйбүтүн-санаабытын аймаабыт, сүрэхпитин-быарбытын эппэҥнэппит оччотооҕу тыҥааһыннаах күннэр ааһаннар, история чахчыта буолбуттарын кэннэ билигин арыый уоскуйбучча, өйү-санааны сааһылаан, туох ханнык быһыы-майгы буолан ааспытын сыаналаан көрөр кэм тосхойдо бадахтаах.
Быыбар хампаанньатын тиһэх күннэригэр Хахыйахпыттан куоракка киирбитим, быһыы-майгы тыҥаан, дьон-сэргэ сирэйэ-хараҕа турбута тыа киһитин хараҕар сэрии саҕаламмытыгар холоонноохтук көстүбүтэ. Эдэр интеллигенция лидерэ Валерий Луковцев сүбэтинэн М.Е.Николаев быыбардыыр штабыгар тиийбиппэр, тута ыстатыйа сакаастаатылар. «Тыҥааһыннаах кэм мүччүрүйбэт ирдэбилэ» диэн төбөлөөн аҕалан биэрбиппин харчытын төлөөн «Арчы» хаһыакка бүтүн биир балаһаны таһаартарар буоллулар. Барыта оҥоһуллан, бэлэмнэнэн сарсыҥҥытыгар тахсыахтааҕын биир күн иннинэ Михаил Ефимович кандидатуратын устунан кэбистэ. Инньэ гынан ыстатыйам тахсыбакка хаалбыта. Ону, пробнай экземпляры ылан, балай да элбэҕи куоппуйалатан, куоратынан, Чурапчынан, Мырыланан, Хахыйаҕынан бэйэм тарҕаппытым. Онтон «Дьылҕабытын бэйэбит сарбынныбыт» диэн ыстатыйабын «Орто дойдуга» бэчээттэппитим. Онно «2001 сыл ахсынньы 12 күнэ сахалар саргыбыт самныбыт күнүнэн үйэ-саас тухары историябытыгар киириэҕэ» диэн саҕалаан, ол этиим тула санаа атастаһан суруйбуттаахпын. Ол эппит тылларбыттан билигин даҕаны аккаастаммаппын. Мантан аллара оччотооҕу быһыыны-майгыны көрдөрөр суолталаахтар диэн ол ыстатыйаларым ис хоһооннорун биэрэбин.
Былыргы өбүгэлэрбит олохторо-дьаһахтара үтүө дуу, мөкү дуу өттүгэр тосту уларыйар тыҥааһыннаах түгэннэрин өс номоҕун бэргэн тылларынан этэн кэбиспиттэрэ баар. Олох бары өрүттэрэ үчүгэй өттүгэр уларыйар, көнөр түбэлтэтигэр: «Күммүт көрдө, күөнэхпит күөрэйдэ», — диэн үөрэ-көтө сэмээр сипсиһэр, күлүктэригэр имнэнэр буолаллара. Оттон үүт-тураан олохторугар аймааһын, уларыйыы ыар тыынын мүччүрүйбэт тыҥааһына ыган кэллэҕинэ: «Күн туллара, күһэҥэ быата быстара буолла», — диэн сэрэнии-сэрбэнии күүрээннээх тылларын этэллэрэ.
Быйылгы буолаары турар президент быыбара биһиги республикабыт олоҕор дэбигис өйдөммөт, олус мөккүөрдээх, уустук политическай быһыыны-майгыны үөскэттэ. Бу дьон-сэргэ өйүн-санаатын булкуйбут аймааһыннаах мөккүөр дьиҥнээх төрүөтүн төрдө-төбөтө туохха сытарын, ким туох сыалтан-соруктан бэйэ-бэйэбитин киксэрэн, утары туруортаан, ар-бур дэттэрэн саатаан эрэрин өйдүүрбүт буоллар, баҕар, бөлөх-бөлөх хайдыһан сирэй-харах анньыһарбыт, хардарыта хоруотаһарбыт арыый намырыа эбитэ дуу, суоҕа дуу.
Былыр-былыргыттан улахаттар кыралары талбыттарынан тутар-хабар биир бигэ ньымалаахтар. Мэҥиэ быраҕан, манньа биэрэн, холуннаран, киксэрэн тус-туспа түөлбэлээн олорор биис, аҕа уустарын утарыта туруортаан бэйэ-бэйэлэрин охсуһуннаран, кыргыһыннаран, эстэллэрин-бысталларын саҕана талбыттарынан күөйэ-хаайа туталларын-хабалларын эбэтэр сирдэрин-уоттарын былдьаан бэйэлэрэ олохсуйалларын, сииктиин симэлитэллэрин, абыраатахтарына бэйэлэрин туһаларын санаан өлбөтү эрэ үрдүнэн өл хаптаран чаҕар-кулут оҥостоллорун хайа муҥун ама историяттан ким истибэтэҕэ-билбэтэҕэ баарай?!
Дьэ ити былыр этэ диэххит. Оттон билигин, холобур, биһиги, дьоҕус омук да буолларбыт, үөрэхтэннибит-сайынныбыт, өйбүтүнэн баһыйтарбаппыт, аахсар-кэпсэтэр, бэйэбит бырааппытын туруулаһар буоллубут дэһэн өтөччү туттабыт, эҕэ-дьаҕа тыллаһабыт. Ол эрээри син биир угаайыга киирэн биэрэ турабыт, бэйэ-бэйэбитин самнарсар адьынаппыт эбии «тупсан», сэтэрээн иһэр. Тоҕо өрүү манныгый, ычабыт кырата таайар дуу, төлкөбүт түөрэҕэ түҥнэри дуу?!
Ааспыт икки быыбарга, бүгүҥҥү курдук, тыҥааһыннаах быһыы-майгы буолбатаҕа. Сэбиэскэй Союз үрэллибитин кэннэ Россия бэйэтэ ыһыллар кутталга киирэн киин былаас биһигинньиктэринэн дьарыктанар бириэмэтэ да, кыаҕа даҕаны суоҕа. Хайдах эмит гынан чөл хаалар туһуттан маҥнайгы президент Борис Ельцин онуоха-маныаха диэри регионнарга хааччахтаммыт суверенитеты биэрэргэ күһэллибитэ. Дэлэҕэ даҕаны биһиэхэ ыҥырыллан кэлэ сылдьан: «Суверенитеты төһөнү кыайаргытынан ылыҥ!» — диэн түгэхтээхтик саҥа аллайыа дуо? Ону, көҥүлгэ көппүт курдук, үөрэ-көтө, уруйдуу көрсүбүппүт. «Күммүт көрдө, күөнэхпит күөрэйдэ», — дэһэн, бэйэбит суверенитет биллэрэн, Конституция ылына охсон, өрөһө-чөрөһө түспүппүт. Эрэллээх аҕа баһылыкпыт Михаил Николаев тула түмсэн, кини президеннээбит уон сылын устата, олохпут укулаата төрдүттэн тосту уларыйар мүччүргэннээх кэмигэр, атын регионнарга холоотоххо, улахан охсууну ылбакка, кэскиллээхтик, сөпкө дьаһанан, олохпут оҥкулун оҥостон кэллибит.
Урукку систиэмэни эһэн, ырыынак уустук сыһыаныгар киирии тоҥуу хаарын силэйэн саҥа суолу-ииһи тэлинии түһүүтэ-тахсыыта ханна барыай, тохтоон, бытааран да ылларбыт, кэнникинэн син тэтимирэн, иннибит диэки дьулурҕатык баран иһэбит. Аара көрсөр аата-ахсаана суох элбэх мэһэйдэри туораан, баччаҕа диэри этэҥҥэ дьулуһан кэлбит суолбутугар тохтоон, суол тэлэр бас-көс киһибитин солбуйар дуу, салгыы туруорар дуу туһунан кэпсэтиибит уота-күөһэ күөдьүйэн улаатан барар куттала үөскээтэ.
Биһиги бу будулҕан кэмҥэ мунаах буолан баран дьулурҕа айаммытын тулалаан олорор ыраах-чугас ыалларбыт ким сэмээр сэҥээрэ, ким (бэйэбитигэр майгынныыр балаһыанньалаах аҕыйах ахсааннаах өттө) сөҕө-махтайа, ким ордук саныы көрө-истэ олороллор. Оттон тэһииммитин тутан олорор амаҕаччылыыр күүстэр сирбит-уоппут дэлэгэй хаһаастаах ампаардаах аһыттан ботуччу соҕус үтэлэнэн, олус ииммэккэ-хаппакка, көнө сүрүннээхтик иннибит диэки дьулуруйарбытын ахсаабакка кэтээн, чуҥнаан көрөллөр.
Халыҥ хаһааспытыгар — сирбит балысхан баайыгар соҕурууҥҥу интэриэстээх эргимтэлэр алыс дураһыйар, харахтара хатанар буолбута уруккуттан баар. Ол эрээри суолбутун тэлээччи бас-көс киһибит, эрдэттэн дьаарханан, дьиэк-хайаҕас көстүбэт гына уурумньу хаһааспытын хайан-харайан кэбиспититтэн иҥнэн, аны кинини бүдүрүтээри, бэйэлэригэр чугас эбэтэр ньулдьаҕай-харалҕан киһинэн солбуйтараары, тиистэрин-тыҥырахтарын сытыыламмыттара ыраатта. Сүбэ булунар суолбут тохтобулугар эрдэ бэлэмнээбит, бэйэбитигэр үктэтэн эстэриэхтээх айаларын кирсэ чиҥээн, кылыыта тыҥаан аҕай сытар. Ону бэлэмнииллэригэр тиниктээх уҥуоҕу быраҕан, күөрт дьүһүннээх, түөрт харахтаах үрүгэн аһыҥас анаан ыытыллан, сыл аҥаардааҕыта суолбутун-ииспитин тордоон кэлэн, кэһиэхтээх куолаһынан үрэн ньаргыйан холуннарыы-баһааҕырдыы ыырынан-дьаарынан дойду эфирин толорбута.
Суолбутун салгыы тэлиэхтээх аҕа баһылыкпытын талар күммүт ыган-чугаһаан истэҕин аайы, тэһииммитин тутан арҕаспытыгар олорооччулар, бэйэ-бэйэбитин утарыта киксэртээн, күлүү-элэк оҥостон, көрүлээн-көччүйэн ахан эрэллэр. Ыраахха ытар сыаллаах араас угаайыга, кигээһиҥҥэ, тиксэртээһиҥҥэ киирэн биэрэммит, бэйэ-бэйэбитин түһэрсэ, үтүрүһэ-анньыһа сылдьаммыт, дьылҕабытын талынар быһаарыылаах күммүтүгэр бэйэбитин сууһарар алдьархайдаах айа кылын ама төлө үктүөх үлүгэрбит күүтэн турара буолуо дуо? Дьэ өбүгэлэрбит сэрэтэр-сэрбэтэр сибиэннэрэ илэ иһиллэргэ дылы гынна: «Күммүт туллара, күһэҥэ быата быстара кэллэ…» Сэрэниэҕиҥ-сэрбэниэҕиҥ, үрүҥү-хараны араарыаҕыҥ, уһуну-киэҥи өйдүөҕүҥ. Уодаһыннаах угаайыга киирэн биэримиэҕиҥ, кистэлэҥ айа кылын таарыйымыаҕыҥ!
Киин Россия бэйэтин территориятыгар Курскай магнитнай аномалияттан, чохтоох Кузбастан уонна баранан эрэр саппаастаах Уралтан ураты атын сир баайдаах суоҕун кэриэтэ. Федеральнай бюджеты хаҥатар элбэх саппаастаах ньиэп, газ, алмаас курдук баайдаах сирдэр дойду регионнарыгар, холобур, Ямало-Ненецкэй автономнай уокурукка, биһиги Сахабыт сиригэр бааллар. Оттон биһиэхэ ньиэппит, газпыт, алмааспыт таһынан өссө көмүспүт, чохпут, хорҕолдьуммут, сурьмабыт сыттаҕа дии. Бу бэйэлээх иҥсэ көбөр, харам харбас санаа уһуктар бастар бараммат баайы-дуолу таах көрөн олоруохтара баара дуо?! Ол иһин былыргыттан быйылгыга диэри үрүҥ харахпытын өрө көрдөрбөккө, уодьуганнаан-уҕарытан, уһун сон кэтэрдибэккэ, талбыттарынан тутан-хабан кэллэхтэрэ.
Арыый өрө тыыммыт, харахпыт сырдаабыт кэминэн бу кэнники уон сылбыт буолла. Төһө да кылгас кэрдиис кэмҥэ көҥүл ылан бэйэбитин салҕанан, барҕа баайбытыттан кыра да буоллар бэриһиннэрэн, үлэлээн-хамсаан кэлбиппит иһин, сэбиэскэй кэм сэттэ уонтан тахса сылын устата ситиспиппитинээҕэр элбэҕи ситистибит, оҥордубут, инники хардыылаатыбыт. Ордук промышленнай экономикабыт, тутуу, култуура, үөрэхтээһин өттүгэр хото сайынныбыт. Ол эрээри тыа сирин реформалааһыҥҥа, сири түҥэтииттэн уратыга, булкуллуу, бытаарыы тахса сырытта. Дьиҥинэн, кыра да наада эбит, бу кэлиҥҥи икки сылга эт, үүт бородууксуйатын туттарыыга харчытын тутатына арыый үрдэтэн төлүүр буолуохтарыттан ыла тыа дьоно барахсаттар тута өрө көрөн, харчыланан, көнөргө бардылар. Ырыынак эҥин-эгэлгэ сыһыаныгар эдэрдиин-эмэнниин кэбэҕэстик үөрэнэн эрэллэр. Чаҕылхай холобуру Чурапчы уһук түөлбэтэ Хахыйах олоҕуттан аҕалыахха сөп. Манна олохтоох Марта уонна Алексей Макаровтар диэн эдэр ыал быйыл сайын уон биэс ынаҕы ыан «УАЗ» массыына таһынан миэбэл, табаар ылыннылар. Элбэх оҕолоох Гермогеновтар дьиэ кэргэн центнергэ эрэ тиийбэт аҥаардас дьэдьэни үргээн, тонна кэриҥэ моонньоҕону, уулаах отону хомуйан «Чурапчы» кооперативка туттаран, уонтан тахса тыһыынчалаах дохуоту киллэриннилэр. Бу ыал сэттэ эрэ саастаах кыра кыыстара күҥҥэ иккилии биэдэрэ уулаах отону хомуйар үһү. Бу улахан сыралаах үлэ түмүгэ ыал ийэтэ, олохтоох оскуола завуһа Альбина Егоровна сатабыллаах тэрээһининэн, көҕүлээһининэн ситиһилиннэҕэ. Икки оҕолоох Лидия, Федот Новгородовтар сир аһын эмиэ хото хомуйаннар, эргиэнньиттэри кытта утарыта мэнэйдэһэн, оҕолоругар таҥас-сап, хаһаайын сааскы куска ытар ботуруон булуннулар. Дьэ бу дьиҥнээх ырыынак сыһыана буолбатах дуо? Икки сыл субуруччу шелкопряд буулаан, Амма эҥээр тыатын хараарчы хатардан кэбистэ. Онтон эбитэ дуу, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат дииллэринии, тыа иһинээҕи почва уутуйан, өҥсүйэн, быйыл куйаас сайыҥҥа сирбит аһа тиэрэ үүннэ.
Бу ааспыт уон сылбыт, кырдьык даҕаны, күммүт көрбүт, күөнэхпит күөрэйэн ааспыт ыам кэмэ эбит. Биир сүрүн ситиһиибитинэн куппут-сүрбүт бөҕөргөөһүнэ, өйбүт-санаабыт (менталитеппыт) уларыйыыта буолар. Кыралыын-улаханныын аан дойдуну улаҕатынан эргийэн, бэйэбитин билиһиннэрэн, атын дьону-сэргэни көрөн билиибит-көрүүбүт кэҥээтэ, атаспыт-доҕорбут элбээтэ. Атын дьоҕус республикалар — Бурятия, Калмыкия, Тыва дьоно-сэргэтэ биһигини ордук саныы, сэҥээрэ көрөр буолбуттара сымыйа буолбатах. Аҕа баһылыкпытын, биһиги национальнай геройбут курдук, сөҕө-махтайа, ытыктыы көрөллөр. Россия үрдүкү салалтатын эргимтэтигэр ылыннарыылаах тыллаах, бэйэтигэр эрэллээх, республикатын, дьонун-сэргэтин интэриэһин сатаан туруулаһар, норуот баайын-дуолун ыскайдааһыны утары дьиэги киллэрбэт дьиппиэн, кытаанах позицияны тутуһар дьиҥнээх нация лидерин курдук билинэллэр. Ол иһин үрдүкү салалта тула аалыҥнаһар улахан сололоох чиновниктар, олигархтар, банкирдар толло, дьаархана тутталлар. Бу быыбарбытынан сирэйдэнэн, кинини үһүс болдьоххо турар быраабын быһаары, самнараары төһөлөөх хобу-сиби тарҕаттылар? Политиктарбытын кигэн, амбицияларыгар оонньоон, Конституциябыт ис хоһоонун сэймэктэтэн, бэйэлэригэр туһалаах өттүн көрөн ылларыахтаахтарын (баайбытын бас билии туһунан ыстатыйаны) ылларан, хааллартарыахтаахтарын (икки эрэ болдьоххо турар ыстатыйаны) хааллартаран, талбыттарынан өрө-таҥнары эрдэн, былыргыттан туттар ньымаларын сыысхала суох оонньотон, бэйэбитин утарыта бөлөххө хайыталаан эмиэ айдаан, түрүлүөн бөҕөнү тартылар. Эмиэ бэйэбит киирэн биэрээхтээтибит, били иитиллибит айа кыла төлө барара буолла.
Дурда-хахха туттар эрэллээх бас-көс киһибитин туоратан, эппит хоту сылдьар буһа-хата илик күөх уйан киһини таллараары, араастаан киирии-тахсыы, турунуу-суоһурҕаныы күнтэн күн кытаатан иһэр. Ону бэйэбит күөртээн, уотун-күөһүн улаатыннаран биэрэн иһэбит. Киһи буолан баран хайдах алҕаһаабат буолуой, тугу да үлэлээбэт, бэйэтин баһын бэйэтэ бас билиммэт, ыйыы-кэрдии хоту сылдьар марионетка эрэ алҕаһаабата буолуо. Ааспыт олохпутугар хас оннуктары тойон-хотун оҥостумматахпыт баарай? Ол саҕана уһун сонноммотохпутун ама өйдөөбөт буоллахпытый! Хайа оттон кыратык ханарытан эттэххэ, тэбиэн саҕа хара дьыалатааҕар түөн саҕа үтүө дьыала ордук диэн өс номохтоох этибит дии. Төһө да быттаһан-былахылаһан хаһыспыппыт иһин, президеммит оҥорбут дьыалата, төттөрүтүн, үтүөтэ тэбиэн, алҕаһаабыта түөн саҕа буолбатаҕа буолуо дуо?! Ону ыараҥнатан көрөн баран, суоҕу-баары оҥуох-хасыһыах баара.
Быыбарга кыттар саҥа кандидаттарбыт истэриттэн киһи талан ылан эргиччи ыараҥнатан, бу республика интэриэһин, норуот чиэһин дьиҥнээхтик туруулаһан көмүскүүр кыахтаах, олохпутун тупсарыа, инники дьылҕабытын түстүө диэн киһи толору астына көрөрө, бүк эрэнэ саныыра суох. Тыллара-өстөрө суоҕу оҥоруу, судургуну толоруу курдук, барыта өйү сүүйүүгэ, санааны оонньотууга сыаллаах, долоҕойго тохтообот, өйгө хатаммат, уҥуоҕа суох минньитии тыл. Мандат иһин киирсиигэ сорохтор туттар ньымалара боччума суоҕа, кири-хоҕу хасыһыылара өйдөрө-санаалара чычааһын көрдөрөн бэйэлэрин утары үлэлиирин өйдөөбөт эрээри, хайдах президент буоларга дураһыйаллара эбитэ буолла.
Президент буолуу диэн республика, норуот иннигэр, кини ааспыт историятын, билиҥҥи олоҕун, кэлэр дьылҕатын туһугар сүҥкэннээхэй эппиэти сүгүү. Бу ыар сүгэһэри эрэллээхтик санныгар ылан, түһэрбэккэ иннин диэки хардыылыыр бигэ-таҕа киһи ким буолуохтааҕын норуот билэр, ньулдьаҕайдары, бытархайдьыттары талыа суоҕа.
Биһиги айдааннаах быыбарбыт түмүгүттэн бүтүн Россия үрдүнэн баар бары кыра норуоттар, ордук бырааттыы республикалар, инники дьылҕалара кытта быһаарылларын өйдүөхтээхпит. Ахтан аһарбытым курдук, кинилэр Михаил Николаевы туох да мэлдьэҕэ суох биһиги национальнай геройбут быһыытынан көрөллөр. Алмааспытыттан сылтаан, интэриэстээх үрдүкү эргимтэ кинини хайдах туоратарын, эргиччи өттүнэн күөйэ-хаайа сатаан араастаан мөрөйдүүрүн киһитэ кини буолан тулуйарын, туруулаһарын ыаллыы буряттар, алтайдар, тувинецтар бэйэбитинээҕэр ордук өйдүүллэр, ытыктыыллар. Кининэн чиэрэс биһигинэн киэн тутталлар, дурда-хахха курдук саныыллар. Ол тоҕото биллэр, биһигини самнардахтарына, кинилэр уочараттара кэлиэ турдаҕа дии. Дэлэҕэ быһайын Масюгунан биһиги киһибит кэнниттэн Илюмжиновы, бүтүн калмык норуотун күлүү-элэк гыннарыахтара дуо? Ити барыта ситимнээх, түгэхтээх, инникини бэлэмнээһин. Биһиги быыбарбытыттан Россия инникитин унитарнай государство дуу, федерация дуу буолара тутулуктаах. Киһибитин самнардахпытына, бырааттыы омуктарбыт кэлэйиэхтэрэ, кутарайыахтара. Кичэмэл санааларын, эрэллэрин түһэн биэриэхпит. «Ол иһин да сахалар эрэйдээхтэр кэм буолуохтара, киһилэрин бэйэлэрэ сууллардылар» дэттэрэрбит чуолкай. Онон уһуну-киэҥи өйдөөн, ырааҕы анааран инники дьылҕабытын сарбыммат курдук өйү-санааны тутуһан дьаһанар мүччүрүйбэт кэммит үүннэ! Боростуой норуот, хары күүһүнэн үлэлээн иитиллээччи салайааччыта кимин-тугун этинэн-хаанынан билэр. Ону аҕыйах ахсааннаах куорат иһинээҕи үрдүк солоҕо тиксибит араҥа өттө булкуйар. Биһиэхэ оннук дьоммут элбээн, былааһы былдьаһыы ухханыгар ырааҕы-чугаһы анаарбат харалҕан буолан хаалаллар эбит.
Бу быыбарга Михаил Николаев кыайара саарбахтаммат. Онон биллэр дьыаланы уустугурдубакка, дьон өйүн-санаатын булкуйан куолаһы хайыппакка, норуот, республика интэриэһин туһугар, атын кыра норуоттар, бүтүн Россия инники дьылҕаларын санаан туран, бэйэҕит кандидатураҕытын устунан Михаил Николаев туһатыгар туораан биэрдэргит, дьон-сэргэ махталын ылыа этигит. Бу кыбыстыылаах дьыала буолбатах, хорсун быһыы. Дьон-норуот иннигэр патриотическай иэһи төлөөһүҥҥэ тэҥнээх! Өсөһөн кыттан баран, биэс-уон да бырыһыаны ылбакка хаалар — ол баар кыбыстыылааҕа!
Өксөкүлээх эппитинии, өссө биирдэ өлө-өлө тиллэн, быста-быста салҕанан көрүөҕүҥ. Сүҥкэн эппиэттээх, быһаарыылаах кэмҥэ билиҥҥи президеммит тула түмсүөҕүҥ! Сомоҕолоһуоҕуҥ!!!
Оттон «Орто дойдуга» бэчээттэммит ыстатыйам маннык ис хоһоонноох этэ:
2001 сыл ахсынньы 12 күнэ сахалар саргыбыт самныбыт күнүнэн үйэ-саас тухары историябытыгар киириэҕэ. Бу күн президеммит быйылгы быыбарга кыттартан бэйэтэ аккаастанарга күһэлиннэ. Ыраас халлааҥҥа этиҥ эппитинии, туох ханнык буолбутун өйдөөмүнэ, дөйүөрэн олоробут. Суолбут ааныгар эрдэттэн иитиллибит айа кылын төлө үктээн, инники дьылҕабытын бэйэбит сарбынныбыт. Ол тугун туһунан «Арчы» хаһыакка тахсыахтаах ыстатыйаҕа сиһилии суруллубута.
Михаил Николаев норуокка туһаайбыт этиитэ сорохтор истиилэригэр кини үгүс ахсааннаах быыбардааччыларын интэриэһин түһэн биэрбит курдук иһиллибитэ буолуохтаах. Дьиҥинэн, оннуга кэлиэ дуо, сыл аҥаарын инниттэн алмааспытыттан сылтаан, кинини араас ньыманан күһэйэн, мөрөйдөөн туората сатааһын түмүгэ буоллаҕа. Буолаары буолан ону бэйэлээх бэйэбит илиибитинэн, былааска суудайыыга хараҥарбыт, норуот, республика интэриэһин санаабат, тус бэйэлэрин эрэ интэриэстэрин көрүнэр депутаттарбытынан оҥортордулар. Дьэ эрэттэриҥ араас киириини-тахсыыны, интриганы баҕас толору баһылаабыттарын биһиги муҥнаахтарга үчүгэйдик көрдөрдүлэр. Сокуон баһа мэкчиргэ баһын курдук дииллэрин чахчы дакаастаатылар. Россия киин быыбардыыр комиссиятын председателэ Александр Вешняков Саха сирин бары норуоттарын көҥүл куоластыыр бырааптарын куруубайдык кэһэн туран, эрдэттэн Михаил Николаевка бириигэбэр туруоран тыл этэрин киин телевидение хал буолуохпутугар диэри көрдөрдө.
Президеммит кандидатуратын бэйэтэ устунуутун ситиһэн баран, Михаил Николаев ити хардыытын Россия Конституциятын күнүгэр оҥорбутун символичнай диэн элэк гынар. Хата кини, бэйэбитигэр өй уган биэрэрдии, бииртэн дьиксинэрдээх эбит: кыһыҥҥы бытарҕан тымныыга дьон 50 бырыһыана кэлбэккэ, быыбар буолуо суоҕа диэн. Сөпкө этэр, куоластыыр быраабын күөмчүлэппит норуот бу кирдээх быыбарга кэлимиэн даҕаны син буоллаҕа дии. Хайа муҥун үөһэттэн оҥоһуллар угаайыга киирэн биэрэ туруой? Кырдьык даҕаны, кини өйдөтөрүнүү, бу бырачыастаһар бырааппыт суос-соҕотох көрүҥэ хаалла. Мин бу саха норуотун инники дьылҕатын төрдүттэн быһар, күлүү-элэк оҥостуулаах сааттаах быыбарыгар бэйэм бырачыастыыр гражданскай бырааппын туһанан, куоластыы кэлиэм суоҕа.
Багдарыын Сүлбэ («Орто дойду», 14.12.2001) ыстатыйатын кытта толору сөбүлэһэбин. Онно этиллэр биир түгэнтэн ордук хараастарын, билиҥҥэ диэри санаата оонньуурун өйдүүбүн. Кини Бэрдьигэстээх учууталыттан сурук туппут. Ол учуутал эдэригэр устудьуоннуу сылдьан, биирдэ уопсайга олорор кыргыттар альбомнарын көрө олорон, курсунан түспүт уопсай хаартыскаҕа икки устудьуон уол сирэйдэрэ туора-маары сотуллан хараардыллыбыттарын дьиктиргии көрбүт. Ыйыппытыгар ити сэбиэскэй былааһы утарбыт уолаттар диэбиттэр. Кыыс төрөппүттэрэ оҕолорун «ону-маны мэнээк саҥарыма, тылгыттан баайсан хаайыыга угуохтара» диэн куруук сэрэтэ сылдьаллар эбит.
Бу холобур оччотооҕу идеология, репрессия куттала дьоҥҥо дьайар күүһэ хайдах курдук күүстээҕин, онон дьону төттөрү өттүнэн «сомоҕолуур» өрүттээҕин көрдөрөр. Оттон билигин норуоту үчүгэй өттүнэн сомоҕолуур, тас күүстэртэн көмүскүүр идеология суоҕа биһигини туохха тиэрпитин бары билэн олоробут. Аны өскөтүн инникитин дойду унитарнай государствоҕа кубулуйар түгэнигэр ханнык-туох балаһыанньаҕа тиксэрбит биллибэт. Быһатын эттэххэ, таҥара илиитигэр киирдибит…
Инньэтэх Тыгын саҕаттан, кини сиэнэ Маһары, оччотооҕута Москва курдук сылы-сылынан айаннаан тиийэр быраман мындаа дойдуга икки төгүл төхтүрүйэн туран нуучча ыраахтааҕытыгар тиийэ сылдьыаҕыттан ыла, Соппуруон Сыраанап, Сэһэн Ардьакыап эрдээх санааларынан эридьиэстэһэн туруорсууларынан, ааспыт адырҕаннаах үйэлэр аргыардарыгар сиик-туман буолан симэлийэн хаалбакка, араас күчүмэҕэйдэри, харгылары туораан, омук быһыытынан ситэн-хотон, күн бүгүнүгэр диэри этэҥҥэ тиийэн кэллэхпит. ХХ үйэ саҕаланыытыгар саха ньургун уолаттара Максим Аммосов, Платон Ойуунускай норуоттарын туһугар тыыннарын толук ууран туран, күүрээннээхтик күрэстэһэн, автономияны биллэринэн, туспа республика статуһун ылбыппыт. Сэрии кэнниттэн урусхалламмыт хаһаайыстыбаны чөлүгэр түһэриигэ, сут-кураан содулун туоратыыга Илья Винокуров үлэтэ-хамнаһа, өҥөтө дьон өйүгэр-санаатыгар умнуллубаттык иҥмитэ. Онтон кэлин балай да уһун болдьохторго үлэлээн ааспыт үрдүкү салайааччыларбыт дьон-сэргэ өйүгэр олус биллэр-көстөр суол-иис хаалларбакка, үрдүкү былаас, партия дьаһалын тутуһан үлэлээн аастахтара. Г.И.Чиряевтан уратылара дьон-норуот билиниитин, ытыктабылын соччо ылбатахтарын кэриэтэ. С.З.Борисов оҥорбута элбэх да буоллар, төрөөбүт норуотугар, кини интеллигенциятыгар аньыыта-харата эмиэ умнуллубат. Оттон салайар араҥаҕа араас таһымҥа үлэлээбиттэртэн бэрт үгүстэрэ идеология күүһүгэр күүс эпсэн, сорох-сорохторо национализмҥа буруйдааһын баалкытын өрө тутан, норуоттарын үрдүгэр ким далбаатанан, ким көннөрү суоһурҕанан куттаталаан ылбыт түгэннэрин, кэлин төһө да саптына, сымнатына сатааталлар, дьон-норуот өйүгэр кытаанахтык хатаабыт омугумсуйууга күтүрэнии суоһун-суодалын хаһан да умнуо суоҕа. Киһи сөҕүө, сонньуйуо баар, ол дьонуҥ билигин кэлэн сымыыттааҕар бүтэй, сэмэй, ньуолбар бэйэлээхтэр кинилэр буолан, ааҕааччы манньыйан хараҕын уута ыгыллар интервьютун биэрэллэр, ахтыы суруйаллар. Бу оҥорбуттара улаханын, туһалаабыттара элбэҕин, ону биһиги, боростуой дьон, харахпыт сабыллан, кулгаахпыт бүөлэнэн, көрбөккө-истибэккэ хаалбыт эбиппит үһү. Кэм-кэрдии уларыйыытын долгунугар буруйа суох эмсэҕэлээбит, үлэтэ суох хаалбыт кинилэр эбиттэр. Ону биһиги болҕомтоҕо ылбатахпыт, үлэлэрин-хамнастарын сыаналаабатах, кыайыыларын-хотууларын бэлиэтээбэтэх эбиппит.
Киһи буолан баран хайдах бииргэ олорбут, үөрэммит, үлэлээбит үөлээннээхтэрэ, доҕор-атас, аймах-билэ, чугас дьоно суох буолуой? Уулларбыт хаардара элбээн, нүһэрсийэ дархаһыйан, сааһырыыларын төгүрүк сыыппаратын дор- ҕоонноохтук үбүлүөйдэтэлээн, биир дойдулаахтарын, аймах-билэ дьоннорун истиҥ махталларын, уруй-айхал тылларын дуоһуйа истэн, итэҕэстийбиттэрин, сүтэрбиттэрин ситиспит курдук сананаллара, киһи айылгытын сиэринэн, омнуоланыа баара дуо? Бар дьон ааспыты барытын ырыҥалаан сөҥөрдөн өйдүүр өйө-санаата, бүтүн омук сыанабыла, кэм-кэрдии дьүүлэ диэн баар, үтүөнэн эбэтэр мөкү өттүнэн үйэттэн үйэҕэ махталга тиксии биитэр сууйуллубат хара мэҥ баттыгын сүгүү.
— Мин буспут-хаппыт олоҕум оскуолата атын эбит быһыылаах, норуот саамай дьадаҥы араҥатыттан саамай ыарахан, сэрии, сут-кураан, репрессия түбүлээбит кэмигэр төрөөн-үөскээн, тулаайах аҥаардаах (аҕам биэстээхпэр өлбүтэ) үөрэҕэ суох ийэбитигэр түөрт оҕо иитиллэн, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан тыыннаах ордон, үөрэнэн, үлэһит буолбутум ол дьайар буолуохтаах, — диир Михаил Ефимович салайааччы оруолун туһунан тиэмэни таарыйан кэпсэтиибитигэр. — Тоҕо оннуга буолла, урут даҕаны, кэлин даҕаны үлэлээбит салайааччылар наар промышленность: кыһыл көмүс, чох, алмаас — боппуруостарын туруорсаллар эбит, тыа хаһаайыстыбата, сир боппуруоһа суоҕун курдук, оттон дьонуҥ, норуотуҥ барыта онно сырыттаҕа дии.
— Оччолорго наар үөһэттэн ыйыыны-кэрдиини, партия уурааҕын толорон үлэлиир кэм этэ буоллаҕа, — санаам кылын таба таайтаран, сэргии түһэбин.
— Киммилэр, доҕор, татаардар, башкирдар, чуваштар туруорсуулара олох атын буолар эбит ээ.
— Э-һээ… — күүппэтэхпин истэн, мах бэрдэрэбин. Испэр утарыта ис хоһоонноох араас санаалар элэгэлдьиһэн ааһаллар.
Оннук баар эбит дуу? Ол иһин да атын дойдуларга син норуоттарын интэриэһин сатаан туруорсар, туруулаһар дьон баар буола сылдьыбыт эбит буоллахтара. Биһиги курдук, ыйыллыбыт суолтан, тахсыбыт уураахтан туоруу сатаабат туһугар наһаа күннэтэ ыйыы-кэрдии, үүрүү-түрүйүү, дэҥҥэ алҕаска туора үктэннэххинэ, баалкы үрдүгэр түһүү буолбатах эбит буоллаҕа. Биир сайын, 90-с сыллар саҕаланыыларыгар быһыылааҕа, суолбут-ииспит муҥутаан тупсан турар кэмигэр Харысхаллыын казах суруйааччыта Калаубек Турсункуловы Даланы кытта көрүһүннэрээри, Амма Солобудатыттан Хахыйахха диэри арыаллаан, сарсыардаттан айаннаан ыкса киэһэ тиийбиттээхпит. Биһиги суолбут барахсан эккир-буккур, эдьэҥ-ходьоҥ айаныгар ыалдьыппыт доруобуйата, туруга алларыйан тиийбитэ. Онно: «Биһиэхэ хас учаастак, ферма аайы суолбут асфальт. 200 км сири «Волганан» икки чаастан ордук айаннаабаппыт», — диэн бэркиһээн эппитин өйдүүбүн. Сирэйбит эрэ кытаран хаалбыта. Ол саҕана кинилэргэ 1986 сылга атыыр айдааны тарпыт Колбин олороро. Оттон үтүөкэннээх суолларын бүтүн Союз үрдүнэн үөҕүүгэ, холуннарыыга сылдьыбыт Кунаев оҥотторбута. Үтүө айылаахтар, хор, оннук бэйэлэрин сиэртибэ оҥостон норуоттарыгар туһалаабыттарын дьон-сэргэ умнубат, өссө уос номоҕо буолан үйэлэртэн үйэлэргэ бэриллиэ турдаҕа. Турсункулов ол сырыытын кэлин саҥа кинигэтигэр «Два дня с Даланом» диэн анал төбөлөөн ахтыы суруйбута.
«Киһи күннээх, балык ыамнаах», «Күммүт көрдө, күөнэхпит күөрэйдэ». Бэргэн да этиилэр. Кырдьык, өрөгөй күннэригэр тус интэриэстэригэр урукку баһылыктарбыт ыам кэмин туһаммахтаан хааллахтара. Ол эрээри туох барыта бүтэр уһуктаах, ыам кэмэ ааһан, ыабыт балык хапсыйан, муҥурданыы муҥур уһугар тиийэрэ эмиэ баар. Оттон бүтүн норуот туһугар күммүт көрбүт, күөнэхпит күөрэйбит кэминэн туох да саарбаҕа суох ааспыт үйэ кэнники уон сыла буоларын, бука, ким да мэлдьэспэтэ буолуо.
1990 сыл балаҕан ыйын 27 күнүгэр бука бары баҕа өттүбүтүнэн өрө күүрэн суверенитет туһунан Декларация ылыммыппыт. Онтон икки сылынан бэйэбит Конституциябытын (Төрүт Сокуоммутун) бигэргэтэн, бэйэбит баспытын бэйэбит бас билинэр суверенитеттаах государство буолбуппут. Бу уон сыл устата бэйэбитин омук быһыытынан сананар өйбүт-санаабыт сайдыытын муҥутуур өрөгөйүгэр тиийдибит. Бу буолар суверенитеттана сылдьыбыт кэммит сүрүн ситиһиитэ. Хаһан да бэйэбитин маннык көҥүллүк санаммыппыт суоҕа. Оттон урут хайдах этэй? Оччолорго туох ханнык быһыыга-майгыга олорон кэлбиппитин бары билэр тапталлаах норуодунай суруйааччыбыт Далан этиитэ толору быһаарар:
«Өй-санаа кулуттуйуута, өйү-санааны бохсуу баар эбээт саамай куһаҕан бу Орто Аан Ийэ дойдуга! Ол физическэй өттүнэн кулут буолуутааҕар өссө куһаҕан, өссө ынырык!.. Коммунистическай идеология оннук этэ — ханна да быктарбакка таттарыллыбыт сиринэн, хас эмэ хос хатыылаах боробулуоханан төгүрүтүллүбүт сиргэ, ССРС-ка, хаайталаан олорон хараны үрүҥ, сымыйаны кырдьык дэтэрэ. Быстар дьадаҥытык олорон байылыат олоххо кэллибит диирбит, күн көҥүлүн көрбөккө олорон көҥүлү туттубут диирбит, партийнай номенклатура аҥаардастыы айбардыыр кэмигэр олорон бары тэҥ бырааптанныбыт диирбит. Хомуньуустар кэтэппит оруосабай ачыкыларын устар сатаммат этэ. Онтон босхолонуу, тулаҕын кырдьыксыт киһи хараҕынан көрүү, биллэн турар, норуокка даҕаны, биирдиилээн даҕаны дьоҥҥо ыарыылаах буолара дьэҥкэ этэ».
Дьэ ол бэйэлээхтэрин аһыйан-суохтаан, туланы тупсаран көрдөрөр албын ачыкыбытын уһултаран тулалыыр кырдьыгы көрдөрбүт, өй-санаа кулуттуйуутуттан босхолоон эйэлээх өрөбөлүүссүйэни оҥорбут, олохпут-дьаһахпыт тупсуутугар сэбиэскэй былаас 74 сылын устата оҥоһуллубутунааҕар уон сыл иһигэр элбэҕи оҥорторбут-туттарбыт бас-көс киһибитин, маҥнайгы президеммитин, сымнатан эттэххэ, сөбүлээбэт дьон, ордук ортодоксальнай хомуньуустар ортолоругар, аҕыйаҕа суохтар. Ол өйдөнөр, оннук буолуохтаах даҕаны. Далан эппитинии: «…тулаҕын кырдьыксыт киһи хараҕынан көрүү, биллэн турар, норуокка даҕаны, биирдиилээн даҕаны дьоҥҥо ыарыылаах буолара дьэҥкэ этэ».
«Точкой отсчета в моей деятельности в качестве одного из руководителей Якутской республики можно назвать 8 декабря 1989 года, когда я был избран Председателем Президиума Верховного Совета ЯАССР.
Когда я пришел на эту работу, у меня были сложившиеся убеждения, ясная цель, которым я остаюсь верен и сейчас. Эти убеждения сформировались в течение многих десятилетий, в процессе раздумий, сомнений, поиска, обсуждений с друзьями, коллегами. Я пришел к выводам, которые стали основой всей моей последующей деятельности:
1. Это осознание необходимости повышения реального государственного статуса Якутской республики;
2. Только на этой основе можно добиться настоящей экономической самостоятельности нашей республики;
3. Именно на основе достижения государственно-политической и экономической самостоятельности можно наиболее эффективно развивать огромный потенциал Якутии, чтобы это развитие работало на рост благосостояния якутян».
Бу Михаил Ефимович 13 сыл анараа өттүгэр саҕалаабыт, бүүс-бүтүннүү олоххо киллэрбит үлэтин программатын туһунан «Поговорим начистоту» диэн кинигэтигэр суруйбута. Маныаха туох үлэ-хамнас хайдах барбытын туһунан үгүстүк суруллубуту, кэпсэммити эридьиэстээбэккэ туран, кини маннык өйгө-санааҕа, чопчу сыалга-сорукка хайдах, тоҕо кэлбитин быһаарсан көрүөҕүҥ. Бэйэтэ этэрин курдук, кини бу өйгө-санааҕа хас эмэ уонунан сыллар усталарыгар толкуйдаан, ырыҥалаан илдьиритэн, мунууну-муҥурданыыны да көрсөн, көрдөөн, доҕотторун, коллегаларын кытта кэпсэтэн-ипсэтэн, өй-санаа атастаһан эрэ баран, чопчу биир түмүккэ, сыалга-сорукка кэлбит. Онто олоҕун былаһын тухары үлэтин-хамнаһын сүрүн төрүөтүнэн, хайысхатынан буолбут.
— Иван Михайлович Романов туһунан билэҕин дуо? — биир киэһэ Михаил Ефимович соһуччу ыйытта.
— Билиминэ, үөрэммэтэҕим буолан баран, үчүгэй араатарынан биллэрин биирдэ публичнай лекциятын истэн итэҕэйбитим.
— Архыыптан кини сэрии сылларынааҕы сайабылыанньатын булан аахтым. Алдьархайдаах токурутуулар, улахан сыыһалар тахсыталыы сылдьыбыттар. Ити кэми үөрэтиэххэ, дьарыктаныахха баара. Ол кэмнээҕини наар фроҥҥа төһөнү көмөлөспүт, сэриигэ хайдах кыттыбыт эрэ өттүн көрдөрө сатыыбыт. — Тохтуу түһээт, эмискэ ыйытар: — Саха киһитин хайдах хоргутуохха сөбүй?
— Олоҕун отуорун алдьатан, ииттинэр-аһыыр кыаҕын быһан буоллаҕа дии…
— Барытын бобуу, төттөрү өттүн оҥоруу… Киһи кэлэйэрэ баар — 1942–1943 сыллардаахха обком хас да хабыр дьаһала тахсыбыт, холобура, 100 тонна балыгы кыһын хатартараллар эбит.
— Эс, кыһын хайдах?.. — бэркиһээн саҥа аллайабын.
— Ону ол муҥнаахтар кыһын балаҕаннарыгар киллэрэн ириэрэн, уот үрдүгэр хатаран эрдэхтэрэ буолуо.
Олохпут, омукпут историятын таарыйар тиэмэни баарынан, кырдьыктааҕынан кэпсэтиигэ өһүм тэстэр дьыалата. Ону үксүн суруйааччылары, историктары, прогрессивнай өйдөөх-санаалаах өттүлэрин эрэ кытта эридьиэстэһэр буолуллара. Ордук Даланныын муҥатыһарбыт. Атыттар сэрэх, ньуолбар муҥутааннар, аанньа аһыллааччылара суох. Оттон бу государственнай деятели, президени кытта маннык аһаҕастык, кыларыйан турар кырдьыгынан кэпсэтиэм диэн хаһан да санаабатым. Үгэс курдук, мүлүрүтэн, сымнатан, таайтаран кэпсэтэргэ бэлэм этим. Онтум баара киһим Киин Комитет архыыбын хасыһан булбут мин хаһан да истибэтэх дааннайдарбынан соһутан, мах бэрдэрдим. Дьэ үчүгэй. Испэр дуоһуйуум, астыныым муҥура суох. Михаил Ефимович саҥата эбии долгутар.
— Революция саҕаланыыта нэһилиэнньэ 99 бырыһыана үөрэҕэ суох этэ, хайдаҕый бу? Салалтабыт билигин эмиэ тоҕо бүк түһэн бэринэн олороруй? — Бу ыйытыыны киниэхэ мин биэриэхтээҕим төттөрү буолан таҕыста. — Илья Егорович Винокуров норуотун туһугар улаханнык турууласпыта. Сэрии сылларыгар тыа дьонун хоргуйан өлүүттэн быыһаабыта, интеллигенцияны омугумсуйууга буруйдааһынтан көмүскээбитэ.
— Семен Захарович Борисовы эмиэ улахан өҥөлөөх диэн бэлиэтээн аһардылар буолбат дуо? — тыл кыбыппыппын киһим аахайбата.
— Бачча баай республика буолан бараммыт, бэйэбит кыаҕа суохпутун көрдөрөбүт. Олоҕу, омугу сайыннарар суолу өйдөөбөппүт, производство дии-дии өрө мөхсөбүт эрэ. Билигин сүүрбэччэлээх-отуччалаах дьону көрөҕүн дии, байар эрэ туһунан саныыллар.
— Били хотунан-соҕуруунан республика харчытыгар үөрэммит оҕолорбутуттан төһө киһи бүтэрдэ, биир эмэ харахха хатанар киһи баар дуо?
— Элбэх киһи бүтэрэн кэллэ, бакаа тыыппалаах киһи көстүбэт. Киһи быһыытынан мөлтөхтөр, арыгылыыллар, киһиргэстэр, кинигэни аахпаттар. — Тохтуу түһээт, тиэмэтин салгыы сайыннарар: — Ойуунускай, Аммосов кэннилэриттэн Илья Винокуровка диэри саха дьиҥнээхтик салайбыта суоҕа. Ол кэнниттэн алта уонча сыл син саха салайдаҕа дии. Ол кэм устата тугу эмэ оҥоруохха сөп этэ буоллаҕа. Холобур, кыра омуктан чуваштар бэйэлэрин улаханнык көрүммүттэр эбит. Татаардары киһи эппэт даҕаны, элбэхтэрэ бэрт.
Түмсүөххэ баара. Манна үөскэ киирэн, производствоны сайыннарыахха наада. Банковскай системаны кыайан тэниппэппит. Уус тарбахтаах буоларбыт быһыытынан, тааспытын чочуйуо, көмүспүтүн табаар оҥоруо этибит. Маассабайдык оҥорон, ону атыылаан дохуоттаныа этибит.
— Десяткин тэрилтэтэ хайдаҕый?
— Десяткин киэнэ үчүгэй. Кини курдук тэрилтэлээх элбэх киһи наада буоллаҕа дии.
— Оттон ити кырыылыыр заводтар тоҕо аанньа үлэлээбэттэр?
— Табаардарын кыайан батарбаттар, үп киллэриммэттэр. Сырьену босхо ыла олоруохтарын баҕараллар. Монополистары кытта сатаан үлэлээбэттэр, куруук албыннаталлар. — Чочумча буолаат, санаата эмиэ атыҥҥа көһөр: — Дьэ туга эрэ сатаммат, кырдьаҕастарбыт дави гыналлар дуу, хайдах дуу, сүөһүбүт төрүт дьарыкпыт диэн. Интеллигенциябыт уруккулар курдук норуот дьылҕатын боппуруостарыгар аанньа кыттыбат, тылын-өһүн тиэрдибэт.
Уруккуну эрэ тутуһан сабардыыр кырдьаҕастарга бэйэбин күтүрээбитин сэрэйдим. Ааспыт сылларга «Ынах кутуругуттан тутуһан дьон буолбаппыт» диэн лозуну утаран, хас да ыстатыйанан санаабын этэн турабын.
Сарсыарда үлэтигэр барыан иннинэ И.М.Романов сайабылыанньатын куоппуйатын илдьэ кэлбитин уларыста. Ол күн ону ааҕан, устан ыллым. 1943 сыллаахха атырдьах ыйын 12 күнүгэр сүүрбэттэн тахса лиискэ ыраас буочарынан илиитинэн суруйбут. «Секретно 37 30255 д. 53» диэн грифтээх.
«
Наркомздрав, наркомместпром, горисполком, бүтүн «Якут- торг» систематыгар хас сүүстүү нууччаҕа биирдиилээн саха тиксэр эбит. Соҕотох научнай киини — Тыл, культура институтун туох да төрүөтэ суох сабан кэбиспиттэр. Дьэ маннык дьаабыны хараастан туран ааттаталаан баран (төһө киһи хоргуйан өлбүтүн өссө киллэрбэтэх) суһал миэрэ ылан, көмө оҥороллоругар көрдөспүт. Бука, Илья Егоровичтыын сүбэлэһэн баран суруйбута буолуо. Ити эрэ кэнниттэн сыыйа хамсааһын, көмө оҥоһуллубут эбит.
Маны биһиги историктарбыт соччо-бачча билбэт докумуоннара буолуохтаах. Оччотугар тоҕо Михаил Ефимович бэйэлээх бэйэтинэн ирдэһэн була, үөрэтэ сатаата? Тоҕо алта уонча сыл кэм устата салайбыт сахаттан биирдэстэрэ эмэтэ бу ыар кэмнээҕи боппуруоһу үөрэтиигэ, бэйэтэ да буолбатар, дьаһал биэрэн болҕомтотун уурбата? Хоруйа биир — оччотооҕуга өй-санаа кулуттуйуута сабардаабыт кадрдара үлэлии олорбуттара. Далан этэрэ дьэ кэлэр: үөрэхтэннибит, байдыбыт, тэҥ бырааптанныбыт диэн араатар, арааппар бөҕөнү түһэрдэхтэрэ. Олох тыйыс кырдьыга биллиэр диэри «хара тураах маҥхайыа» диэн ыраах саҕахха күүтүллэр тосту уларыйыыга туһааннаах өс хоһоон этэрэ сөп түбэспит. Урукку партийнай элита ортотуттан тахсыбыт М.Е.Николаев эрэ дьиҥ кырдьыгы хайдах баарынан этэри наадалааҕынан аахпыт. Тоҕо эрэ атыттар саҕалаабатахтар. Бу мээнэҕэ буолбатах…
Аҕатынан былыргы төрүт-уус Хаҥалас хааныттан төрүттээх кыракый Миша кыһыары-күһүн эт ас тоҥор буолуута күн сирин көрбүтүгэр (ийэтэ кэпсииринэн) аҕата үөрэн, биир хоҥор хара биэлээҕин идэһэ туттубута үһү. Аҕата Баҕарах нэһилиэгэр Хатас хочотугар төрөөбүт киһи. Ийэтэ Өктөмҥө Козловтар диэн ыал кыыстара, төрүттэрэ Столыпин саҕана Полтаваттан кэлбиттэр.
Аҕата киэҥ аймаҕа суох киһи эбит, балыстааҕа эрэ. Өктөмҥө ийэтинэн аймахтара бааллара. Ийэтэ сельпоҕа остуораһынан үлэлээн оҕолорун ииппитэ. Сельпо бырабылыанньатын дьиэтигэр оһох кэннинээҕи биир быыкаа хоско бэһиэ буолан олорбуттара. Төһө да кыараҕаһын, кырыымчыгын, эрэйдээҕин иһин ол хоско Миша сэттиһи бүтэриэр диэри оҕо сааһын саамай кэрэ кэмнэрэ ааспыта.
Репрессия, сэрии, сут-кураан, холкуос кыһалаҥ үлэтэ барыта биһиги көлүөнэ бэйэни өйдүүр буолуохтан эппитинэн-хааммытынан билбит, сүрэхпитигэр-быарбытыгар иҥэ- риммит, өйбүтүгэр-санаабытыгар туппут дьыалабыт буоллаҕа. Ити өттүнэн бары маарыннаһабыт. Аҕыйах ахсааннаах тойон-хотун, баай төрүттээх халыҥ аймахтан ураты дьон оҕолоро аас-туор олохпут, аһыыр аспыт, таҥнар таҥаспыт биир кэриэтэ буолара. Ол эрээри сир-уот, үлэ-дьарык майгытынан аһыыр аска араастаһыы баара. Алаас эҥээрдээх тыа оҕолоро үссэнэрбит (ону даҕаны баар кэмигэр) торучча аҥаардаах иэдьэгэйдээх лэппиэскэ, тар хааһы буоллаҕына, сулуусай ахсааныгар киирсэр сүөһүтэ суох (тар, иэдьэгэй даҕаны баҕалаах буоллаҕа) остуорас дьахтар хамнаһын дуомугар биэс киһи хайдах аһаан-таҥнан иитиллэн олорбуттарын киһи сатаан санаабат. Астара диэн, сэрэйдэххэ, уу хааһы, хара килиэп тооромоһо буолуохтаах. Хата уолаттар сотору борбуйдарын көтөҕөн, сайын оттоон-мастаан, онтуларын, кыра да буоллар, эккэ-аска мэнэйдэһэн уонна өрүс үрдэ буолан күөгүлээн аһаан-сиэн тыыннаах ортохторо.
Өксөкүлээхтии эттэххэ, «быста-быста салҕаммыт, тимирэ-тимирэ күөрэйбит, өлө-өлө тиллибит, кыыдааннаах тымныы кыһарыйан-кыһарыйан быстыбат тыыннаабыт, хабараан тымныы хаарыйан-хаарыйан хатан харахтаабыт» киһитэ буолар маҥнайгы президеммит Михаил Николаев. Кини, биһиги дьолбутугар, биһигини кытта биир олох оскуолатын барбыт, аччыктааһыны, тоҥууну-хатыыны билбит буолан, дьонун-норуотун кыһалҕатын өйдүүр, ааспыт олоҕун, историятын үөрэтэр эбээт. Кыһалҕаны билбэтэх, халыҥ баай аймахтан тахсыбыта буоллар, партийнай элита ньыгыл кэккэтиттэн ойдон, чахчы бар дьон интэриэһин көмүскэһэр, туруулаһар салайааччы буола ситиэ-хотуо этэ дуо?
Күүркэтэ эппиккэ күтүрээмэҥ, ханарыта эппиккэ ханыылаамаҥ. Хайа-хайабыт харалҕан харахпытын аһан анаара түһүөҕүҥ эрэ. Күүстээх судаарыстыбабыт, күрүлгэн күүһэ күрдьэн ааспытыныы, «күр» гына сууллубут кэмигэр ким-хайа иннинэ үтүөлүүн-мөкүлүүн (ол иһигэр хом-холус тыллаахтардыын) бары быста дьадайыахтаах, уота-итиитэ, тиэллэн кэлэр аһа-үөлэ суох хаалар дьон биһиги буолуохтаах этибит буолбатаҕа дуо? Күн туллара, күһэҥэ быата быстара түбүлээбит күчүмэҕэй күннэригэр (ким быыһыа этэй, өй-санаа кулуттарын кыһыл тыллаахтара дуо?) кытаанах санаалаах, булугас өйдөөх, күүстээх туруорсуулаах, ылыннарыылаах тыллаах дьыаланы оҥорор киһилээх буоламмыт, урутаан тураммыт дьиҥнээх бэйэ дьаһанар государство статуһун ылынан, онно тирэҕирэн, баайбытын-дуолбутун бэйэбит бас билэр, тутулуга суох экономикалаах буолбуппут.
Дьэ эрэ, күөнэхпит күөрэйбит уон сылын устатыгар туох күттүөннээх ситиһилиннэ, оҥоһулунна диэн биһириир да, саарбахтыыр да дьоннуун бары оҥоһуллубуту-тутуллубуту сүрүн-сүрүн өрүттэрин холбуу тутан көрүөҕүҥ эрэ. Урут хаһан да тарбахха баттаан ааҕан көрбөтөх булкуллар бэйэм холонон көрүүм. Бастатан туран, президент уонна правительство олох-дьаһах социальнай объектарын (урукку курдук, производствоны сайыннарыахха дии-дии мөхсүбэккэ) тутууга болҕомтолорун уурбуттара. Ол курдук Медицинскэй клиническэй-диагностическай киин, «Кыайыы 50 сыла», «Эллэй Боотур» спорт дыбарыастара, Ийэ уонна оҕо доруобуйатын харыстабылын киинэ, «Туймаада» стадион, Саха академическай театра, естественнэй наукалар факультеттарын корпуһа, СГУ Мирнэйдээҕи уонна Нерюнгритааҕы филиалларын, Республикатааҕы хореографическай училище, Нам педучилищетын дьиэлэрэ, сүүстэн тахса оскуола тутуллубуттара. Ону таһынан Математика уонна информатика института, Физико-техническэй институт, Тыа хаһаайыстыбатын академията, Музыка үрдүкү оскуолата (Москватааҕы консерватория филиала), Арктическай культура уонна искусство государственнай института, Чурапчытааҕы физкультура института уо.д.а. аһыллан үлэлииллэр. Аҥаардас студент ахсаана бу кэмҥэ үс аҥаар төгүл улаатта.
Национальнай оскуоланы саҥардыы уонна сайыннарыы концепцията, саха тылын государственнай статуһун туһунан сокуон ылыллыбыта, ону олоххо киллэриитин бэйэбит үөмтэлээбэппит. Наука, культура, искусство саҥа үрдүк таһымҥа таҕыстылар. Нэһилиэнньэ алын араҥата көмүскэллээх буолуутун социальнай программалара ылыллыбыттара. Материальнай оҥорон таһаарыы производствота, Россия атын регионнарыгар курдук, тыҥааһыннаах сылларга улаханнык таҥнары түспэтэҕэ. Россия үрдүнэн бэрт аҕыйах регионнар истэригэр биһиги республикабыт нэһилиэнньэтин ахсаана эбиллэрэ тохтооботоҕо.
Бу барыта бас билии боппуруоһун М.Е.Николаев эрдээхтик кытаанахтык туруулаһан туруорсуутунан ситиһиллибит, оҥоһуллубут, олоххо киирбит дьыалалар. Үйэлээх сааспытыгар хаһан да ситиспэтэх ситиһиибит, сайдыбатах сайдыыбыт.
1991 сыллаахха Б.Н.Ельцин «О полномочиях Якутской-Саха ССР в распоряжении природными ресурсами республики» диэн уурааҕа тахсыбыта. Онно этиллэринэн, биһиги хостоммут ювелирнай алмааспытыттан, көмүспүтүттэн 10 %, 100 % техническэй алмааһы уонна алмааһы атыылааһынтан кэлбит валюта 20 % бэйэбитигэр хаалларар бырааптаммыппыт. Бу президент Михаил Николаев улууканнаах ситиһиитэ этэ. Бэйэбит историябытыгар аан маҥнай сирбит баайыттан өлүүлэһэн, үп-харчы булунан, баараҕай тутуулары ыыттыбыт, кэскиллээх дьаһаллары ылынныбыт.
Ити кэмнээҕи кимиэллээх киирсиилэри Америка биллиилээх учуонай экономиһа Джон Тихотскай «Алмазная колония России» диэн кинигэтигэр маннык суруйар:
«В целом период с 1990 по 1991 гг. был очень бурным для управления бюджетом республики. После 1992 г. с подписанием Федеративного договора между Россией и РС(Я) почти все управление было передано на республиканский уровень, кроме обороны и иностранных дел. Даже иностранные дела более не являются монополией федерального правительства, особенно иностранные экономические дела…
Отношения между Республикой Саха и Россией пережили и драматическую фазу. Разногласия между центром и регионом развернулись по поводу отказа федерального правительства предоставить Республике Саха традиционные льготы или кредит на поставку жизненно важного северного завоза, на который республика отказалась перечислить собранные налоги и при этом оставлять себе прибыль от алмазной промышленности в качестве компенсации за неполучение федеральных льгот…
Республика была хорошо вознаграждена за близкие отношения с Ельциным. Влияние Ельцина ощущалось во время общих переговоров между Россией и Республикой Саха. Это особенно важно, т. к. несколько членов Российского парламента хотят, чтобы доля Республики Саха в алмазной промышленности стала как можно меньше».
Бу кылгас этиилэргэ бэйэни дьаһаныыга хайдах курдук хорсун утарсыынан сөҕүмэр ситиһиилэммиппит уонна онно Михаил Николаев Борис Ельцини кытта тус иллээх сыһыанын оруола чаҕылхайдык көстөр. «Севернэй завоз» диэн тыын боппуруоспутун быһыыларыгар, урукку үгэспитинэн, өй-санаа кулута олорбута буоллар, «Чэ сөп, хайыахпытый?» диэн баран олорон биэрэрэ чуолкай этэ.
Маныаха сытар Михаил Ефимович ураты хорсун быһыыта, үөдэн түгэҕэр төбөбүт оройунан куугунуох дьону Айыы Умсуур удаҕан аан түөлбэ дүҥүрүн тоһуйан биэрэн, өрө охсон өрүһүйбүтүгэр холоонноох…
— Бас билии диэн өйдөбүл суоҕа бэрт. Биһиги экономическай көҥүлү аан бастаан ылбыппыт. Ону өйдөөбөттөр, сыаналаабаттар биһи дьоммут, бары политика өттүгэр охтон хааллылар, бас билии өттүгэр үлэлээбэттэр. Өссө биирдэ этэбин: бас билиитэ суох киһи да суох, омук да суох, республика да суох. Бары бараан үөрүн курдук сылдьабыт, — аргыый хааман иһэн хараастыбыт, сөҥ түспүт куолаһынан хомойбуттуу-хомнообуттуу саҥарар.
Диэххэ айылаах, хас эмэ үйэлэр усталарыгар этирик эппитин эмэн кэлбит урукку колониальнай политика уонна экономика хааннаах хабалатын ап-чарай ситимэ дьөлө дьуоҕарбыт баараҕай тиитин күн улууһун быыһыыр айыы бухатыырын кэриэтэ халыҥ хахха, суон дурда буолбут киһибитинэн сууллартаран бараммыт, тииҥин итигэстээһинигэр илэ-сала көтөн, уҥа-хаҥас ыскайданан, үллэстэн үллэҥнэтэн бараммыт, өссө киһибитин хомнуур ордук-хоһу саҥалаах буоллахпыт. Бэйэбит буоллаҕына кэскиллээхтик дьаһанар, арыый тутулуга суох экономикалаах хаалар толкуйу тобулумаары гынныбыт.
Конституциябыт түүтүн-өҥүн бэйэбитинэн үргэтэн, куҥун-таһын куоттаран эрэллэрин курутуйа санаан туруору ыйытабын:
— Бас билиибит билигин былдьанан эрэр дуу?
— Былдьаныы диэн буолбатах, — сөбүлээбэтэхтии хардарда. — Билигин бас билии барыта баар. Онно кыайан кыттыбаппыт, өйбүт-санаабыт тиийбэт. Баһаалыста, көмүстэ баран хостоо. Федеральнай сокуоҥҥа этиллэр: ким көмүһү хостуур, ол кини баайа буолар диэн. Хостообутуҥ эн баайыҥ буолар. Алмааһы государственнай тэрилтэлэр хостууллар, сокуон быһыытынан государственнай тэрилтэтэ тэрий, хостоо… Итигирдик, билигин даҕаны кыах, быраап баар.
«Бас билии уонна национализм» диэн биир дьахтар кинигэтин биэриэм этэ… өссө Дугин диэн киһи суруйбута баар… Бу кэнники ыстатыйаларым идеятын олоххо киллэрэр киһи суох, салалтаҕа.
— Ити идеяларгар тоһоҕолоон кэпсэтии бардаҕына сатаныыһы…
Бу боппуруоска биир бэртээхэй холобурунан россыпной алмааһы хостуур Алын Ленатааҕы ОАО (Открытое акционерное общество) буолар. Үтүө түгэн тосхойон, бу тэрилтэ генеральнай директора Владимир Романович Кычкины кытары аҕыйах тылы бырахсан билбитим: СГУ-ну 1980 сыллаахха бүтэрбит горняк эбит. Тэрилтэ сыллааҕы дохуота биир миллиард солкуобай, сотору үскэ-түөркэ тиийиэхтээх, техниката толору, байытар фабрикалаах үһү. Үгүс үлэ миэстэтэ тахсан, олохтоох ыччат промышленноска сыстан, саҥа идэни баһылаан эрэрэ үөрүүлээх. Онон сибээстээн Эдьигээн улууһун экономиката үрдүк таһымҥа тахсар кэскиллээх. Улуус үбүлүөйүгэр ОДьХ миниистирэ олохтоох тэрилтэҕэ көмө быһыытынан биир «УАЗ» массыынаны биэрбитин В.Р.Кычкин өҥөлөөх оҥорбото: «Биһиги аҥаардас водовоз массыынаны түөрт устууканы биэрдибит», — диэтэ. Ону таһынан, оскуола капитальнай өрөмүөнүн, оскуолаҕа, детсадка миэбэли туруорууну, о.д.а. оҥорторбута элбэх эбит. Дьэ бу буолар бас билии политикатын таба туһаныы дьиҥнээх холобура. Маннык киирсэн, сирбит баайын бэйэбит хостоон, бас билэн, ону кырыылаан, киэргэтэн, табаарга кубулутан, дохуот оҥостон, дьоммутун-сэргэбитин, дойдубутун байытарга турунуохтаахпыт. Бу буолар Михаил Ефимович бас билиигэ политикатын сүрүн идеята, ыра санаата.
— Быйыл төһө уу кэллэ? — тосту атын тиэмэҕэ көһөр.
— Кэлбит быһыылаах, Бэстээх кытыл талахтара арыы- ланан олороллоро.
— Суох, доҕор, водоводу этэбин. Туора Күөлгэ хачайдаатылар дуо? — курдары инникини толкуйдуур буолан, бииртэн атыҥҥа көһө охсон, ситимэ суох ыйытар эбит.
— Ээ, ону билбит суох.
— Интэриэһиргээбэтэх буоллаҕыҥ дии.
Кырдьыга, ол туһунан интэриэһиргээбэтэх дьыалам этэ. Бу ааспыт уон сыл балысхан уларыйыытыгар кур бэйэлэрэ кубулуйбакка, болҕомтоҕо ылыллыбатах, били биир суруйааччы туох да кэриэлийиитэ суох кэмиринэн эппитинии, абырахтаах наскылаах, аҥаар таастаах ачыкылаах дьону — суруйааччылары (артыыстарга, ырыаһыттарга холоотоххо) аныгы чиновниктар, боростуой дьонтон тэйбит тойон-хотун бэйэлэригэр тэҥнээбэт, туораттан орооһору сөбүлээбэт буолбуттарынан, Туора Күөлгэ былырыын уу кэлбит сураҕын салгын араадьыйатынан эрэ истибитим, быйылгытын токкоолоспотоҕум. Дьиҥинэн, норуоту өй-санаа кулуттуйуутуттан босхолооһуҥҥа (ол аата, перестройканы оҥорууга) суруйааччылар улахан оруоллаахтар.
— Чурапчыны сутаабат оҥоруохха наада, ити ууну таһааран өҥсүтүөхпүт, — эрэмньилээхтик салгыы саҥарар.
Водовод туһунан саарбахтыыр, итэҕэйбэт дьон тылын элбэҕи истибит буолан, чуолкайдаһыах санаам батарбат:
— Бээрэ, оттон ити водовод туһунан скептиктэр атыны этэллэр ээ. Олус үгүс үп таах кутулунна, алдьаныа-кээһэниэ, өрөмүөнэ, сыбаарката кыайтарыа суоҕа, алыс элбэх энергия наада эҥин диэн. Ону туох дии саныыгын, төһө сөптөөх тутуунуй?
— Киһи сатаабатаҕа, кыайбатаҕа диэн суох. Ити системалары бэйэбит дьоммут туттулар. Мундулаахха таһаарыыга эрэ Волгоградтан аҕалан үлэлэтэ сылдьыбыппыт. Ону бүтэрэн баран, Мүрү систематын барытын бэйэбит уолаттарбыт оҥорбуттара, сыбааркатын эрэ буолбакка, бырайыактааһыныттан тутуутугар тиийэ. Туора Күөлгэ диэри эмиэ бэйэбит уолаттарбыт туппуттара. Онон туох даҕаны саарбахтааһын суох. Бэйэбит туппуппутун бэйэбит абырахтыахпыт, бэйэбит эксплуатациялыахпыт. — Олус холку, эрэмньилээх баҕайытык сиһилии быһаарбытыттан дуоһуйан, кырдьык, улахан туһалаах, кэскиллээх тутуу буоларын итэҕэйдим. — Аан дойду барыта кураантан тутулуктанар. Гумилев этиитинэн, тыһыынча сылтан үс сүүс сыла өҥ, түөрт сүүһэ ааттаах кураан, үс сүүс сыла арыый ама. Онон государстволар, норуоттар симэлийиилэрэ, Хазарскай каганат эстиитэ барыта кураантан. Биһиги тулуһуохпут, эбэбит ууну биэриэ, энергияны оҥоруохпут. Билигин газпытын уҥуор туоратыахпыт.
— Арба, соторутааҕыта Акимов үс сыл иһинэн гаһы туоратабыт диэн араадьыйанан эппитин истибитим.
— Оннук, бу пятилеткаҕа тахсыа, гаастан энергияны оҥоруохпут. Үбүн быһаарбытым — 150 мөлүйүөн доллары АЛРОСА-ҕа иэс биэрбитим, ол төннүүтүнэн быһаарыахпыт. Үбэ 4 миллиард доллар.
Гаһы Павловскайынан туоратыахпыт. Үс хайысхалаах буолуо. Биир утаҕа Уус Алдаҥҥа барыа, иккиһэ Чурапчынан Тааттаҕа, үһүс Мэҥэнэн, Алданынан Нерюнгрига барыаҕа.
Гаас таҕыстаҕына, газовай турбина оҥостон, улуустар бэйэлэрэ электрическэй энергия ыланнар, бэйэлэрин көрүнэн үп киллэриниэхтээхтэр. Онтукалара бэйэни салайыныыга бэйэлэрин дохуоттара буолар.
Күөллэри нэһилиэктэргэ, улуустарга бэриллиэхтээх. Олорго балык, андаатар ыытан, дохуот оҥостуохтааххын. Саха сиригэр 7500 күөл балыктаныан сөп диэн университет анал кафедрата быһаарбыта. Барыта 700 тыһыынча кэриҥэ күөл баар.
— Ок-сиэ, тыа нэһилиэнньэтигэр балтараалыы күөлтэн ордук тиксэр эбит дии.
— Саха сиригэр арыый атыннык үлэлиэххэ наада. — Саҥа аллайыыбын аахайбакка аһарар. — Питомниктары тэрийиэххэ. Холобура, билигин биһиги сүүрбэ биэс тыһыынча кииһи бултуубут. Түөрт киистэн биирин ылар буоллахпытына, ол аата, сүүс тыһыынча киистээхпит. Ону икки сүүс тыһыынчаҕа тиэрдиэххэ наада. Ити Ээйик курдук улахан массивтары питомник оҥортоон кэбиһиэххэ. Онно анаан-минээн аҕалан иитэҕин, икки-үс сыл устата бултаабаккын, онтон тутуталаан ылан, атын сирдэргэ ыыталыыгын, тарҕаталаан иһэҕин.
Биһиги муҥутаан алта сүүс тыһыынча андаатары бултуур этибит, онтубут икки сүүс тыһыынчаҕа түстэ. Дьиҥинэн, биэс сүүс тыһыынчаны таах бултуур кыахтаахпыт. Ол туһуттан билиҥҥи баар саппааһы икки төгүл улаатыннарыахха наада. Онно эмиэ питомниктары, төрөтөр күөллэри тэрийиэххэ уонна онтон ылан көһөртүүгүн.
Онон питомничнай системаны олоххо киллэриэххэ наада. Ордук хоту, элбэх күөллээх сиргэ.
Овцебыктары аҕалан үөскэтэн эрэбит, бизоннары Канадаттан аҕалыахпыт. Ити үлэнэн дьарыктанар аан дойдутааҕы тэрилтэни Англия королеватын кэргэнэ салайар.
— Биһиги дойдубут усулуобуйатыгар ол сүөһүлэр үөскүөх курдуктар дуо?
— Үөскүөхтэрэ, айылҕалара биир буоллаҕа дии. — Тохтуу түһэн, үрдүк бэстэр куоҕаһан турар лабааларын одуулаһар. Сырдык сэбэрэтигэр астыныы, дуоһуйуу бэлиэтэ көстөр. Мичик гынаат, тэбэнэттээҕинэн көрөн аһарар. — Үчүгэй айылҕа буолбат дуо, эн Хахыйаххынааҕар ордук, ээ?
Саҥата суох истэн кэбиһэбин. Үтүө, баай айылҕа. Бу үлүгэрдээх хойуу-симилэх, баараҕай мастаах, сиик-от бөҕө хараҥа тыалаах сиргэ оҥоойу-бырдах суоҕа бэрдин сөхтүм. Сарсыарда аайы соловейын ырыата, эриэн тураах (грач) дааҕына, кэҕэ саҥата киһини уйгуурдар. Ол эрээри төрөөбүт-үөскээбит айылҕа тардыыта ордук күүстээххэ дылы. Амма эбэ барахсан Москва өрүскэ бэриллибэтэ чахчы. Арай хаҥас эҥээр тыатын икки сыл төхтүрүйэн туран түүлээх үөн сиэн өлөрөн кэбиспитэ куһаҕан.
— Бу санаторий биһиги, сахалар, бас билиибит буолар.
— Былдьыыр кыахтара суох дуо?
— Суох, сокуон быһыытынан барыта оҥоһуллан турар.
Истэргэ үчүгэйэ сүрдээх. Москва саамай маанылаах миэстэтигэр эмтэнэргэ, сынньанарга толору тэрээһиннээх санаторийга кэлэн сынньанар диэн таҥараҕа тиксии кэриэтэ буоллаҕа. Үбэ кыаллара буоллар, олус үчүгэй буолуо эбит. Биир миэстэлээх нүөмэр сүүрбэ биир күннээх толору путевкатын сыаната уон тоҕус тыһыынча. Икки миэстэлээҕэ — уон икки тыһыынча. Дьон биир путевканы иккиэ буолан, сыанатын аҥаардаһан, уоннуу хонукка сынньана кэлэллэр эбит, үчүгэй дииллэр.
Генеральнай директор, Чурапчы Мындаҕаайытыттан төрүттээх Е.К.Максимов кэпсииринэн, санаторийы тутар сылтан сыл ыараан иһэр эбит. Биһиги правительствобыт санаторий сыллааҕы бюджетын түөртэн биирин эрэ уйунар, Саха сириттэн дьон аанньа кэлбэт, инньэ гынан мантан инньэ наар москвичтар эрэ сынньанар сирдэригэр кубулуйара буолуо диэн дьиксинэр. Маны биһиги салалтабыт болҕомтоҕо ылан, бу бэйэлээх таҥара бэлэҕин кэриэтэ дойдуну бэйэбит дьоммут туһаналларын курдук дьаһаныа этилэр. Хайа, мүччү тутан кэбистэхпитинэ, кэлин баҕарбыппыт да иһин кыайан төнүннэриэхпит суоҕа.
Бу Михаил Ефимович үтүө баҕатынан, сатабылынан норуокка оҥорбут бэлэҕэ, киэн туттуута. Ол хайа эмэ кубулҕатынан төттөрү былдьанар түбэлтэтигэр онно сыһыаннаахтары норуот бырастыы гыныа суоҕа.
— Канадаҕа, Аляскаҕа сылдьан көрдөххө, эһэлэрэ, тайахтара пааркаларыгар кытта киирэллэр. Хаастар дьиэ таһыгар хаамсан хонордоһо сылдьар буолаллар. Оттон биһиэхэ сүүһүнэн биэрэстэ иһинэн туох да суох, наһаа эһэн кэбистибит. Итини саха дьоно хайдах өйдөөбөттөрө буолла… — салгыы хаамсан иһэн, аргыый мунчаарбыттыы саҥарар.
— Дьэ диэмэ даҕаны, наһаа эстибит, кытта төрөөбүт кыдьыкпыт быһыылаах, — ити бултуур имэҥтэн бэйэм маппатах киһи, тэҥҥэ бэркиһээн, саҥа аллайабын. Ону хайдах туоратар санааны киһим салгыы кэпсээн барар:
— Дьэ ол инниттэн, бэйэни салайыныыга киирэн баран, күөллэри ыалларынан түҥэтэн кэбиһиэххэ наада. Дьону өйдөтөн, сороҕун былаас күүһүнэн олоххо киллэрэн иһиэхтээхпит. Биһиги сорукпут аҕыйах киһинэн элбэх бородууксуйаны оҥоруохтаахпыт. Ыалы байытыахха, ыалга көмөлөһүөххэ наада. Кредит, табаарынай кредит, лизинг буоллун, көмөлөһөн, дьон кыаҕын иһинэн үлэлиирин ситиһэ сатыахха. Киһи сынньаныахтаах, бырааһынньыктыахтаах, олоххо барыта баар буолуохтаах.
— Кыаҕын иһинэн диэн олус сөпкө этэҕин. Ол иһин биһиги усулуобуйабытыгар сөп түбэһэр сүүрбэччэ-отучча сүөһү киирэр механизированнай хотоннор наадалар. Тыа сирин сайдыытыгар сүрүн күүһүнэн, НЭП саҕанааҕы курдук, орто бааһынайдар буолуохтаахтар. Оттон биһиги учуонайдарбыт оннук дьоҕус механизированнай хотон бырайыагын баччааҥҥа диэри оҥорботулар, — урут хаста да эппит-суруйбут ыарыылаах боппуруоспун таба таарыйтаран, санаабын тоҕо тэбиибин.
— Учуонайдар, кинигэттэн устан буолбакка, бизнес нөҥүө олоххо кыттан, ол уопутун үөрэтэн үлэлиэх, суруйуох тустаахтар, — сөбүлэһээт, тута атыҥҥа көһөр: — Биһиги ХХI үйэҕэ 2070 сылга (моделирование оҥотторон суоттата сылдьыбытым) биир мөлүйүөн буолуохпутун сөп диэн түмүккэ кэлбиппит.
ХХ үйэ устата 160 тыһыынча эрэ эбилиннибит. Ол аата, сылга балтараалыы тыһыынча, олус кыра. Биричиинэтэ: сэриигэ 37 тыһыынча киһи өлбүтэ, 60 тыһыынча киһи дойдутугар хоргуйан, ыалдьан, көһүүгэ баран өлбүтэ. Оччотооҕуга 320 тыһыынча нэһилиэнньэттэн сахата 260 тыһыынча эбит. Онтон сүүс тыһыынчаны кыайбата эрэ суох буолар. Онон демографическай дьаамаҕа түһэн хааллыбыт. Куһаҕана диэн билигин хас эмэ тыһыынча отутугар диэри саастаах эдэр дьонтон аҥаарын кыайбата эрэ ыал буолар. Атыттара сулумах сылдьаллар. Ити көнүөн сөп. Холобур, университекка, академияҕа үөрэнэр оҕолору бүтэрэр сылларыгар ыал оҥорор үлэни ыытыахха наада. Уол-кыыс ускул-тэскил сылдьыыларын аччатыахха.
Чөл олох үчүгэйдик, дириҥник кииримээри гынна. Өйдөтөр үлэни күүскэ ыытан эрэ кыайыахха сөп. Ол инниттэн физкультура уонна спорт сайдыан наада. Ыччат максималист, энергията элбэх, ол иһин күрэхтэһиилэри тэрийтэлиэххэ, бириэмэтин туһалаахха, наадалаахха ыытарын, атыттартан, бэйэтин тэҥнээхтэриттэн хаалсыбат буолар өй-санаа иҥэриллэрин ситиһиэххэ. Киһилии күрэс былдьаһыы эрэ быыһыахтаах.
Дьонун-сэргэтин, норуотун туһугар маннык ыалдьар, кини эстии-быстыы суолугар тэбиллэ сылдьыбыт төрүөтүн, (ити үлүгэрдээх чаҕылхай сыыппаралары өйүгэр тута сылдьар) ону хайдах туоратан, хаһан мөлүйүөн ахсааҥҥа тиийэрбитин ырыҥалыы-толкуйдуу сатыыр атын ханнык салайааччылана сылдьыбыппытый?! Тугу да оҥорбокко сылдьан, бэлэми итигэстээһин долгунугар көтөхтөрөн, үрдүккэ ыттан, өҥнөнө-куҥнана түһээт, биһи аҕай дэһэн, халыҥ хомурах тоҥ уорҕатыгар суол тэлэн испит бэриэччит киһибитин ыра санаатын кирбиитигэр тириэрдэр кыах биэрбэккэ, үрдүгэр саба түһэн самнарбыт бэйэлээх бэйэбит буолбатыбыт дуо?
Ол иһин: «2001 сыл ахсынньы 12 күнэ сахалар саргыбыт самныбыт күнүнэн үйэ-саас тухары историябытыгар киириэҕэ», — диэн эппитим. Ол оруннаах, маҥнайгы президеммит курдук бар дьонугар өйдүүн-санаалыын, эттиин-хаанныын курдары тартарыылаах, кини дьылҕатын, инники кэскилин сайдар суолун-ииһин үйэ чиэппэрэ, аҥаара (туох да киэргэтиитэ суох) курдары анаарар, олох хаамыытынан судургу чуолкай көрүүлэрдээх уһулуччулаах личность атын баара көстүбэт. Өйдөнөр-биллэр суол диэн хоҥурууларыгар хоннорбот хорсуттар баалларын да иһин, сүрэх баҕатын сүһүөх уйбата диэн баар, салалта ыар таһаҕаһын, нүһэр ирдэбилин санныларыгар ылбыт билиҥҥи да, кэлэр даҕаны салайааччылар көрдөрүүлэрин-ситиһиилэрин дьон-сэргэ ыйаа- һын бэскитигэр ууран тэҥнии тутар, сыана быһар кэмэ кэлиэ турдаҕа.
Бу сэтэрээһин буолбатах, бу сүдү киһибит сүҥкэн кыаҕын, потенциалын ситэ туһаммакка сыыһа туттуубут сыранан ситиһиллибит тутулуга суох экономикабытыгар, бас билиибит политикатыгар (бэйэтэ хаалбыта буоллар бөҕөргөтүөхтээх, салгыы сайыннарыахтаах этэ) ыар содуллаах, сүтүктээх, хоромньулаах буоларыттан дьиксинии.
Михаил Николаев — өйдүүн-санаалыын, сатабыллыын, дьулуурдуун бүүс-бүтүннүү дьиҥнээх чаҕылхай патриот, политик. Өй-сүрэх мөккүөрүн дьүүлүн булан олоххо киллэрэр, Саха сирин эрэ иһинэн буолбакка, Россия таһымынан үлэлиир улахан салайааччы. Истиҥ билиҥҥи өйүн-санаатын.
— Биһиги көтөхпүт боппуруоспут — олох боппуруоһа, олоххо наадалааҕы, киһи аймах айбыт суолларын тутуһууга үлэлээбиппит. «Год детства и спорта» диэни билигин Россияҕа киллэртэрээри сылдьабын. Россия президенэ итини биһириир. «Год детства и молодежи» диэн чөл олох программатын эмиэ киллэрсэн эрэбин. Кыратык, аҕыйах да буоллар, син киирэн эрэллэр, үрдүк үөрэх заведениеларыгар эҥин. Онон Саха сиригэр туох да киһиргэһэ суох түөрт-биэс сылынан Россияны урутаан иһэбит. Тоҕо диэтэххэ, биһиги туруорсар боппуруоспут барыта олох хаамыытын боппуруоһа, ол ханнык эмэ салайааччы үчүгэй буола сатааһына буолбатах.
Үөрэхтээһиҥҥэ билигин Россия эмиэ ылсыаҕа, компьютеризацияҕа киириэҕэ. Интернеккэ булгуччу киириэҕэ, инициатива биһигиттэн тахсар. Тоҕото биллэр, ол сылларга биһиги ордук самостоятельнай этибит. — Холку, чөллөркөй куолаһынан, бэлэм суруллубуту добдугураччы ааҕан эрэрдии, эрэмньилээхтик саҥарара испэр эрэли, итэҕэли, киэн туттууну саҕар. — Аҕыйах хонуктааҕыта оҕолорго олимпиада буолан ааста. Сөҕөбүн ээ, бары предметтэргэ: физикаҕа, химияҕа, математикаҕа, омук тылыгар — барытыгар маҥнайгы үс миэстэни Россия үрдүнэн биһиэттэрэ ыллылар.
— Бай, доҕоор, оннук баар эбит дуу? — Хахыйахха, хаһыат, араадьыйа суох сиригэр, истибэтэхпин истэн саҥа аллайабын. — Дьэ, туох дииллэр ону маннааҕылар?
— Ону этэллэр, бу уон сыллааҕы үлэ түмүгэ диэн. Үөһэттэн түспэтэх дьыала буоллаҕа дии, һэ-һэ-һэ! — Ис киирбэх холку бэйэлээхтик күлэн лэһигирэтэр. — Хабаровскайга зонаҕа эмиэ бастаабыппыт. Онон, алмааспытынан буолбакка, сытыы өйбүтүнэн, сайдыыбытынан, эт-хаан өттүнэн доруобайбытынан, духовнай өттүнэн баайбытынан норуот быһыытынан биллиэхтээхпит. Алмаас баар эрэ, суох эрэ, бүгүн баар, сарсын суох буолуо. Ол туһунан өйдүөххэ, ону республика салалтата өйдүөн наада.
— Олох сөпкө этэҕин, сир баайын саппааһа диэн үйэ чиэппэрэ, үйэ аҥаара эрэ кэриҥнээх дьыала буоллаҕа дии. Дьоппуоннар курдук, булугас өйү сайыннарар сөп этэ.
— Барыта хоту дойдуттан тахсар. Биһиги циркумполярнай культура диэни туруорса сылдьабыт. Олох билиммэттэр. Аны циркумполярнай инфраструктура диэн баар. Биһиэхэ, хоту эргимтэҕэ, дьиэни тутуу олох атын, хайдах ититэриҥ олох атын, айылҕа баайын хостооһун атын. Онно тахсар катаклизмнар дьайыылара атын. Холобур, Лена биэрэгиттэн таҕыстаҕына, ирбэт тоҥмутун алдьатар, ону кыайан чөлүгэр түһэрбэккин. Ол иһин Лена халаанын таһаарымыахха наада. Фарватеры урукку курдук кэмигэр дириҥэтэн, кумах типпитин ыраастаан иһэр сөп.
Аны полярнай медицинаны киллэрэ сатыыбыт. Биһиэнэ айылҕабыт атын, дозабыт атын, аһылыкпыт атын. Ыарыы атыннык барар. Дьоммор этэбин, эһиги европейскай суолунан-ииһинэн бардаххытына, ааккыт да сүтүөҕэ, тугу да айыаххыт суоҕа, тугу да туһалыаххыт суоҕа диэн. Ити уратылары учуоттааммыт, биһиги дьону эмтиэхтээхпит. Биһиги билигин лазер көмөтүнэн, мэйии уҥуоҕун алдьаппакка, мэйиигэ лазернай көмөнү оҥоруохтаахпыт. Ону билигин технологиятын быһаарыахха наада, кадр өттүнэн быһаарыллар. Россияҕа ол суох, оттон биһиги оҥоруохтаахпыт.
Уопуттаах быраас Медцентргэ олорон телемедицина көмөтүнэн Булуҥҥа, Верхоянскайга, Бүлүүгэ ыйан-кэрдэн, сүбэлээн биэрэн, эпэрээссийэни оҥорторор. Итинник кэҥээн иһиэхтээх, биэс сылынан ити программаны бүтэриэхтээхпит. Аны киһи үлүйбүт этин-сиинин чөлүгэр түһэрэр уникальнай үлэни ыыта сылдьабыт, бу Россияҕа суох. Билигин оҕону искусственнайдык пробиркаҕа үөскэтээри сылдьабыт. Ону дьэ саҥарбыттара-иҥэрбиттэрэ аҕай дии, туох үлүгэрдээх улахан тутуулары ыытта диэн, тойоттор эрэ эмтэниэхтэрэ диэн! Уон сыл устата элбэх киһи эмтэннэ ини… Дьэ ону ол диэбэккэ, инники диэки баран иһиэххэ наада, дьон кэлин өйдүөхтэрэ.
«Өлүүттэн өһүргэс идэ курдугу өрүү өйдүөбэппин», — диэбиттээх улуу Өксөкүлээх. Ол аата, өһүргэс идэни өлүүгэ тэҥнээх диэн этэр. Дьон кыра, тутах өйдөөх-санаалаах өттө өһүргэс, өлүөр диэри өһүн-сааһын ситиһэ, охсуһа сатыыр өһөс, ньоҕой буолар. Оттон Михаил Николаевы оҥорторуутун оҥорторон, туһаныытын туһанан баран төһөлөөх үөхтүлэр-мөхтүлэр, хомнообута-өһүргэммитэ буола-буола, төһөлөөх хобу-сиби тарҕаттылар?! Ордук киниттэн өйөммүт, кынат үүн- нэриммит дьон. Хомолтолоох, норуот иннигэр кыбыстыылаах суол. Барыта дьон-сэргэ хараҕын ортотугар биллэ-көстө сылдьар дьыала буоллаҕа дии. Онон бэйэлэрин түһэринэллэр, хопко-сипкэ бараллар, ыччакка, дьоҥҥо куһаҕан холобуру биэрэллэр, уопсастыбаны хайыталлар. Михаил Ефимович, улахан улахан курдук, ити сүргүөх сүпсүлгэни (мышиная возня) үрдүнэн көрөн, соччо кыһалҕата суох күлэн эрэ кэбиһэр. Онто кинини норуот хараҕар эбии үрдэтэр, ытыктатар. Норуот өйө, кыраҕы хараҕа, лакмус кумааҕы курдук, ким тугун-ханныгын тута быһаарар…
— Кадр боппуруоһа — уустук боппуруос. Мин дойдуларыгар, норуоттарыгар бэриниилээх, үлэһит, профессионал дьону көрөн талар этим, улууһуттан тутулуга суох. Аһаҕастык этэбин, хаста да мунньахтыы сылдьыбытым. Онон профессионализм, патриотизм, норуот туһугар үлэлээһин наада…
Кэрэ тыллар, үтүө холобур! Бары салайааччылар итинник өйдөөх-санаалаах норуот туһугар үлэлииллэрэ буоллар, олохпут-дьаһахпыт төһө эрэ тупсуо, сайдыа эбитэ буолла.
— Суорун Омоллоон курдук ытык кырдьаҕастаах омук Россияҕа суох. Расул Гамзатов кинитээҕэр эдэр. Учуутал Михаил Андреевич Алексеев баара, суох диэни билбэт киһи. Оннук буолуо суохтаах диирэ. Тыһыынча кэриҥэ киһини учуонай, доктор оҥорбута. Физмат-оскуоланы арыйыыбыт туһунан кэлин кэпсиэм. Сүрдээх волялаах киһи этэ, оҕолорун, чоппуускалар курдук, батыһыннара сылдьар буолара. Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри үлэлиирэ. Биир да государственнай деятель республикаҕа итиччэни оҥорбото, тыа сирин соҕотох учуутала оҥорбута. Эрэй бөҕөнү көрбүт киһи!
— Лааҕырга, билиэҥҥэ ынырык эрэйи көрүтэлээбит эбит.
— Өссө ол лааҕырга, билиэҥҥэ сылдьыыта өйдөнөр буоллаҕа. Союзка кэлэн эмиэ лааҕырга эрэйи көрөр, онтон дойдутугар кэлэн баран үөҕүллүүтэ, эрэйдэниитэ баар ээ. Оччотооҕуга үлэлээбит дириэктэр: «Дьэ бу тугуй? Аны оҕолору өйдөөххө, акаарыга араарар туох буолбут учууталый?» — диэн этэр буоллаҕа.
Ол иһин учууталларга этээччибин, талаан диэн көннөрү үчүгэй уруогу биэрии буолбатах, эһиги оҕо дьоҕурун арыйыахтааххыт, көрүөхтээххит, сайыннарыахтааххыт диэн. Биһиги элбэҕи оҥордубут: авторскай оскуолалары, гимназиялары, президентскэй оскуолалары аһыталаатыбыт.
Россия бары ханаалларынан кииннээһиҥҥэ (вертикаль власти) барда. Ону тохтотор туох да суох, онон бэйэҕин бэйэҥ дьаһамматаххына эстэҕин. — Куолутунан тиэмэтин уларытан, барыбытын дьиксиннэрэр боппуруоһу таарыйар: — Бэйэни бэйэ көрүнүөн наада. Финансовай структуралары тэрийиэххэ, республикаҕа баар үбү таска таһаарымыахха наада. Ол инниттэн фондалары тэрийиини билиҥҥэ диэри үөҕэ сылдьаллар. Былдьаан ылаттаан эрэллэр, соҕуруу бааннар кииртэлииллэрин утары туруулаһар, көмүскэһэр диэн суох. Учуонайдарбыт үлэлээбэттэр, былаас былдьаһа сылдьаллар. Онон бэйэни салайыныыга киирэ охсуохха наада. Былыр оннооҕор үөрэҕэ суох сахаларга биэс солкуобай иһинэн хоромньу таҕыстаҕына, бэйэлэригэр биэрэр этилэр. Күлүгээннээһин таҕыстаҕына, эмиэ бэйэлэригэр биэрэн сууттаталлара.
Дьэ, доҕоттоор, күммүт көрбүт, күөнэхпит күөрэйбит кэмэ ааспыт эбит. Киин биһиги көҥүл экономикабытын тууйарга турунна. АЛРОСА салалтатыгар бэйэтин дьонун туруортаан эрэр. Онон олорон биэрдэхпитинэ, саргыбыт самнара, күммүт туллара кэлэр. Соҕотох быыһанар суолбут бэйэни салайыныыга киирии эрэ эбит. В.Р.Кычкин, Т.Г.Десяткин, Н.Н.Петров, А.Т.Ноговицын уо.д.а. холобурдарын хаба тардан, ньиэппитигэр, газпытыгар, көмүспүтүгэр, чохпутугар бэйэбит талааннаах дьоммут ылсыһан, кыахтаах туспа тэрилтэ тэринэн, харса суох дьону-сэргэни үлэҕэ-хамнаска тардан, баайы-дуолу, үбү-аһы бэйэбит испитигэр хаалларарга дьулуһуоҕуҥ!
Билиҥҥи президеммит, салалтабыт М.Е.Николаев бэйэтэ иитэн, үүннэрэн таһаарбыт ылгын дьонноро буоллахтара. Кини норуотун иннигэр бэриниилээхтик, ытык иэһин хайдах курдук чиэстээхтик толорон үлэлии-хамсыы сылдьарын холобур туттан, сүбэтин-аматын ылынан, олохпут уйгутун салгыы тупсарыахтара диэн эрэнэбит. Ол холобурун биир туоһутунан куораппыт үбүлүөйүн чаҕылхай бырааһынньыга буолла. Олоҕум аҥаарын араас сылларга куоракка олорон аһарбыт киһи көрүүбэр, урут даҕаны, сэбиэскэй былаас туругуран турар кэмигэр, дорҕоонноох үбүлүөйдэр син буолуталаан ааһар этилэр. Ол гынан баран оҕо, эдэр сааһым тапталлаах куората маннык тупсан, киэркэйэн, эдэригэр түһэн чэмэлийэ үөрбүтүн хаһан да көрө илигим. Кинилиин бу күннэргэ тэҥҥэ үөрдүм, сүргэм көтөҕүлүннэ. Бу буолар норуот өйүгэр хатанан хаалар, олоххо киирбит умнуллубат үтүө дьыала диэн. Инникигэ дьулуһуубут, ситиһиибит куруук маннык харахха быраҕыллар түмүктэрдээх буолара буоллар!
Мөккүөр
Сааскы ылааҥы күн дьэҥкир ыраас халлаантан сылаанньыта угуттуур. Куорат уулуссаларын, тротуардарын килэрийэ чигдитийбит хаарыттан, таас дьиэлэр түннүктэриттэн төттөрү тэйэр күн уотун чаҕыла хараҕы саатырдар. Уулусса кытыытынан олордуллубут хатыҥ, талах мастар уһун кыһыҥҥы ыйдар усталарыгар бүк баттатан турбут сүгэһэрдэрин илгистэн, «систэрин» көннөрөн, үрдээбиккэ дылы буолан дьэндэһэн тураллар. Онон-манан тротуар кытыытынан барабыай үөрдэрэ түүлэрин сахсатан, сыламнаан сохсоһон олороллор. Тула барыта сырдаабыкка, ырааһырбыкка дылы буолан, куорат иһэ сэргэхсийии, сылыйыы тыынынан илгийбит. Массыына сырыыта, дьон-сэргэ төттөрү-таары аалыҥнаһыыта хойдубут. Хас олбуор, болуоссат аайы оҕо аймах саҥата күйгүөрэн олорор.
Дьөгүөр Бологуурап дьиэтиттэн тахсан, күнүскү сылыйбыт салгыны утаппыттыы ыймахтаан, киин уулусса устун соруктаах сирин — профсоюзтар дьиэлэрин диэки ыксаабакка холкутук хааман иһэр. Сырдык ыраас салгыҥҥа дьон-сэргэ сааскытыйыы сэргэх тэтиминэн үөрэ-көтө хаамсалларын астына, дуоһуйа көрөр. Буолумуна, уһун тымныы кыһын кэнниттэн сааскы ылааҥы кэм эрэллээхтик эргиллиитэ киһини эрэ барытын сүргэтин көтөҕөн эрдэҕэ.
Сарсыарда Дьөгүөргэ саха интеллигенциятын биир биллэр бэрэстэбиитэлэ Дьурустаанап бүгүн профсоюз урукку обкомун дьиэтигэр эбиэт кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын мунньаҕа буоларын туһунан төлөпүөнүнэн биллэрбитэ. «Уопсастыба, өрөспүүбүлүкэ олоҕун бүгүҥҥү балаһыанньатын туһунан кэпсэтии, санаа атастаһыыта буолуо. Онно кэлэҥҥин кытта сатаа», — диэн ылыннарыылаахтык көрдөспүтүн быһа гыммакка сөбүлэспитэ.
Саха уопсастыбаннай киинин бэрэссэдээтэлэ Дьулус Саарын икки сыллаах үлэ туһунан иһитиннэриитин кэнниттэн хас да киһи араас боппуруоска тыл эттилэр. Ордук улахан болҕомтону республика геологияҕа Госкомитетын бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта кубаҕай хааннаах эдэрчи киһи Ньукулай Көдүөһэп сир баайын тыырсыы сокуонун туһунан иһитиннэриитэ тарта. Истээччилэри улаханнык интэриэһиргэппит боппуруостарынан сир баайын туһунан сокуон, нация статуһа, федерация тутула уонна тимир суол проблемалара буоллулар.
Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ордук долгутар боппуруоһунан, биллэн турар, сирбит баайа буолар. Сиртэн хостонор баайы Российскай Федерация уонна субъектар икки ардыларыгар тыырсыы боппуруоһа күн бүгүнүгэр диэри быһаарылла илик, 2002 сыллаахха Россия правительствота «Çакон о недрах» барылын оҥорбут да, Госдуманан бигэргэтиллибэтэх. Былырыын эмиэ саҥа сокуону оҥорор туһунан сорудах бэриллибит гынан баран, Айылҕа ресурсаларын министерствота уонна Экономика сайдыытын министерствота тыл тылларыгар киирсибэккэлэр олоххо киирбэтэх.
Оттон быйыл сир баайыгар, ойуур кодексатыгар, уу баайыгар сокуоннары, «Драгоценные металлы и камни» диэн сокуону саҥаттан редакциялыыры правительство былааҥҥа киллэрбит уонна ити министерстволарга оҥотторо сылдьар үһү. Бу сокуон концепцията олунньуга тахсыбыт. Онно, бастатан туран, ити этиллибит сир баайын бары көрүҥнэрэ бүтүннүү федераллар бас билиилэригэр киириэхтээх эбит. Субъектары кытта боломуочуйаны тыырсыы онно олоҕуруохтааҕын, сир баайын туһаныы, лицензиянан буолбакка, гражданскай-правовой акталар: аренда, подряд дуогабара, аудит — нөҥүө ыытыллыахтаахтар диэн балаһыанньалары киллэрэ сатыылларын, субъектар геологическай сулууспаларын кытта аахсыбаттарын, аҥаардас федеральнай эрэ сулууспаны билинэллэрин Дьулус Саарын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Маныаха республика президенэ В.А.Штыров сорудаҕынан Госкомгеология специалистара бу сокуоҥҥа бэйэлэрин концепцияларын ааспыт күһүн балаҕан ыйыгар оҥорон түһэрбиттэрин биһиги правительствобыт быйыл олунньуга ылыммыт. Ону Ил Түмэн муус устарга Госдумаҕа киллэрэр туһунан уураах таһаарбыт. Бу сокуоҥҥа биһиэттэрэ Россия Конституциятын 9, 11, 72 ыстатыйаларыгар олоҕуран тэҥ бырааптаах буолууну туруорсаллар уонна ханнык механизмнарынан бүгүҥҥү күннээххэ баар утарсыылары суох оҥоробут диэн боппуруоһу быһаарсаллар диэн эттэ. Биһиэттэрин идеялара: бас билии государственнай буолуохтаах, эһиэнэ-биһиэнэ диэн үллэһиллиэ суохтаах, тэҥ бырааптаах буолууну ситиһии. Иккиһинэн, сир баайыгар статус бэриллиэхтээх, ол урукку сокуоҥҥа «принцип двух ключей» диэн өйдөбүлгэ олоҕурара: федеральнай, региональнай, олохтоох суолталаах баайдаах сирдэр диэн. Холобур, Таалакаан курдук баараҕай объектар федеральнай суолталаах буолалларын биһиги утарбаппыт. Ол гынан баран статуһу лицензия бэриллэ илигинэ быһаарыллыахтаах, дуогабар түһэрсиллиэхтээх. Өрөспүүбүлүкэ мантан тугу туһаныахтааҕын, хайдах сыһыаннаах, төһө дохуоттаах буолуохтааҕын чуолкайданыахтаах, ол кэнниттэн «икки күлүүһү» иккиэннэрин биэриэхтээхпит. Оттон региональнай статустаах сирдэргэ Федерация «икки күлүүһү» биһиэхэ биэриэхтээх. Олохтоох статустаах учаастактарга, муниципальнай тэриллиилэргэ «икки күлүүһү» биһиги биэрэн турабыт. Бу идеяны (концепцияны) туруулаһарга Россия атын субъектарын кытта холбоһон күүһү түмэн бииргэ туруорсар үлэ ыытыллыахтаах. 89 субъегы барытын кытта сибээстэһэр, үлэни ыытар структура суох, тэриллэрэ да кыаллыбат. Ол иһин араас хайысханан: политическай, общественнай хамсааһыннар, Учуонай сэбиэттэр, тус билсиһии нөҥүө — атын субъектар туһааннаах тэрилтэлэригэр, специалистарыгар тахсан, кинилэринэн чиэрэс бары субъектар представительнай уонна исполнительнай былаастара бу сокуону Госдумаҕа өйүүллэрин ситиһиэхтээхпит.
Биһиги специалистарбыт оҥорбут сокуоннарын концепцията хайыы-үйэҕэ Россия правительствотыгар киирэн, араас министерстволар экспертизаларын бара сылдьар эбит. Биллэн турар, биһиги баҕабыт хоту сөпсөһөллөрө биллибэт, утары түмүк оҥорор буолуохтаахтар. Ону биһиги специалистарбыт сокуоммут бары боппуруостарыгар хас биирдии акталарынан, нуормаларынан толору эппиэти биэрэллэрин модьуйсаллар уонна онно олоҕуран эмиэ утары харда оҥорору былаанныыллар эбит. Дьэ бу үчүгэй, маннык дьүккүөрдээх эрэ буоллахха тугу эмэ ситиһиэххэ сөп этэ буоллаҕа дии. Россия бэйэтин сокуонун бу күннэргэ таһааран эрэр буолуохтаах. Онуоха бэлэмнэнэн, биһиги дьоммут сенатор А.С.Матвеев салайааччылаах оробуочай бөлөҕү тэринэн кэтэһэн олороллор үһү. Бу комиссия, Россия сокуона таҕыстар эрэ, ону түргэнник ырыта охсон, утары этиилэри оҥорон, атын субъектары кытары үлэлээн уопсай барыбытыгар сөп түбэһэр түмүктээһини ситиһэн, Россия бас билиигэ кэлтэй суудайар сокуона бигэргэтиллэрин хааччахтыахтаах үһү. Ил Түмэн депутаттара Госдумаҕа тиийэн бу боппуруоска үлэлэспит буолуохтаахтар, партиялар чилиэттэрэ бэйэлэрин партийнай ячейкаларыгар бу боппуруоһу эмиэ күүскэ туруорсуохтаахтар диэн Саарын түмүктээтэ. Кини этэринэн, саха обществотын киинэ киин партиялартан тутулуга суох туспа үлэлиэхтээх. Көрдөрөр-иһитиннэрэр маассабай информация тэрилтэлэрэ бу боппуруос тула кэпсэтиилэри тэрийэн, ырытан нэһилиэнньэҕэ тиэрдиэхтээхтэр. Научнай-практическай конференциялар араас көрүҥнэрэ ыытыллаллар аҕай. Бу тыын боппуруоска эмиэ оннук конференциялар ыытыллаллара наада.
Россияҕа даҕаны манна интэриэстээх дьон эмиэ бааллар эбит. Биир киһи «Закон о драгоценных металлах и камнях» диэн тиэмэҕэ научнай-практическай конференцията тэрийиэҕиҥ диэн сурук ыыппыт. Ону тыл этээччи Ньукулай Көдүөһэп бу тиэмэҕэ эрэ буолбакка, «Закон о недрах» диэн боппуруоска кэпсэтии урут туруохтаах, Ил Түмэн, президент элбэх субъектары хабан үлэлээһиҥҥэ күүстээх тэрээһини ыытыахтаахтар, ол кыаллыбатаҕына бу үлэ түмүгэ суох буолуо диэн тоһоҕолоон эттэ.
«Çакон о драгоценных металлах и драгоценных камнях» диэн боппуруоска быһаас Россия Минфиниттэн анаан-минээн комиссия кэлэн барбыт. Түмүгэ — урукку сокуонтан субъектар бырааптарын барытын туора соппуттар. Урут субъект хостообут баайыттан бэйэтин өлүүтүн бастакынан атыылаһар уонна фонда тэринэр бырааптааҕа. Иккиһинэн, кэтээн көрөр, экспертизалыыр быраап баара. Холобур, биһиэхэ «Якутское предприятие по торговле алмазами» диэн тэрилтэ АЛРОСА хостообут алмааһын 25 % тиийэ сортировкалыыра, ханнык таас хайдах хостоммутун, төһө сыаналааҕын биһиэттэрэ билэ олороллоро. Оннук балаһыанньаны билиҥҥи сокуоннарыгар киллэрбэтэхтэр. Бүгүн күннээххэ барытын кииннээһин политиката бара турар. АЛРОСА компанияны уруккулуу, аҥаардас хостуур эрэ тэрилтэ курдук көрүү кэмэ үөскээтэ.
Аны республика активын туоратыы көрүҥэ күүскэ бара турар. Холобур, «Северо-Алмаз» диэн тэрилтэ акцияларын АЛРОСА бэйэтин хос моонньох тэрилтэтигэр — «Инвестиционная группа АЛРОСЫ» диэҥҥэ хас эрэ сылга болдьохтоон биэрэн баран ол оннугар инвестиция ылбыт. Онон ылбыт иэһи төлөөбөт буолуу балаһыанньатын үөскэтии көрүҥэ ыытыллар. Оннук дьылҕаны «Алданзолото» ОАО үллэһиннэ. Ол туһунан хаһыаттарга сиһилии суруллар. Маннык түктэри быһыылары тутулуга суох хаһыаттар дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэрэр оруоллара улахан. Кинилэри саба баттыы сатыыр дьайыылары көрөр-истэр, тохтотор буолуохтаахпыт.
2002 сыллаахха «Разграничение государственной собственности на землю» диэн сокуон тахсан турар. Онно тыа фондата федеральнай бас билии диэн киирбит. Оттон биһиэнигэр республика бас билиитинэн нэһилиэнньэлээх пууннар истэригэр киирэр тыа эрэ буолар диэн суруллубут. Бу биһиги депутаттарбыт иэдээни оҥорбут алҕастара, онон территориябыт 84 % тыа буоларынан, барыта Федерация бас билиитигэр барда. Уубут эмиэ оннук. Бу сокуон быһаччы дьайыытыгар түбэспит Нөмүгү нэһилиэгин биир кырдьаҕас олохтооҕо улаханнык муҥатыйан туран кэпсээтэ. ОПХ федеральнай тэрилтэ буолан, нэһилиэк сирин олохтоохтортон кистээн Федерацияҕа регистрациялаан кэбиспит. Оттон Тыа хаһаайыстыбатын института (ТХИ) сокуону үөрэппэккэ эрэ илии баттаан кэбиһэн, олохтоохтор сирэ суох хааланнар, олох-дьаһах өттүгэр улахан кыпчыттарыыга ылларбыттар. «Дьиҥинэн, институт нэһилиэктэн сири арендаҕа ылыахтааҕа, ол төттөрү өттүгэр эргийэн хаалыыта олохтоох чиновниктан тутулуктаах, кини норуот интэриэһин көрөрүттэн дуу эбэтэр бэйэтин кириэһилэтин көмүскүүрүттэн дуу», — диэн араатар Ньукулай Көдүөһэп бэйэтин этиитин түмүктээтэ. Дьыаланы билэр анал идэлээх киһи дойду үрдүнэн тыҥаан турар балаһыанньаны сиһилии кэпсээнин мустубут дьон иһийэн олорон иһиттилэр.
— Россия норуоттара аан дойду сирин баайын үксүн тутан олороммут, биһигиннээҕэр уонунан-сүүһүнэн төгүл аҕыйах баайдаах омуктардааҕар куһаҕаннык олоробут, — диир уруккута Ил Түмэн депутата, билигин чопчу туох үлэлээҕэ-дьарыктааҕа биллибэт, саҥарбыт-иҥэрбит саас ортолоох киһи. — Ол сүрүн биричиинэтэ — биһиги нация буола иликпит. Нуучча да омуга нация буола илик, инньэ гынан аан дойду билиммит сокуоннарыгар кыайан олоҕурбаппыт. Россия сокуона барыта кини нэһилиэнньэтин баара-суоҕа 10 % ылар баайдар тустарыгар эрэ үлэлиир. Тоҕо диэтэххэ, олигархтар депутаттары атыылаһан баран олороллор. Бу боппуруоһу сокуонунан, Конституцияҕа олоҕуран судургутук быһаарыахха сөп — референдумунан. Бары холбоһон «нация» диэн өйдөбүлү референдумунан быһааттарыаҕыҥ. Оччоҕо атыттар курдук, 35 % итэҕэһэ суох, сокуонунан көмүскэммит сирбит баайын бэйэбит бас билиэхпит. Нация — омук юридическай сирэйэ бэйэтэ историялаах, тыллаах, литературалаах, культуралаах, экономическай эйгэлээх, территориялаах буолуохтаах. Итилэр биһиэхэ барыта бааллар. Итилэри суох оҥороору олигархтар Госдуманан пааспарбытыттан «национальность» диэн тылы сотторон кэбистилэр. Конституция 9-с ыстатыйатын иккис чааһыгар сир баайа чааһынай, государственнай, муниципальнай бас билии буолуон сөп диэн сурулла сылдьар. Манна «чааһынай» диэн тыл бастакынан сылдьар, ону туһанан тыаны, ууну, сир баайын барытын чааһынай бас билиигэ ыытан, тутан олороллор.
Политикаҕа орооспот боростуой дьон истиитигэр тыл этээччи сэргэх, сонун өйдөбүлү хаалларда. Кини кэнниттэн трибунаҕа эмиэ урукку депутат, хомуньуустар бөлөхтөрүн биир актыыбынай бэрэстэбиитэлэ Силип Охулуопкап тахсар.
— Бары боппуруос саамай төрдө «федерация» диэн өйдөбүлгэ сытар. Биһиги бастаан кэпсэтэрбитигэр саҥардыллыбыт Российскай Федерация диэни туруорсубуппут. Ол аата тугуй? Республика диэн государство буолар. Оттон уобаластар, уокуруктар, кыраайдар — административнай, территориальнай тэрээһиннэр. Биһиги национальнай государствобыт, ону ким да утарар кыаҕа суох. Оччотугар референдум да наадата суох. Ити биирэ. Иккиһинэн, субъектар субъектары кытта дуогабар түһэрсиэхтээх этибит, ону биһиги Федеральнай киини эрэ кытта түһэрсэн барбыппыт. Үсүһүнэн, биһиги сорох боломуочуйабытын кииҥҥэ биэрэбит. Холобур, оборонаны, сибээһи. Атыныгар биһиги бэйэбит сокуон ылыныахтаахпыт, киин былаас буолбатах. Онтукпут хара маҥнайгыттан кэһиллэн киирэн барбыта. Төрдө итиннэ сытар.
Конституцияҕа сир баайа, сир, тыа, уу барыта кыттыһан быһаарыллыахтаах диэн сурулла сылдьар. Ону тутуспаккалар, кэлтэй сокуону ылына олороллор. Ол иһин Саха сирин 80 % тахсата, ол иһигэр Лена өрүспүт, федеральнай бас билиигэ киирдэ. Маннык балаһыанньаны уларыта иликпитинэ, биһиги ити эрэйдэнэр боппуруостарбыт үксээн иһиэхтэрэ. Биһиги буоллаҕына подпись хомуйабыт, наар көмүскэнэр эрэ аакка сылдьабыт.
Онон сорук — атын субъектары кытта кыттыһан үлэлиэхтээхпит, бары ханаалларынан барыларынан. Манна государственнай былаас органнара эрэ тахсан үлэлиэхтэрин сөп: Ил Түмэн, правительство, президент. Онно сөп түбэһиннэрэн араас структуралар, хамсааһыннар үлэлиэхтээхтэр. Боппуруостары тус-туһунан үллэстэн.
АЛРОСА арыллара быһаарыллан бүтэн турар. Бу хобдох уопуту туһанан, нефтегазовай промышленноска киирсэн көрүөххэ сөп.
Тыл этэн бүппүттэрин кэннэ мунньаҕы ыытааччы Дьулус Уйбаанабыс Саарын туран кэпсэтиини түмүктээтэ:
— Олохпут-дьаһахпыт бүгүҥҥү балаһыанньата хайдаҕын чуолкай билэр дьон көрүүлэрэ-истиилэрэ итинник. Мунньах кыттааччылара сыта-тура толкуйдаан, илдьиритэн, бэйэҕит санааҕытын, этиигитин нэһилиэнньэҕэ хаһыат, араадьыйа нөҥүө биллэрэргит барыбыт уопсай тыын боппуруостарбытын быһаарсыыга көдьүүстээх, көмөлөөх буолуо этэ.
Саха уопсастыбатын киинэ көҕүлээн тэрийэн ыытар мунньахтарыгар республика, норуот дьылҕатыгар сыһыаннаах улахан тыын боппуруостарга көҥүл кэпсэтиигэ хааччаҕа суох ким баҕарар сылдьар, санаатын этэр кыахтаах. Төһөнөн элбэх киһи маннык кэпсэтиилэргэ түмсэн санаа, сүбэ атастаһабыт да, соччонон олохпутун, дьылҕабытын оҥостуубут түмүктээх, ситиһиилээх буолуоҕа…
Мунньах кэнниттэн Бологуурап тахсар аан таһыгар били Эдьигээҥҥэ үбүлүөй кэмигэр биир хоско түбэһиспит үөлээннээҕин Сэмэн Ыстапаанабыһы-Сэрэх Сэмэни көрсө түстэ. Киһитэ торуоскаламмыт, дьон тахсарын кэтэһэн ыскамыайка уһугар торуоскатыгар сыҥаах баттанан олорор эбит.
— Хайа, доҕоор, манна кэлэн олорор эбиккин дуу? Бу тугуҥ торуоскатай? — Дьөгүөр үөлээннээҕэ үһүс атахха тэптэрэн олорорун дьиибэргии көрөн, соһуйбучча туруору ыйытта.
— Ээ, этимэ даҕаныы, бүкүһүн халтарыйан сотобун тоһутан сыл аҥаара тэллэххэ сытан турдуум. Бу сытартан сылайаммыын, тайахха тэптэрэн кэлэн олоробуун, — Сэмэн, суланардыы, унаарытта. Тас көрүҥэ ыаммытыттан, иҥэ кубаҕайыттан көрдөххө, кырдьык илистибит, салбаҕырбыт көрүҥнээх.
— Оо дьэ, буолан истэхпит, саас ылан эрдэҕэ ээт. Хата эн, санааҥ батарбакка, эдэрдэрдээҕэр ордук актыыбынайдаан кэлбиккин буолбаат?
— Һэ-һэ, дьиэм манна кэккэлэһэ ээ, халлаан сылыйбыччаа сэргэхсийээри кэлбитим даа, истибиппиттэн эбии кыйаханныым. Дьыалабыт адьаас хаахтыйан баран олорор эбиппит дии.
— Сөпкө кыйаханаҕын, Арассыыйа сыыйа-баайа баайбытын-дуолбутун эмэн ылан иһэр.
— Ити хайдаах биһиэттэрэ сатаан турууласпаттарыый? — Сэмэн, дьон кэнниттэн бэркэ сэрэнэн тайаҕар тирэнэн содьороҥноон иһэн, мөҕүттэн ылла. — Үөһэттэн эттилэр да быраап буолан иһээр. Оттон бэйэбит Конустутууссуйалаах курдук этибит дии.
— Наадалаахха бүк түһэн хаалалларын саҥа билэ сатыыгын дуо? Быыбар, былаас былдьаһыыта эбитэ буоллар, атыннык хамсаныа этилэр.
Дьөгүөр үөлээннээҕин хонноҕуттан өйөөн көрүдүөргэ таҕыстылар. Дьон аалыҥнаһан сыыйа-баайа тарҕаһан бардылар. Көрүдүөр истиэнэтин сырса турар ыскамыайкалар-тан биирдэстэригэр Сургууйаптаах Тиитэп кэпсэтэ олороллорун көрөн, кинилэргэ бардылар.
— Оо, бу убайдарбыт бииргэ алтыспыттар. Хайа, Сэмэн Ыстапаанабыс, атаххын туохха дэҥнээтиҥ? Кэлиҥ манна олоруҥ, — Сааба Сургууйап ыскамыайка уһугун диэки сыҕарыйан биэрэрин быыһыгар омуннаахтык көбдьүөрүйэ түстэ.
Дьөгүөр киһитин ортоку миэстэҕэ өйөөн олорто.
— Сэмэн трааммаланан сыл аҥаара тэллэххэ сытан турбут. Сонун-нуомас истээри, сэргэхсийээри кэлэ сылдьар.
— Сонун диэн оттон, истибиккит курдук, дьыала бөрүкүтэ суох. Россия баайбытын барытын суйдаан ылан эрэр, салгыы хайдах ыал буолабыт диэн толкуйга түһэн олоробут, — Уйбаан Быладьыымырабыс Тиитэп, уруккута горняк киһи, куруук буоларын курдук, кэпсэтиини быһаччы дьыала-куолу туһунан хайысхаҕа салайда.
— Кырдьык, оннук эбит дии. Сирбиит, уубут, тыабыыт барыта барбыыт уонна туохпутунаан тыыннаах буолабыыт? — Сэмэн тайаҕар икки илиитинэн тирэнэн олоҕун булунна. — Конустутууссуйабыыт туохха да эмээн буолаахтаабата тоҕо сүрээй.
— Һэ-һэ, ол Конституциябыт диэхтээн өҥө-түүтэ үргэнэн көҥдөй көхсө эрэ хааллаҕа дии… — Тиитэп сонньуйда.
— Оннук буолумуна, депутаттарбыт ылыммыт сокуонна-рын кыайан көмүскээбэтилэр, — Сургууйап табаҕын буруотун өрө үрэн кэбистэ. — Били Мирнэй баһылыга Попов суруйбутун курдук, алмааспытын былдьыыр буоллулар быһыылаах, талбыттарынан айбардаан эрэллэр.
Алмаас туһунан кэпсэтии күөдьүйдэр эрэ, Бологуурап били Госдума быыбарын саҕанааҕы хампаанньаны өйдөөн кэлэр. Депутакка кандидат эрэллээх мэктиэлээччитэ буолан, ый аҥаарын устата Илин эҥээр улуустарынан, нэһилиэктэринэн, араас тэрилтэлэринэн сылдьыһан этэн-тыынан аҕай биэрбитэ. Биир күн Ытык Күөлгэ сүүрбэ икки тэрилтэҕэ сылдьан тыл этэн тураллар. Мэктиэтигэр эбиэттиир да бокуойа суох үлүһүйүү буолбута. Ол тухары наар АЛРОСА тула кэпсэтиини сүрүн тиэмэ оҥостоллоро. Кырдьыга да ол сөп, оччоттон баччааҥҥа диэри норуот дьылҕатын быһаарар тутаах боппуруос буоллаҕа дии.
«Биһиги АЛРОСА-ны сүтэрэр кутталлаахпыт» диэн Мирнэй баһылыга Анатолий Попов харах уулаах хараастыылаах ыстатыйатын хаһыаттан ааҕан баран, ону өйөөн тутатына «АЛРОСА-ҕа республика интэриэһин көмүскүөҕүҥ» диэн харда сэҥээрии суруйан биэрбитин таһаарбакка өр баҕайы тутан сытыарбыттара. Ону туруорсан-туруорсан нэһиилэ сарбыллыбыт баһын-атаҕын эрэ таһааттаран турар. Ол да буоллар кыра лоскуйга ыстатыйа ис хоһоонун сүнньэ син бэриллибит буолан, дьон кутталлаах быһыы-майгы үөскээбитин өйдөөбүттэрэ, сэҥээрии сурук тахсыбыта. Ол кэнниттэн тута правительство Ил Түмэни кытта холбоһуктаах мунньахтарыгар АЛРОСА-ны көмүскүүр анал комиссия тэриллибитэ. Кэлин ыстатыйата толору кээмэйинэн бэчээттэммитэ.
— Хата баччааҥҥа диэри тулуһан кэллэ дии, өссө 2001 сыллаахха былдьыахтаах этилэр, били айдааннаах президеммит быыбарын кэмигэр өмүтүннэрэн, — Тиитэп өрүкүнэйэ түстэ. — Ону саха общественноһын киинэ туруулаһан ылбатахтара, билигин даҕаны быһа-хото ылаллара саарбах.
— Хайыы, ол дьон соруннахтарынаа талбыттарынан өрө-таҥнары тутар буоллахтараа. Ол биһиги турууласпыппыт диэхтээн эмээн буолаахтыа дуо? — Сэмэн Ыстапаанабыс, куолутунан, көҕө-нэмэ суох өскүөрүтүн унаарытта.
— Кээс, доҕор, инньэ диэн сытан биэриэхпит дуо? — Сургууйап эйэ дэмнээхтик Сэмэни саннын таптайбахтаата.
Киһитэ, ону аахайбатахтыы, аатын эрэ аҥаатынна:
— Сыт-сытымаа, син биир ылалларын ылыахтараа.
— Бу дьыалаҕа сытан-олорон биэрэр, ээл-дээл сыһыанна-һар хайдах да сатаммат, — Бологуурап үөлээннээҕин диэки сэмэлиирдии көрбөхтөөтө.
— Оо, ол мин эрээ буолаахтыам дуо? Дьон бары санаата оннук буоллаҕаа.
— Дьону барытын биир угунньаҕа угума, туруулаһааччы-лар даҕаны бааллар.
— Оол тугунаан, кимнээх туруулаһаахтаабыттарын этэҕиин?
— Бу туох үлүгэр төттөрү сүргүөхтээх киһигиний, доҕоор? — Тиитэп тулуйумуна кыынньа түстэ. — Кырдьык, үксүгүт наадалаахха кулгааххыт-хараххыт бүөлэнэн биэ-рэр. Истибэтэх муҥуҥ дуу, президент быыбарын кэмигэр туох буолбутун?
— Суо-ох, ол туох буолбутаай?
Тиитэп, бэркиһээбиттии, баһын быһа илгиһиннэ. Ол да буоллар, кыйахаммытын кыатанан, өйдөтө сатыырдыы сиһилии кэпсээн барда:
— Түөрт сыллааҕыта ахсынньы аам-даам тымныытыгар быыбары сырдата кэлбит Россия телевидениетин киин ханаалларын суруналыыстарын уонна «Свободный голос Европы» радиостанция үлэһиттэрин ыҥыран Дьулус Уйбаанабыс Саарын Ленин болуоссатыгар элбэх киһилээх миитин тэрийбитэ дии. Ону устубуттарын аан дойду барыта көрөн международнай резонанс тахсан, онон тохтоон турар. Америка «Вел стрит Жорнал» сурунаала бу миитин туһунан Саарын плакат тутан турар хаартыскалаах ыстатыйа бэчээттээбитэ. Ыстатыйа Россия унитарнай государство суолугар үктэнэн эрэрин, Саха сирин президенин талыы быыбарыгар куруубайдык орооһорун, алмаастаах провинцияны былдьыырга сорунарын общественность утарар диэн ис хоһооннооҕо. Алмааһыҥ онон былдьамматаҕа. Быһата, президеммит, былааспыт кыайбатаҕын кыайан турабыт. Ол туһунан истээхтээбэтэх буоллаҕыҥ.
— Суох буоллаҕаа.
— Тоҕо сүрэй, доҕоор, кэм буолан истэхпит.
— Ол миитини хайдах бобор, үрэйэр туһунан милииссийэлэрбит мунньахтаабыттар, сүбэ-ама бөҕө буолбуттар үһү. Көрө, доҕоор, онно биир саха тойооскута мустубут дьону тымныы уунан ыстарыахха диэн этии киллэрбит үһү ээ, — Сургууйап кыыкынас кэһиэхтээх куолаһынан, бэркиһээбиттии, күлэн ылла.
— Аата сүрүүн, кэм сахалар буолан иһээхтиэхпиит. Ол туох буолбут дьиикэйий, доҕоор!
— Бу биэс уонтан тахса кыраадыстаах аан туман оргуйар тымныытыгар диэ!
— Диэмэ даҕаны, билиҥҥи үйэҕэ сүүһүнэн киһини Карбышев курдук муус статуя оҥоруохтааҕа хаалбыт эбит дии! Дьэ аата, былыргы НКВД-лар курдук, историяҕа киириэх киһийдэх эбит!
Дьон, кэлэйбиттии, санньыардык күлсэн, өрүтэ тыыммахтаан кэбистилэр. Көрүдүөр устун төттөрү-таары сыбыытаһар тэрилтэ үлэһиттэрэ, тоһугурас тыастаах хобулуктаах дьахталлар ааһан иһэн тугу эрэ мөккүһэн, сөҕөн-махтайан көбдьүөрүһэ олорор дьону сорохтор дьиибэргии, сорохтор, ордук дьахталлар, сүөлүргүү көрөн ааһаллар.
— Һээ дьэ, Сэмэни сэмэлиибит даҕаны, бу аалыҥнаһар дьонуҥ киниттэн туох атыннаах буолуохтарай? Үксүлэрэ тус бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүнэр аатыгар сырыттахтара, — Бологуурап тыастаахтык өрө тыынан кэбистэ.
— Ээ оннук, бу кэлин пикеттэргэ, миитиннэргэ дьон аанньа кыттыбат. Аҕыйах ахсааннаах актыбыыстартан, ыччаттартан уонна саха уопсастыбатын киинин чилиэттэриттэн ураты кыттааччы аҕыйах, — Тиитэп көрүдүөр устун аалыҥнаһар дьону, ордук чиновник көрүҥнээх өттүлэрин, кэннилэриттэн сиилээбиттии көрөн хаалар. — Дьэ сүрдээх, өйдөөбөттөрө итиччэ эбитэ дуу, наадалааҕынан аахпаттара оччо дуу? Көрдөххө, эмиэ даҕаны үөрэхтээх, өйдөөх, талааннаах, эгэлгэ идэлээх элбэххэ дылы да, урукку курдук, общественнай-политическай олоххо актыыбынайдык кыттааччы, республика, дьон-сэргэ туһа диэн өлө-тиллэ мөхсөөччү адьас ахсааннаах. Киһи кыһыйыах, общественнай үлэҕэ кыттары атыҥҥа аралдьыйыы курдук көрөллөр ээ, бии бэйэлэрэ улаханы тоҕо көтө сылдьар дьоҥҥо дылы.
— Дьон наһаа инертнэй, былааска, тойокко-хотукка ньыла көтөр, подхалим буолан хаалла. Бүгүҥҥү элита диэн ааттанааччы биллэр-көстөр дьоммут ааттаахтар үрдүк өһүөлээхтэр бэйэ-бэйэлэрин кытта бэрт былдьаһар атааннаһыылаах оонньууларыгар охсор илии, тэбэр атах эрэ оруолун толорууга тиллэллэр, — Бологуурап, кэлэйбиттии, сүөм түспүт куолаһынан хардарда.
Сургууйап табахха сиэппит кыыкынас куолаһынан табаарыстарын этиилэрин өйөөн, көх-нэм буола түстэ:
— Сүрдээх баҕайы. Көр бу, республикабыт бюджетын 70 % биэрэр сабыылаах хампаанньабыт былдьаннаҕына, хамнаһа, пенсията суох хаалар кутталлаахпыт диэн ким даҕаны санаабат бэйэкэтэ буоллаҕа дуу? Киһи өйдөөбөт дьыалата…
— Үксүлэрэ өйдөөбөт, өйдүү да сатаабаттар, ордук тыалар. Кэлин наһаа элбэх сабыытыйа, туолбат сокуоннар, уураахтар дьону кэлэтэн, салгытан кэбистилэр. Онон синнэригэр түһэн, туохха барытыгар, сороҕор бэйэлэригэр тыын суолталаах даҕаны боппуруостарга ээл-дээл сыһыаннаһар буолан хааллылар, — Бологуурап түмүк быһаарыы оҥордо. Сургууйап быыстала суох тардар табаҕын буруота үрдүлэринэн туман буолан бүрүйэ тарҕанарын сөбүлээбэтэхтии, илиитинэн сапсыммахтаата. Бары курус санааҕа куустаран чочумча саҥата суох олордулар. — Ол эрэ буолуо дуо? Уопсайынан, Союз үрдүнэн тыа сирин, кыра омуктары, биһигини, симэлитэр, эһэр политика уруккуттан, сэбиэскэй кэмтэн ыла, утумнаахтык ыытыллыбыт быһыылаах эбит. Холобур, арыгылатыыны, ыччаты аҥаар кырыы дуона да суох буруй иһин хаайыыны, репрессиялары даҕаны ылан көр.
— Ол баҕас чахчы. Брежнев кэмигэр Хотугу Муустаах акыйаанынан «Ленин» атомоход арыаллаан аҕалар маҥнайгы караванын таһаҕаһа официальнайа суох дааннайынан сүрүннээн арыгы буолара үһү. Дьэ онтуҥ Тиксиигэ кэлэн сүөкэнэн, Илин Сибиир үрдүнэн тарҕанар этэ буоллаҕа дии, — Тиитэп, көрүдүөрүнэн ааһар дьон истибэттэрин курдук, сибигинэйэ былаан сипсийдэ.
— Чахчы-чахчы. Көрө, доор, ити хаайыыга эр дьон, ыччат саамай чэгиэнин, сытыы-хотуу өттүн симэ сатааһын диэн дьиҥнээх норуот генофондун эһэр политика курдук эбит, — Сургууйап, омуннаахтык сапсыммахтаан, өрө көөнньөн турда. — Көрө, мин кэргэним биэс уонус сыллаах төрүөхтэр выпустарыттан билигин биир эрэ чөл хаалбыт уоллаахпыт диэн кэпсиир. Атыттара бары муор-туор соҕус, арыгыһыт, хаайыы дьоно буолбуттар, сорохторо өлбүттэр-сүппүттэр…
Истээччилэр бары, соһуйбут, сүөлүргээбит курдук, киһилэрин диэки көрө түстүлэр. Соччо итэҕэйбэтэх, саарбахтыыр санааларын Сэмэн Ыстапаанабыстара саҥа таһааран бэркиһээбиттии унаарытта:
— Аатаа сүрүүн, ол төһөө уоллаахтарыттаан соҕотоҕу эрээ туура тутан хаалтарыый?
— Туох да омуннааһына суох быһа тутар аҥаардара.
— Кырдьык, ити омуннааһын буолбатах. Итинник түбэлтэ тыаҕа элбэх. Киһи сөҕөрө баар, биһиги бэйэбит салайааччыларбыт, билигин санаатахха, ордук тыа нэһилиэктэрин сэбиэттэрэ, актыыптара, ыччаттарын төрүт харыстаабатахтар эбит. Кыра да дьыалаҕа хас охсуспуту, итириктээбити барытын хаайыыга ыытар адьынаттаах, кырыктаах сыһыаны тутуспуттар. Ол иһин билигин даҕаны ыччаппыт чэгиэнэ, сытыыта-хотуута хаайыыга олорор. Ол оччотооҕу сиэмэх идеология биһи омук кэскилин сарбыйбытын содула, — Бологуурап сөбүлэһэр санаатын биллэрдэ.
— Кырдьык, ханнык да сэрии наадата суох, норуоту кутун-сүрүн тоһутуохха, сиэрин-майгытын эрэ алдьатыахха наада эбит. Акыйаан уҥуортан ону сатаан туһанан улуу Сойууспутун сууллардахтара дии. Онуоха бэйэбит дьоммут илии-атах буолбуттара чуолкай.
— Кээс, доҕуо-ор, олус да урукку былааһы, хомуньуустары ордук-хоһуу хотоҕуут. Киһи этэ салаһыа-ах, — Сэрэх Сэмэн чахчы саллыбыт быһыынан, аны ким эмэ истиэ диэбиттии, сибигинэйэ былаан сипсийбэхтээтэ.
— Ордуга-хоһута туох да суох, кырдьыгы баарынан этиллиэхтээх буоллаҕа. Ити диэн өссө кыра. Бээ, мин эһиэхэ өссө биир дөкүмүөнү көрдөрүөм, — Сургууйап, бинсээгин ис сиэбин хасыһан, илиинэн суруллубут лоскуй кумааҕыны ойутан таһааран, барыларыгар кэритэ сылдьан уочаратынан аахтарда: — «…раньше, когда в нашем Правительстве было 40 % сербов, а в органах внутренних дел — половина, то, чтобы сделать в Хорватии карьеру, надо было иметь жену сербку». Ж. «Эхо планеты». 1992 г. Григорий Помчиев. «Франьо Гуджман».
— Бу эмиэ туохпутууй? — Сэрэх Сэмэн өйдөөбөккө ыйытта.
— Ити аата, биһиэхэ эмиэ итинник хабааннаах политика ыытыллар этэ. Дьиҥинэн, югославтар биһиэттэриттэн уопут ылбыт буолуохтаахтар. Санаан көр ээ, урукку обком тойотторун, хотуттарын.
Дьон өссө да олорон кэпсэппэхтии түһэн баран, сыыйа-баайа дьиэлэригэр тарҕастылар.
Бултуу сылдьан…
Балаҕан ыйын бүтэһигинээҕи бээтинсэ киэһэ Дьөгүөргэ Сандал Дьурустаанап төлөпүөннээтэ.
— Егор Матвеевич, сарсын бириэмэҥ хайдаҕый, куобахтыы барсаҕын дуо?
— Ноо, ол ханна?..
— Манна, куорат таһыгар.
— Эс, ол куорат таһыгар хантан кэлбит куобаҕый? — Дьөгүөр кэтэспэтэх өттүттэн ыҥырыыны соһуйа иһиттэ.
— Былырыын убайым аах күҥҥэ биирдии-иккилии куобаҕы өлөрбүттэр этэ. Сарсын бараары миигин ыҥыраллар.
— Ноо, ханан сылдьыбыттарый?.. — Бологуурап булчутун хаана оонньоон, сэргэхсийэ түстэ. — Хаһыаларый?..
Киһитин саҥата уларыйбытын Сандал үөрэ иһиттэ.
— Былырыын иккиэ буолан Тулагы таһынан сылдьыбыттар. Быйыл эмиэ ол табаарыһынаан бараллар үһү. Биһиги холбостохпутуна төрдүө буолабыт.
— Дьэ таах да чугаһа эҥинэ бэрт буолуо эбит.
— Оннук ээ уонна эбэһээт бултуйуохтааххын диэн буолбатах буоллаҕа. Кылаабынайа, тыаҕа, айылҕа күөнүгэр сылдьан, хааман дуоһуйуута, сибиэһэй салгыҥҥа сынньаныыта буоллаҕа дии, — Сандал улам кимэн истэ.
— Дьэ үчүгэй этиилээх киһи буоллуҥ. Кырдьык, салгын сии таарыйа барсыахха даҕаны сөп буоллаҕа дии. Киэһэ төннөҕүт дуу?
— Төннүмүнэ…
— Чэ сөп. Тугунан барабытый?
— Оптуобуһунан. Сарсыарда аҕыс аҥаар саҕана «Полет» маҕаһыын кэннинээҕи тохтобулга тиийээр.
Итинник кэпсэтии кэнниттэн Бологуурап киэһэни быһа сарсыҥҥы күҥҥэ бэлэмнэннэ. Бэлэмнэниэ дуо, үксүн кэргэнэ Клара түбүгүрэн таҕыста. Таҥаһын-сабын, өйүөтүн бэлэмнээтэ, бэл эргэ ботуруоннарын хантан эрэ булан биэрдэ.
Сарсыарда Дьөгүөр, уолугар төлөпүөннээн, массыынанан Сандалы дьиэтиттэн ылан, үлэхтээх сирдэригэр тиийдилэр. Дьонноро күүтэн тураллар, массыынанан кэлэллэрин эрдэ биллэрбэтэх буоланнар, соһуйа-үөрэ көрүстүлэр. Кинилэр былааннарынан бу тохтобултан Намсыыр даачаларыгар барар автобуска олорсон салгыы айанныахтаахтар эбит. Онон бэлэм массыынанан мыраан үрдүгэр диэри бырахтарар буолан, бириэмэбитигэр сүүйэр буоллубут диэн уолаттар бэркэ үөрдүлэр.
Мыраан арҕаһын тахсаат, массыыналарыттан түһэн, суоппардарын киэһэ тоҕус диэки эмиэ бу миэстэҕэ кэлэр гына үлэһэн баран төттөрү ыыттылар. Наада буоллаҕына, сотовай төлөпүөн баар, баҕар, эрдэ да ыҥырыахтарын сөп буоллаҕа дии. Дьэ бу чахчы аныгы үйэ үчүгэй ситиһиитэ — тайҕаҕа да сылдьан, куораты кытта сибээһи хайа баҕарар тутуһар кыахтааххын.
Бастакы омуннарыгар, суол хаҥас өттүгэр тахсаат, кэккэлэһэ турунан, тараахтыы хаампытынан бардылар. Өр-өтөр буолбата, даачалар олбуордарыгар кэтиллэ түстүлэр.
— Ок, даачалар эрэ тастарыгар сылдьар эбиппит буолбат дуо? Бара түһэн баран киириэҕиҥ, доҕоттоор, — Сэргэй диэн бөдөҥ-садаҥ биэс уончалаах киһи дьаһайыытынан, трассаҕа тахсан, суол уҥа өттүнээҕи тыаҕа киирдилэр.
Бу сырыыга балай да барбахтыы түһээт, эмиэ иччитэх даачаларга кэтилиннилэр.
— Бээрэ, суолга тахсыбакка эрэ кэтэҕинэн тумнан барыаҕыҥ эрэ, — Сэргэйдэрэ салайааччынан анаммыт киһи быһыытынан салгыы дьаһайда, — тыата ойуурдаах эҥин, куобах баар буолуон сөп эбит.
Балай да өр ыҥырса-ыҥырса, сороҕор иһиирсэн ыла-ыла, биир хайысханы тутуһан хаамсан истилэр. Сотору буолаат, күүтүүлээх саа тыаһа дэлби ыстанарын кытта: «Куобах барда-а!» — диэн Сэргэй хаһыыта иһилиннэ. Бары сэргэхсийэн өрө көтө түстүлэр. Сааларын хаба тардан, баҕар, манан элэстэнэн кэлиэ диэн бүтүннүү харах-кулгаах буолан иннилэрин, ойоҕосторун хоту от-мас быыһын кыҥастастылар. Иккистээн саа тыаһаабата, ким да куобах баар диэн сэрэппэтэ, онон сылыктаатахха, куобахтара иннин хоту ыстанан хаалла быһыылаах. Балай да барбахтаабыттарын кэннэ: «Оо, эмиэ даачалар!» — диэн тыа саҕатынан иһэр киһи соһуйбут саҥата иһилиннэ.
— Туох үлүгэр бүппэт даачаларай? Суолга тахсыаҕыҥ! — диэн Сэргэй хамаандалыыр хаһыыта иһилиннэ.
— Даачалар сирдэригэр кытары куобах ороҕо көстөр, — булка олус баҕалаах сып-сап туттуулаах Бэргэн дьик- тиргиир.
— Ити аата куобах баар эбит, уолаттаар. Улахан баҕайы маҥан куобах ыраахтан барда, — Сэргэй, дьонун санааларын көтөҕөрдүү, омуннура соҕус көбдьүөрүйдэ.
Суол устун уһун соҕустук хаамтылар. Элбэх иччитэх даачалар салҕанан бара тураллар. Онтон тимир сиэккэ олбуордаах, элбэх тутуулардаах быраҕыллыбыт оҕо лааҕырын таһынан аастылар. Сотору-сотору массыыналар ситэн эбэтэр утары өттүттэн кэлэн ааһаллар. Массыына иһигэр олорооччулар саалаах дьону сэргээбит-сонурҕаабыт харахтарынан батыһа көрөн хаалаллар.
Иччитэх дьиэлэри ааһан, тэйиччи син элбэх ыаллаах тиһэх даачалар бөлөхтөрүгэр тиийдилэр. Тахсыахтарыттан балачча бириэмэ ааһан, аччыктыы, утата быһыытыйдылар. Биир даача олбуорун иһигэр аҕамсыйбыт киһи хортуоска хостуу сылдьара көһүннэ.
— Хайа, куобахчыттар сылдьаҕыт дуу? — даача хаһаайына, күрдьэҕин сиргэ батары анньан баран, олбуорун ааныгар тиийэн кэллэ.
— Ээ, куобахтыы баран иһэбит. Хайдаҕый, бу эҥээр куобах биллэр дуо? — Дьөгүөр кэпсэтиини улгумнук саҕалаата.
— Ити үрэх уҥуор ыталлар этэ, бу эҥээргэ суох.
— Эн Гаврил Гаврильевичкын дуо? — чугаһаан кэлбит Сэргэй, даачалааҕы болҕойон көрөөт, ыйытта.
Хаһаайын, соһуйбуттуу, өрө көрө түстэ.
— Ээ, сөпкө таайдыҥ, эн кимҥиний?
— Сысыыгын Сэргэй диэммин, өрдөөҕүтэ Кэҥкэмэҕэ бииргэ үлэлээбиппит дии. Араспаанньаҥ Алексеев быһыылааҕа дуу?
— Ээ, оннук буоллаҕа, мин, сааһыран да буолуо, дьону олох умнан кэбиһэр идэлэнним, — Алексеев, үҥсэргээбиттии, хоруйдаата.
— Хата, хаһаайын сөбүлүүр буоллаҕына, сэһэргэһэ таарыйа эбиэппитин манна чэйдээтэххэ хайдаҕый? — тоҕоостоох түгэни туһанан, Сандал этии киллэрбитин бары сөбүлүү иһиттилэр.
— Кырдьык даҕаны, эбиэттиир кэм буолан эрэр эбит, — Дьөгүөр чаһытын көрдө. — Биһиги бэйэбит өйүөлээхпит.
— Чэ киириҥ, — хаһаайын бэрт улгумнук сөбүлэстэ.
Уонча суотайы кыайбат иэннээх тиит, хатыҥ мастаах тыа саҕата сир хаптаһын олбуорунан эргитиллибит. Дьоҕус охсуу муннуктаах ампаар дьиэ, ол утары хаптаһын сарай тураллар. Кыра оҕуруот сирэ ото-маһа ыраастаммыт, хомуллубут. Сааларын-сэптэрин сарай истиэнэтигэр өйөннөртөөн, дьиэ айаҕынааҕы муосталаах чарапчыга саппыкыларын устуталаан баран, үрүксээктэрин туппутунан, хаһаайын кэнниттэн иһирдьэ киирдилэр. Дьиэ иһэ быыс хостоох, кирпииччэ оһохтоох, ортотугар остуол, эмиэ да дьыбаан турар кыараҕастыҥы дьиэ дьон киирбитигэр туолан хаалла. Үрдүгэр иһит-хомуос, ас тобохтоох остуол тула дьыбааҥҥа, олоппосторго олорунан кэбистилэр. Соторутааҕыта оһоҕо оттуллубут быһыылаах, дьиэ иһэ сылааһа бып-бырылас.
— Олорон аһаабытынан барыҥ, билигин чэй кутуталыам, — хаһаайын остуолун иһитин-хомуоһун өрө тардан, чэй кутаары чааскыларын хомуһа сырытта.
— Гаврил Гаврильевич, түбүгүрүмэ, биһиги бары куруускалаахпыт ээ, — Сандал, дьоҥҥо барыларыгар элэккэй сыһыаннаах муҥутаан, хаһаайыны уоскута эттэ. — Уолаттаар, бастаан биир үрүксээги арыйыаҕыҥ.
— Сөп-сөп, барытын биирдэ түөрэ сүөкүүргэ остуолга батыа суоҕа, — дьаһаллаах киһи Сэргэй бэйэтин үрүксээгиттэн остуол үрдүгэр килиэп, халбаһы, тууһаммыт сыа, кэнсиэрбэ хостоон уурталаан баран, биир иһит үрүҥү таһааран, остуол ортотугар туруорда. — Байанайы аһата таарыйа билсиһиини бэлиэтиир инибит?
— Оннук-оннук!
— Хайа, уоту аһатар, Байанайы күндүлүүр хайаан да наада.
Остуол тула оннуларын булан, астарын бэлэмнээн, аччыктыы быһыытыйбыт дьон аһаан хабыалаабытынан бардылар.
— Бэргэн, түргэн соҕус туттуулаах киһи, ыл, ити аһы астаа эрэ, — Сэргэй, үчүгэйдик билэр киһи быһыытынан, табаарыһын соруйда.
Киһитэ иккистээн этитэ барбата, бытыылка хаппаҕын быһа эрийэн, кырдьык, бэрт сылбырҕатык туттан-хаптан, куруускаларга кутуталаабытын кэннэ, бүгүҥҥү сырыыны тэрийээччи Сандал Дьурустаанап туран кэллэ.
— Доҕоттор, мин испэппин, эһиги миэхэ кыһаллымаҥ, бэйэҕит аһааҥ, — дьиэлээх киһи тыл этиллиэн иннинэ өрүһүйэн испэтин биллэрдэ, оҕурсу, помидор кырбаан остуол ортотугар уурда.
— Сөөп, кимиэхэ да сыҥалаабаппыт, баҕарбат киһи испэт буоллаҕа, — Сандал, куруускатын тутан туран, бүгүҥҥү хампаанньа дьонун саамай кырдьаҕастара Бологуураптан саҕалаан билиһиннэрэн барда: — Бу биллиилээх суруналыыс Егор Матвеевич, уруккута геолог, публицистикатын, баҕар, аахпыккыт буолуо. Оттон бу ведомственнай охрана эппиэттээх үлэһитэ Сэргэйи хаһаайын бэйэҥ билэр эбиккин. Кини аттыгар мин убайым Бэргэн Дьурустаанап. Бэйэм эмиэ суруналыыспын, Сандал Дьурустаанап диэммин. Бүгүн биһиги манна айылҕаҕа сынньана таарыйа куобахтыы кэлэммит, хата Сэргэйбит билэр киһитин, эйигин, көрсөн, бэлэм дьиэҕэ-уокка чэйдии олоробут. Дьэ онон билсиһии уонна булт тосхойорун туһугар көтөҕөн кэбиһиэҕиҥ.
— Саамай сөп, билсиһии туһугар!
— Гаврил Гаврильевичка махтал сылаас дьиэтин, итии чэйин иһин!
Дьон маҥнайгы көтөхтөрүү кэнниттэн тото-хана аһаан, көнньүөрэн, тыллара-өстөрө өһүллэн, кэпсэтии-ипсэтии хойдон барда.
— Эн даачаҕар соҕотоххун дуу? Кэргэниҥ ханнаный? — Сэргэй, хаһаайыны билэр киһи быһыытынан, интэриэһиргээн ыйытта.
— Көһөөрү хомуна-иминэ олоробут, эмээхсиним куоракка киирбитэ, төннүөхтээх. Баҕар, сибилигин да киирэн кэлиэ.
— Автобускут сылдьар дуу?
— Сылдьар, бу конечнай остановката.
— Ээ, автобус үчүгэйдик сылдьара бэрт эбит дии.
— Бээрэ, сонун ыалдьыттар кэлбиккитинэн уонна үксүгүт суруналыыстар буоларгытынан хата мин ыйытан хаалыым, — хаһаайын оһоҕун иннигэр турар лэкээни сыҕарыҥнатан аҕалан, оннун булларан туруоран баран, олорунан кэбистэ. — Дьэ, доҕоттоор, кэлин бу сорох хаһыаттар суруйалларын мин олох астыммат буолан хааллым. Биир эмэ киһи дууһатын кылын таарыйар, олох кырдьыгын көрдөрөр ыстатыйа бэчээттэниэ дуу, критическэй суруйуу тахсыа дуу… Барыта хайа тойон ханна барбытын-кэлбитин, туох мунньахха сылдьыбытын биир халыып тылынан эридьиэстээн тахсаҕыт. Кинилэр эппиттэрэ-тыыммыттара барыта быраап, ким да биир тылы утары эппэт. Үксэ лабаҥха, инньэ гынан хаһыакка суруттарбатаҕым хас да сыл буолла.
Ыалдьыттар хаһаайын олус быһаччы этиитин кэнниттэн сэргээһин оннугар бөтө бэрдэрэн ах баран олордулар. Арай Сандал хардарсан көрдө:
— Гаврил Гаврильевич, эн этэриҥ оруннаах. Ол гынан баран суруналыыстар боруоста хамнаска сылдьар дьон. Былаас үбүлүүр хаһыата, онон кини интэриэһин көрөргө күһэллэллэр.
— Дьэ ол буоллун даҕаны, ол гынан баран эһиги наһаа былаас модьуйарынан бараҕыт. Олох көстөн турар киһи күлүөн да, хомойуон да курдук хайысханы тутуһаҕыт. Холобур, ханнык эрэ үрдүк сололоох тойоттор күн аайы кэриэтэ буолар улахан мунньахтарга, көрсүһүүлэргэ сылдьалларын эридьиэстээн тахсаҕыт, хас нүөмэр аайы кэриэтэ «оннук дакылааты оҥордо, маннык этиини эттэ» диэн бүтүн балаһанан таһаараҕыт. Оттон дьиҥнээх бүгүҥҥү олох кыһалҕаларын, сытыы проблемалары аҕыйахта суруйаҕыт. Манна баҕас эһиги буруйдааххыт. Тойот-хотут иннигэр илин-кэлин түһэҕит уонна баран «төрдүс былааспыт» дэнэҕит! Син биир урукку обком саҕанааҕы курдук… Радиоҕа, телевизорга эмиэ соннук! — дьиэлээх киһи уутугар-хаарыгар киирэн, арыгы испэтэр даҕаны испиттэрдээҕэр ордук холуочуйбукка дылы көрүҥнэнэн, итийэн-кутуйан, нууччалыы-сахалыы тэҥҥэ кутан-симэн, саҥата дуорааннанан барда.
— Хайа, бу оҕонньор хайдах буолла? Араатардыырыҥ олбуор ааныттан иһиллэр дии! Дорооболоруҥ, ыалдьыттар, — оҕонньорунааҕар лаппа эдэр, сырдык хааннаах, номоҕон көрүҥнээх толуу дьахтар киирэн иһэн, ыалдьыттары көрөн, дорооболоһон кэҕиҥнээтэ.
— Һэ-һэ-иэй, эппитим дии, баҕар, сибилигин да киирэн кэлиэ диэн. Билсэн кэбиһиҥ, эмээхсиним, уруккута эмиэ геолог. Эдэригэр өссө суруйааччылар айымньыларыгар критическэй ыстатыйалары суруйа сылдьыбыта, — хаһаайын, тура эккирээн, кэргэнин билиһиннэрэн икки илиитин нэлэҥнэппэхтээтэ, — бу сонун ыалдьыттары кытта кэпсэтэ олоробун, куорат улахан суруналыыстара эҥин. Олору кытта бэйэм санаабын саҥардыы үллэстэн эрдэхпинэ оруобуна кэлэн, быһа түһэн кэбистиҥ.
— Дьэ кэм буолуо, буруйдаах мин буолан таҕыстаҕым, — эмискэ киирэн кэлбит дьиэлээх хаһаайка эйэ дэмнээхтик хоруйдаата.
Эгэ-дьэгэ буолан, күлсүү-салсыы, көрүдьүөстэһии кэмигэр хаһаайка тас таҥаһын устан, лэкээтин сыҕарытан, остуол баһык уһугар олорон чэйдэспитинэн барда.
— Гаврил Гаврильевич сөпкө этэр. Салайааччыларбыт урукку сэбиэскэй кэмнээҕи ньыманан үлэлииллэр. Син биир араатартан, хамаандаттан атын суох, — Сэргэй билсиилээҕин тылын өйөөтө.
— Эһиги бултуу сылдьаҕыт дуо? — хаһаайка ыалдьыттарын кэрийэ көрүтэлии олорон, хараҕа Бологуурапка хатанна. — Егор Матвеевиһы университекка көрөр этим, билигин ыстатыйаларгын түбэһэ түстэхпинэ ааҕабын.
— Ээ, куобахтыы диэн таҕыстыбыт. Эн хас сыллаахха бүтэрбиккиний? — Дьөгүөр дьахтартан утары ыйытта.
— Алта уон сэттэҕэ.
— Кэлин эбит. Мин алта уон түөккэ, үһүс выпуспун.
— Егор Матвеевич күүстээх суруналыыс, суруйууларын дьон эккирэтиһэн туран ааҕар, — Сандал быһаарааччы буолла.
— Комментарий наадата суох, билэбит. Киниэнэ хайаан да идеялаах буолааччы, ол иһин резонанстаах, толкуйдатар, олоҕу хамсатар суруйуулар, — Алексеев салгыы хата бэйэтэ комментарийдыах курдук буолан барда, — атыттар тоҕо итинник суруйбаттара буолла, кыахтара суох быһыылаах.
— Хата бу улахан сыанабыл буолла, бэйэтэ бэртээхэй комментарий дии, — диэн Сандал күлбүтүгэр бары эмиэ эйэ дэмнээхтик күлсэ түстүлэр.
Бологуурап, киниэхэ соччо табыгаһа суох түгэн үөскээбитин аһарына сатаан, болҕомтону бэйэтиттэн тэйитэ сатаата:
— Кыахтаах суруналыыстар элбэхтэр, эппиккит курдук, кинилэр былаастан тутулуктаахтар. Оттон мин диэн, үлэлээ-бэт пенсионер, кимтэн да тутулугум суох, тугу туойарым көҥүл буоллаҕа.
— Бээ, онтуҥ да киһититтэн тутулуктаах, пенсионердар элбэхпит даҕаны кураанаҕынан тылбытын ыстыы олордохпут бу дии.
— Гаврил Гаврильевич сөпкө этэр, активность мөлтөх. Дьиҥинэн пенсионердарыҥ диэн билиини-көрүүнү элбэҕи мунньуммут, саамай муударастара киирбит кэмигэр сылдьар дьон буоллаҕа дии, — Сандал, дьиэлээх пенсионер санаатын салгыы сайыннарардыы, кэҥэтэ эттэ. — Ол гынан баран билиҥҥи олох проблемаларыгар норуокка санаатын аһаҕастык иһитиннэрээччи бэрт ахсааннаах.
— Во-во, уот харахха эттиҥ. Оттон тоҕо оннугун билэҕин дуо?
— Киммилэр, тута этэр ыарахан буолуо.
— Туох да ыарахана суох, олох судургу. Этэбин дуо?
— Эт…
— Аныгы оҕонньоттор былыргыларга холоотоххо самостоятельнай өй-санаа иҥмэтэх, үйэлэрин тухары коммунистическай идеологияҕа хааччахтаммыт дьон буолаллар. Билиҥҥи былааска оннук оҕонньоттор советник буолан олороллор уонна хайдах олох сайдыай? — Алексеев тыла-өһө саталанан, бэйэтиттэн бэйэтэ тэптэн, икки илиитинэн салгыны быһыта садьыйталаан далбаатанан ылла.
Политикаҕа, суруналыыстыкаҕа сыһыана суох Сэргэйдээх Бэргэн, кэпсэтиигэ кыттыбакка, аһаан кимиритэ, бэйэлэригэр туһааннаах тиэмэҕэ булт туһунан сипсиһэ олорон, бүгүҥҥү былааннарын чуолкайдаһарга быһаарыннылар.
— Үрэҕи киһи ханан туоруура буолуой? Уута сүрдээх быһыылаах.
— Кыайан туораппата буолуо ээ, уу бөҕө.
— Тоҕо? Далаһалаах буолбат дуо?
— Ээ, баар дуо? Ол эргин быйыл сылдьа иликпин. Баҕар, оҥорбуттара буолуо.
— Баар-баар, сылдьаллар, хата сирдээн биэрээр, — хаһаайын мунаах этиитин кэргэнэ чуолкайдаан биэрдэ.
— Сөп, көрдөрөн биэриэм. Ыксаамаҥ, үчүгэйдик чэйдээн барыҥ, — хаһаайын кэпсэтиэх, санаатын үллэстиэх баҕата күөдьүйэн, ыалдьыттарын ыыта охсор санаата суоҕа билиннэ. — Тоҕо итинник этэҕин диэ? Потому что мин партияҕа киирбэтэҕим, ол иһин манкуртаабатаҕым. Оттон партията суох киһи туох этэй? Человек второго сорта — вот кто он был. Ол иһин мин курдуктар хаһан да дуоһунаска тиксибэккэ, боростуой үлэҕэ, кыра хамнаска сылдьыбыппыт. Оннук этэ буолбат дуо? — бигэргэтии ылыахтыы, Дьөгүөр диэки көрбөхтөөтө.
Бологуурап үөлээннээҕин сэргии иһиттэ. Алексеев эрэйи-кыһалҕаны билбитэ, олоҕу кырдьыгынан көрө үөрэммитэ быһыытыгар-майгытыгар, тылыгар-өһүгэр өтө биллэрин бэйэтигэр дьүөрэлии ылынна. Кырдьык, кинилэр курдук үрүҥү-хараны баарынан этэр, партияҕа-былааска үҥпэтэх, тойоҥҥо-хотуҥҥа бэрт буола сатаабатах дьон хаһан да үрдүкү салалтаттан «сээн» дэппэтэх бэйэлэрэ. Кыһыылааҕа диэн баар, бүтүн систиэмэ сууллубутун, компартия бахтайбытын да кэннэ баҕарбыт баҕалара, ыра санаалара олоххо киирбэтэ. Сол да урукку тойоттор, номенклатура бэтэрээннэрин тобохторо билиҥҥи салалта састаабыгар өссө да өрөгөйдөөн олороллорун бу үйэтин моҥоон эрэр чиэһинэй киһи өйдөөбөт буолуон сатаммат.
— Арааһа, эн биһи биир дьылҕанан кырдьыбыт дьоммут быһыылаах. Эн тылгын-өскүн сүүс бырыһыан ылынабын. Биһигини олох-дьаһах дархаһыппатах, баайга-дуолга тиксэрбэтэх дьонобут. Дьолбут диэн, эн этэргинии, манкуртаабатах, үрүҥү-хараны араара үөрүйэх, чиэһинэйдик үйэбитин моҥоон эрэрбит ол буоллаҕа.
— Оо дьэ, олус да сөпкө эттиҥ. Олох санаабыт биир эбит. Аҕал эрэ илиигин, — Алексеев саҥа аллайа түстэ, манньыйан Дьөгүөр илиитин хаба тардан ылан ыгыта туппахтаата. — Бачча сааспар диэри санаабын маннык таба этэр киһини көрсө иликпин. Ол аата, олох оҥоһуутун мин даҕаны сөпкө өйдүүр эбиппин. Ол кинилэр дьон кутун сүүйэр албын наҕараадаларыгар, аат-суол былдьаһыннарар куодалаах кубулҕаттарыгар биһиги наадыйбаппыт.
— Ар-дьаалы, туох ааттаах тылгар туус таммалаата? Бу үйэҕэ хам бааччы, тылга-өскө тииспэккэ сылдьар буоларыҥ, — кэргэнэ оҕонньорун диэки бэркиһээбиттии көрүтэлээтэ. — Дьиҥинэн баар суолу кэпсэтэҕит эрээри, билигин олох өссө ыараата. Дьон тэҥэ суох балаһыанньатын арда улаатан иһэргэ дылы.
— Государственнай капитализм эбэтэр улахан бизнес барытын баһылаата, ол иһин уопсастыба икки аҥыы хайынна. Баайдар наар байар, дьадаҥылар наар дьадайар кэмнэрэ кэллэ, — Бологуурап сөбүлэһэрин биллэрдэ.
— Алдан, Нежданинка, Күүчүс кыһыл көмүстэрэ босхону эрэ үрдүнэн атыыламмыттара. Ньиэппит, газпыт, чохпут эмиэ оннук дьылҕаланнылар. Михаил Николаев республика бас билиитигэр ситиспит ситиһиитэ, муспут баайа, бас билиитэ суох хайдах олоруохха сөбүй?
— Дьэ дьиҥнээх иэдээммит итиннэ сытарын олус таба эттиҥ.
— Бу мин эмээхсиним, геолог идэлээх буолан, ити боппуруоһу үчүгэйдик билэр, — Алексеев кэргэнинэн киэн туттардыы эттэ. — Оттон Николаев саҕанааҕы салалта үчүгэйи элбэҕи оҥорбута эрээри, тыа сирин айгыраппытын, сопхуостары ыстарбытын сөбүлээбэппин. Ол туһунан соторутааҕыта биир учуонай эмиэ суруйбута.
— Наар тыа сириттэн иҥнэллэр ээ, олорботох, билбэт эрээри, — Бологуурап, сонньуйардыы, симиктик күлэн эрэ кэбистэ. — Дьиҥинэн, Николаев сир реформатын кэмигэр ыытан, тыа дьоно онон баччааҥҥа диэри этэҥҥэ тулуктаһан олороллор. Сирдээх киһи хайдах хоргуйуон сөбүй? Син биир булчукка саа, балыксыкка күөгү туттарбыт кэриэтэ буоллаҕа. Сүрэҕэ эрэ суох киһи хоргуйуон сөп. Оттон ыарахаттар, проблемалар куруук баар буоллахтара дии.
— Этэр эттэҕинэ эмиэ да сөп курдук эбит.
— Билигин үүккэ, эккэ хаччы кэлэр буолан, тыалар үчүгэйдэр ээ, — тыаны кытта сибээстээх киһи Бэргэн тыл кыбытыста.
— Егор Матвеевич, эн тыаҕа тахсан олоро сылдьыбытыҥ буолбат дуо? — Ол туһунан хаһаайка урут хаһан эрэ хаһыакка аахпытыттан өйдөөн чуолкайдаста.
— Уон үс сыл. Алта сыл бааһынай хаһаайыстыба чилиэнэ этим, сэттэ сыл кэтэх хаһаайыстыбанан дьарыктаммытым.
— Ханна? Чурапчыга этэ дуу?
— Чурапчы Амматыгар.
— Оттон онно дьэ хайдах этэй? — хаһаайын лаппыйан ыйытта.
— Ол уон үс сыл тыаҕа олорбуппун олус күндүтүк саныыбын. Былыргы өбүгэбит Эллэй кэмиттэн тиийэ уларыйбакка кэлбит ньыманан кэргэмминээн сүөһү көрөн, ынах ыан, саах күрдьэн, оттоон-мастаан дьиҥнээх тыа ыалын сиэринэн олорбуппут.
— Куоракка үлэлии олорон таҕыстаххыт дии?
— Оннук. Бэйэм «Хотугу сулус» сурунаалга үлэлиирим, кэргэним республиканскай балыыһа бырааһа этэ, өссө штаты таһынан республика кылаабынай физиотерапевынан үлэлиирэ.
— Тууй-сиэ, хайдах оннук наһаа хорсуннук сананныгыт?
— Дьэ кырдьык хорсун быһаарыныы эбит…
— Зодиакпытынан иккиэн водолейдар буоллахпыт дии, — Дьөгүөр тэбэнэттээхтик күлэн кэбистэ. — Ельцин эмиэ водолей буолан, бүтүн систиэмэни реформалаатаҕа дии.
— Һы… дьэ буолтун иһин куорат олоҕун, үчүгэй үлэни-хамнаһы хотон үлэтигэр атастаһар диэн нормальнайа суох быһыы курдук ээ, — Алексеев, бэркиһээбиттии, күлүм аллайан, ис санаатын кистээбэккэ, сөҕө-махтайа олордо.
— Перестройка кэмэ этэ буоллаҕа. Оччолорго тыа сиригэр саҥа реформа бөҕө барар, барыта сонун. Бааһынай хаһаайыстыбалара тэриллэллэр, сир реформата барар, сопхуостар ыһыллаллар. Кылаабынайа, чааһынай бас билии формата үөскүүр. Эн төһө да сүөһүлэн, хааччах суох. Адьас былыргы НЭП саҕанааҕы көҥүл олох, көҥүл сайдыы усулуобуйата үөскэтиллэр. Ону таба өйдөөбүт дьон, эрдэ бааһынайдаабыттар өттүлэрэ, босхо кредиккэ, техникаҕа тиксэн, чахчы табыллыбыттара, кыаҕырбыттара.
Күннээҕи олох сиэригэр урут иһиллибэтэх, остуоруйа курдук кэпсэнэр дьиҥнээх олоххо буола сылдьыбыт сэдэх түбэлтэ туһунан дьикти сэһэни истэн олорооччулар араастык ылыммыттара бааламмат дьыала буоллаҕа. Сорох урут истибэтэх-билбэтэх өттө, биллэн турар, соһуйа истиэн, итэҕэйбэт да курдук ылыныан сөп буоллаҕа дии. Оттон билэр-көрөр дьонтон ону таба өйдүүр өттө өссө Бологуураптаах бачыымнарын дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатар, пропагандалыыр холобур курдук ылыммыттара. Оннук дьонтон биирдэстэрэ, оччолорго Дьөгүөрдүүн биир кэмҥэ сурунаалга саҥа киирэн үлэлээбит Сандал Дьурустаанап, кэпсэтии хайысхата тоҕоостоох тиэмэни таарыйбытын мүччү туппата.
— Егор Матвеевич норуот хаһаайыстыбатын сүрүн салааларыгар үксүгэр үлэлээбит киһи. Эдэригэр промышленноска, геология систиэмэтигэр сүүрбэччэ сыл, онтон култуура салаатыгар, «Хотугу сулус» сурунаалга Даланы кытта проза отделыгар сэттэ сыл, онтон ити, билигин эппитин курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар уон үс сыл. Аны оскуола кэнниттэн үс сыл аармыйаҕа сулууспалаан, пиэрибэй кылаастаах радиотелеграфист буолан кэлбиттээх. Онон туох да омуна, киэргэтиитэ суох олоҕу түөрт өттүттэн өҥөйбүт киһи буолар. Дьэ ол үлэтин-хамнаһын, суруйууларын барытын учуоттаан, саха бастакы президенэ кинини материальнай производство эйгэтигэр Саха Республикатын Государственнай бириэмийэтин лауреата оҥорбута!
Дьон сэргээн истибиттэрин саҥата суох ким хайдах өйдөөбүтүнэн, ылыммытынан, истэригэр ырыҥалыы, сыымайдыы олорбуттара. Оттон ол үрдүк чиэскэ тиксии үөрүүлээх быһыыта-майгыта эмиэ уон үс сыллааҕыта буолбут эбит…
…Саас этэ. Ыам ыйынааҕы айылҕа муҥутаан уһуктар, хотооллор-аппалар уунан-хаарынан толору туолар, сүүрүктээх үрэхтэр хааларын таһынан дьалкыһыйа таһымныыр, халдьаайы сыыр, күөх көбүөрү тэнитэ тарпыт курдук, саҥардыы бытыгыраабыт кырыс отунан чэлгийэ наҕарар, ынах сүөһү ылааҥы күҥҥэ сир сытын батыһа уоһунан барар уйгулаах кэмэ. Тыа киһитэ барахсаҥҥа бу кэмҥэ унньуктаах уһун кыһын устата хотоҥҥо хорҕойор, кыбыыга тиэстэр кыһарҕаннаах кыһалҕата кыйданан, көҥүлгэ көччүйүү күүтүүлээх түгэннэрин кэрэ да күннэрэ үүнэн турдахтара.
Аар-саарга аатырбыт айылҕа маанылааҕа Амма Эбэ Хотун быйылгы халаана оттонор ходуһа орто таһымнаах болоорхой уутунан Тоҕой Алыы намыһах хонуутун көстүбэт гына үрдүнэн мэндээриччи оҕуста. Өрүс сүнньүн эмпэрэ сыырын икки хара быарынан элэгэлдьийэ устар көмүөл мууһун улахан халҕаһата ааһан, үөһүнэн устар бысталаммыт муус биирдиилээн көһөҥөлөрө туртаҥнаһан көстөллөр.
Сааскы кус халыҥ үөрэ быйыл мууска олорсон көмүөлү кытта ааста. Инньэ гынан сорсуннаах сааһыттар сүүрүк охсор өрүс тоҕойдоругар устуугу тоһуйан бэркэ бултуйбут сурахтара иһиллэр.
Массыына суола сабыллан, кэлээччи-барааччы кыһалҕалаах өттө уонна куска сааланааччылар мотуорканан эрэ сылдьаллар.
Дьөгүөр, сарсыардааҥҥы ыамын кэнниттэн чэйдии түһээт, саатын сүгэн, бөһүөлэк аннынааҕы нэлэгэр алыы киэбин тухары нэлэһийэ мэндээрэр киэҥ уутугар кус көрө киирдэ. Бу күннэргэ бөһүөлэк эр киһитэ барыта саа сүгэһэрдээх сири-дойдуну бүтүннүү мээмэйдиир кэмэ. Онон сааһыттар сотору-сотору бэйэ-бэйэлэрин көрсөн, булт-алт туһунан дуоһуйа кэпсэтэр, сонуннарын-нуомастарын тоҕо-хоро үллэстэр үгэстэрэ үгэннээн турар.
Ууну кытыытынан кэрийэ баран иһэн, Дьөгүөр Тураҥнаах үрэҕин уҥуоргу күөлүттэн куска хонон иһэр бииргэ үлэлиир хаһаайыстыбаларын салайааччытын Уйбаан Бөтүрүөбүс Дьэкиимэби утары көрсө түстэ. Киһитэ хас да кустаах, тиэтэйбит көрүҥнээх.
— Дьэ, Дьөгүөр, Чурапчыттан улууспут баһылыга Баардаахап бэйэтинэн кэлбит. Туох эрэ кэпсэтэр наадалаах үһү, онон көрсөр буоллубут. Күнүс миэхэ тиийээр.
— Бултуу кэлбит буоллаҕа дуу?
— Кустуу сылдьаллар үһү, уунан кэлбиттэр.
Бологуурап, Тураҥнаах чүөмпэтин талаҕын быыһыгар саспыт үөр чыркымайтан иккитин өлөрөн, дьиэтигэр кэлиитэ күн ортото чугаһаабыт этэ. Тиэтэйэ-саарайа чэйдээт, Дьэкиимэпкэ тиийдэ. Киһитэ бараары бэлэмнэнэ сылдьара. Омуһахтан хаһалаах убаһа икки ойоҕоһун кытта куҥ этиттэн хас да кырбаһы бииргэ суулаан таһааран, иһигэр бэлэм астаах суумкатыгар уган массыынатыгар киллэрдэ.
— Хардьаҥнаах күөлүгэр бааллар үһү, онно тиийиэхпит.
Үс биэрэстэ сири, ууну-хаары, улахан бадарааннаах аппалары тумнан, өрүс хочотун куула сыырын анныгар сытар ситэ сайа илик күөл ырбыытыгар турар дурда таһыгар астаран кэлиилэригэр Баардаахаптаах отууларыгар тахсан чэйдии олороллоро.
— Хайа, доҕоттор, дьэ өр да күүттэрдигит, аанньа аһаабакка кураҥхаран аҕай олоробут, — Баардаахап аргыһа, күлбүт-салбыт «Кындаайы» сопхуос дириэктэрэ Бүөтүр Уйбаанабыс Мэхээлэйэп, үөрэ-көтө көрүстэ.
— Байылыат олохтоох баай бааһынайдар быйылгы кыстыккытын этэҥҥэ туораабыккытынан! — Баардаахап ыҥырыылаах ыалдьыттарын кытта истиҥник илии тутуста. — Эбэҕит барахсан быйыл даҕаны орто ходуһа уутун куду анньан аҕалбыт, сайына сылаастык туран биэрдэр, от-мас баар буолуох чинчилээх.
— Оннук эрэ буоллар диэн күлүкпүтүгэр имнэнэ сылдьабыт. Билиҥҥитэ санаа бөҕөх.
— Сүөһүгүт-аскыт туруга, төрүөх тахсыыта хайдаҕый? Үүт-ас үрдүгэр олорор дьон сибиэһэй сүөгэй амсатар инигит?
— Амсатан бөҕө буоллаҕа, — Дьэкиимэп улахан суумкатын ороон аҕалан, отуу остуолун үрдүгэр олордон кэбистэ.
Үөрбүт, астыммыт көрүҥнээх Мэхээлэйэп, чөм-чөм үктэнитэлээн кэлэн, ыксаабакка сыыйа-баайа суумка иһиттэн ас араас көрүҥүн тыл-өс бастыҥынан сыана-хайҕабыл быһан, саҥа аллайталаан ыла-ыла, биир-биир хостуу турда. Дьэ кырдьык да иһэ истээх суумка буолла. Килиэп, алаадьы, бүтүн биир бөтүөн сүөгэй, халбаһы, туустаах балык, убаһа ойоҕоһо, хаһата, этэ, оҕурсу, помидор, тупсарар-тумалыыр бытархай астар кэннэ арыгылаах бытыылкалары оротолоон баран, Мэхээлэйэп астына-дуоһуйа илиитин суураламмахтаан ылла.
— Дьэ доҕор, суукка устата киһилии аһаабатах дьоҥҥо дьоро киэһэ тосхойор түгэнэ үүннэ быһыылаах.
Күө-дьаа кэпсэтэн-ипсэтэн, ким туохха дьоҕурдааҕынан ас-үөл бэлэмнээһинин үлэтигэр көхтөөхтүк ылсыбытынан бардылар. Дьөгүөр, геолог эрдэҕиттэн идэтийбит үөрүйэҕинэн, кутаа оттуутугар ылсан, кураанах мас бэлэмнээһинигэр барда. Дьэкиимэптээх Мэхээлэйэп остуол тардыытыгар, иһит-хомуос бэлэмнээһинигэр туруннулар. Оттон Баардаахап эттэрин лоскуй-лоскуй чараас гына бысталаан, туустаан-биэрэстээн, лууктаан баран, салапаан мөһөөччүк иһигэр уган сахсыйан, бэйэтин симэһинигэр булкуйан бэлэмнээтэ. Сиргэ-уокка сылдьа үөрүйэх, асчыт баҕайы киһи эрдэттэн бэлэмнэммит үтэһэлэргэ үөлэргэ сөптөөх гына быһыллыбыт, симэһинэ иҥмит эт куһуоктарын бэрт сатабыллаахтык тутан-хабан үөлүтэлээн кэбистэ. Кутаа тула уот суоһугар тэйиччиттэн буһар гына анньыталаата. Өр-өтөр буолбакка минньигэс сыт чэбдик салгыҥҥа дырылыы тарҕанна.
Баардаахап Николай Егорович улууска баһылыгынан ананан кэлбитэ сылтан эрэ орто. Орто уҥуохтаах, уурбут-туппут курдук быһыылаах-таһаалаах, сырдык хааннаах, куруутун тугу эрэ толкуйдуу сылдьар көрүҥнээх, дуоспуруннаахтык туттубут, аҕыйах саҥалаах лоп-бааччы киһи. Кини тыа сиригэр реформа барыытын үгэнигэр түбэһэн, сопхуостар ыһыллар, бааһынай хаһаайыстыбалара тэллэй курдук үүнэ-үксүү турар кэмнэригэр кэлбитэ. Оччолорго чурапчылар республикаҕа бастакынан күргүөмнээн туран, нэһилиэк нэһилиэгинэн сууласпытынан бааһынай хаһаайыстыбалара буолуталаабыттара. Сопхуостар ыһыллан, паай үллэстиитин айдааннаах мунньахтара сир аайы ыытылла тураллара. Маннык дьалхааннаах кэмҥэ Николай Егорович норуот бэйэтэ баҕатынан олоҕун оҥостор саҥалыы дьаһаныытын утарбатаҕа. Реформа саҥа прогрессивнай көрүҥүн өйөөбүтэ. Бааһынайдар босхо кредитинэн, чэпчэки сыаналаах техниканан хааччыллыыларын көҕүлээбитэ. Кини тыа сиригэр саҥа идеяны, сонун саҕалааһыннары киллэрэр туһунан Михаил Николаев этиитин олоххо киллэрээччилэртэн биирдэстэрэ этэ.
Ас-үөл тардыллан, үтэһэлээх эт буһан, бары остуол тула олорон, күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, аһаабытынан бардылар.
— Эппит минньигэстик да буспут, Николай Егорович, шашлык оҥоһуутугар адьас маастар эбиккин дии, — Дьэкиимэп, үтэһэлээх эти хабыалыы олорон, астыммытын биллэрдэ.
— Эт бэйэтин симэһинигэр буһара дьикти да минньигэс буолар эбит.
— Этимэ даҕаны, тылбын быһа ыстыах курдукпун, — атыттар даҕаны хайҕабылтан хаалсыбатылар.
— Итини гостеприимство оскуолатын уопутун барбыт эрэ киһи сатыыр дьыалата, араас сиртэн-дойдуттан кэлэр-барар ыалдьыттары приемнуурга ханнык баҕарар усулуобуйаҕа балаһыанньаттан тахсыах тустааххын.
— Кырдьык даҕаны, дьэ туһугар эмиэ уустук оскуола буолуохтаах, — Баардаахап күлүү-оонньуу аҥаардаах этиитин Дьөгүөр, көнөтүнэн ылынардыы, көрдөөхтүк хоруйдаата.
Мэхээлэйэп, чахчы кураҥхарбыт киһи быһыытынан, биир үтэһэни бүтүннүү сыыйа тардан иннигэр чохчолуу уурунан, аһаан кимиритэрин быыһыгар бытыылканы астыыр сүрүн эбээһинэһи бэйэтигэр ылынан, кылыгырас утаҕы куруускаларга кутуталаата.
— Дьэ доҕоттоор, сандал саас салаллыбытынан, кус-хаас кэлбитинэн эҕэрдэлээн туран, Ытык Эбэбит сылаас хоонньугар хонор-өрүүр түүммүт дьоро киэһэтин саҕалыыры көҥүллээҥ.
— Ок-сиэ, сатаан сааһылаан саҥарар да барахсан буоллаҕыҥ, — Дьэкиимэп күлэ-үөрэ куруускатын охсуһуннарардыы күөрэччи көтөҕөн иһэн өйдөөбүччэ, атын иһиккэ арыгыттан кута охсон, аал уотун айах тутан, алҕаан кэллэ.
— Тууй-йиэ, бу өйдүү охсон өрүһүйдэҕин, оо, атаһым өйдөөх да киһи буоллаҕыҥ, — уруккуттан хардарыта суустаһар идэлэринэн атастыылар бу да сырыыга бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар иэстээх хаалбатылар.
Баардаахап сүргэтэ көтөҕүллүбүт, айылҕаҕа тахсан сынньаммыт, чэбдигирбит көрүҥнээҕэ. Сылы сылынан салҕанан бара турар хаһан да бүппэт кабинет түбүктээх-садьыктаах үлэтин кэнниттэн аҕыйах күн тыыннаах айылҕа ортотугар сылдьар, сонун дьону-сэргэни кытта сэһэргэһэр, санаа атастаһар туһугар эмиэ үлэ да, сынньалаҥ даҕаны буоллаҕа. Бу туораттан көрүүгэ тустаах үлэттэн-хамнастан тэлэһийэн, дьон-сэргэ хараҕын далыттан дьалты сири булан аһыы, көрүлүү, көҥүлгэ көччүйэ сылдьар курдук көстүбүтүн иһин, кини дьиҥинэн биир улахан, инникитин өссө киэҥ пропагандистскай суолталаах дьыаланы быһаара кэлбитэ. Тыа сирин олоҕун реформалааһыҥҥа хаһаайыннааһын саҥа ньыматын, үлэ-хамнас араас көрүҥнэригэр сонун сыһыаны киллэриигэ президент сорудаҕын толорор сыал-сорук улуус баһылыгын эбээһинэһиттэн хаһан да мүччүрүйбэт ирдэбил этэ. Билигин сопхуостар салгыы сайдар кыахтара суох. Урукку курдук биир солкуобайдаах бородууксуйаны оҥороллоругар түөрт солкуобай дотацияны аны ким да биэрбэт. Коллективнай хаһаайыннааһын бэйэтин омсолоох өрүттэрин көрдөрбүтэ өр буолла. Уопсай үлэҕэ, сүөһүнү-аһы көрүүгэ дьон бэйэ-бэйэлэригэр найылаһан аанньа үлэлээбэттэр. Үлэ бириэмэтигэр арыгылааһын, борогууллааһын тахсыыта күнтэн күн элбээн иһэр. Оннук быһыы-майгы кэмигэр ферма сүөһүлэрэ хастыы да хонукка уулаабакка, аһаабакка, оннулара ыраастаммакка хороччу бааллан туран көнньүнэн охтор түбэлтэлэрэ чаастатык тахсыталыыллар. Ол үрдүнэн хамнастара төлөнө турар, эппиэтинэс түһэн иһэр. Оттон чааһынай бас билии киириитэ үлэҕэ сыһыаны тосту уларытта. Дьон бэйэлэрэ бас билэр сүөһүлэрин дьиэ кэргэттэрин, оҕолорун курдук биэбэйдиир, көрөр-истэр буоллулар. Аны ыалга биир да торбос, ньирэй да көнньүнэн өлбөт, үөрүттэн сүппэт. Сопхуос ферматын иһигэр турар ынахтар аччыктаан маҕырас, бааһынай хотонун иһигэр сытар ынахтар ыга тотон ынчыктас буоллулар. Оннук киһи сөҕүөн курдук уратылаһаллар. Холобур, бу «Тураҥнаах» бааһынай хаһаайыстыбата сүөһүтүн, сылгытын ахсаанын сылтан сыл элбэтэн иһэр. Аҥаардас ыанар ынаҕа сүүрбэччэ, сылгыта сүүсчэкэ буолла. Төрүөх тахсыыта үчүгэй. Түөрт ыал кыттыһан үлэлииллэр, оҥорон таһаарар эттэрэ-үүттэрэ барыта бэйэлэрин киэнэ, астара-үөллэрэ дэлэгэй, олохторо байылыат.
— Петр Иванович, бааһынай хаһаайыстыбатын аһын-үөлүн көрөн кэбис. Оттон эн сопхуоһуҥ үлэһиттэрэ төһө байылыаттык олороллоруй?
Мэхээлэйэп эмис убаһа ойоҕоһун кытта сүөгэйдээх алаадьыны тэҥинэн мотуҥната, бытыылкалаах аһы дьаһайан сотору-сотору туос көтөхтөрөн үөрэ-көтө, дуоһуйа олорон, эмискэ туруору ыйытыыттан мах бэрдэрэ түстэ. Айаҕа хам буолбакка саҥара, тылга-өскө тииһэ олорбут бэйэтэ кэмчиэрийбиттии хаччаҕай сүүһүн имэриммэхтээтэ.
— Ээ, Дьэкиимэп киэнигэр тиийиэ дуо, бу диэн бырааһынньык аһа буоллаҕа. Биһиги ыйдааҕы нуормабыт биирдии киилэ этиттэн билигин сыта да суох. Арыыны, сүөгэйи көрбөппүт.
— Тоҕо оннугуй? — Баардаахап билбэтэх-көрбөтөх курдук ыйытта.
— Барыта госзаказка бара турдаҕа дии. Хотоммут иһинээҕи баайбытыттан, этэргэ дылы, хаалара туох даҕаны суох…
— Даа… Оттон эн, Иван Петрович, хотоҥҥуттан тугу ылаҕыный?
— Николай Егорович, үүппүтүн ханна гынарбытын билбэппит, — Дьэкиимэп хап-сабар кэпсээн барда. — Күҥҥэ иккитэ эрийэбит, күн нөҥүө ыал аайы биирдии биэдэрэ сүөгэйинэн үллэстэ олоробут. Сыллата биирдии улахан сүөһү, үстүү-түөртүү убаһа идэһэлэнэбит. Наар айахпытыгар барар, куоратынан-тыанан оҕолорбутугар, аймахтарбытыгар түҥэтэбит.
— Дьэ бу, икки ардыгыт сиртэн халлааҥҥа диэри ыраах.
— Оттон биһиги норуоту аһатан олордохпут дии, — сопхуос дириэктэрэ, дьиибэлэммитэ буолан, түөһүн охсунна.
— Норуот диэн госзакаһы этэҕин дуо?
— Ээ…
— Госзакаһыҥ ханна барарын билэҕин дуу?
— Суох.
— Мин эмиэ билбэппин, — Баардаахап санньыардык өрө тыынна.
— Бородууксуйабытын ханна эмэ батарарбыт буоллар, — Дьэкиимэп бэйэтин кыһалҕатын үҥсэргээтэ, — ас-үөл баар, харчы суох.
Дьэкиимэп билиҥҥи кэм сүрүн проблематын таарыйбытын баһылык соччо соһуйа истибэтэ.
— Иван Петрович, сөпкө этэҕин, бу бааһынайдарга барыгытыгар баар кыһалҕа. Маны быһаарарга тугу эмэ тобула сатыахпыт этэ.
Кэпсэтии үлэ-хамнас тула, инники былаан, инники сорук туһунан аһылык-сынньалаҥ быыһыгар быста-быста салҕанан өр барда. Мөккүөр да ханна барыай, хаһаайыннааһын икки утарыта көрүҥүн салайааччылара, үгэс курдук, бэйэ-бэйэлэрин суустаһыылара, мөккүһэн-эйэргэһэн да ылыылара күн киэһэрбитин биллэрбэккэ хаалла.
— Бээрэ, хайдах быһаарынабыт? Иккис дурда туттабыт дуу, бары бииргэ олоробут дуу? Дурдабыт киэҥ ээ, — куска хонор сыаллаах кэлбит дьон быһыытынан дойдулаах киһи Дьэкиимэп хоноһолорун санааларын билиэн баҕарда.
— Табаарыстыылар эһиги дурдаҕытыгар киириҥ. Егор Матвеевич биһикки кыратык хаамса түһэн баран, манна кырдал үрдүгэр даҕаны хонуохпут, хата таҥаста бэлэмнээн кэбиһээриҥ.
Сааскы нуһараҥ киэһэ Амма киэҥ хочотун хатыҥнаах талах алардарынан ыксаабакка наҕыллык хаама сылдьан, чэбдик ыраас салгыҥҥа дырылыы тарҕаммыт тыыннаах айылҕа сибиэһэй сытын-сымарын дуоһуйа ыймахтыыр үчүгэй да буоллаҕа. Намтал налыы кытаҕар халыйбыт киэҥ нэлэмэн ууга дьэргэлгэн дьиримниир ыраас үөһүгэр, саа тэбиитин таһынан сиргэ үөл кус халыҥ үөрэ түһэн, көрүлүү-көччүйэ, умсаахтыы оонньуур. Халаан кытылын батыһа ньалык уу оттоох бадарааныгар быллыгырас саҥалаах былдьырыыт үөрэ дулҕа быыһын, от-мас төрдүн аайы бырылаччы түһэн, чуп-чуучугурас, бып-быычыгырас саҥа тулалыыр чуумпуну аймыыр музыката сүрэҕи сылаанньытар, санааны манньытар. Сирилэс сиккиэр чэбдик салгыны эмискэ тыыран, иһийбит чуумпуга сөрүүнүнэн илгийэн ааста. Бараах көтөр халыҥ халҕаһата үрдүлэринэн элиэтээн түһэрдии ыһыктынан иһэн, туохтан эрэ үргүбүттүү, тиэрэ ханарыйан өрө эргийэн тахсаат, төттөрү иэҕиллэн, кэннилэринээҕи тоҕой кытыл отун быыһыгар көстүбэт гына түһүнэн кэбистэ.
— Егор Матвеевич, эн биһи бу кырдалга оҥостуох, уолаттар дурдаларыгар хоннуннар.
Чаас чиэппэрэ холобурдаах хаамсан кэлээт, Баардаахап дьоно бэлэмнээбит таҥастарын бэрийтэлээн, улахан убаһа тириитэ баарын ылан үрдүк сиргэ тэнитэ бырахта. «Куска хоммот буоллахпыт дуу?» — диэн Дьөгүөр мунаахсыйа санаатар даҕаны, баар таҥастары: суорҕаны, соннору, чараас тэллэҕи, эмиэ да сылаас кээнчэлэри — наардаталаан, тирии үрдүгэр утуйар гына оннуларын оҥорбутунан барда.
Утуйар сирдэрин оҥостон баран, тута сынньанардыы тэриннилэр. Саппыкыларын устан, наскы таһынан сылаас кээнчэ кэттилэр, соннорун устан сыттык оҥоһуннулар уонна кэккэлэһэ сытан баран, суорҕаннарынан саптан, соннорунан үллүнэн кэбистилэр.
Улуус баһылыга Дьөгүөртэн үлэ-хамнас туһунан элбэҕи туоһулаһан ыйытан баран, манна кэлбит сүрүн соругун кэпсэтиигэ киирдэ.
— Мин эйигин кытта биир дьоһун суолталаах боппуруоһу быһаарсаары кэлбитим. Бэйэҥ бэркэ билэҕин, олохпут уларыйыыта хайдах курдук түргэн тэтиминэн баран иһэрин. Онно хабааннаахтык дьон-сэргэ олоҕо, үлэҕэ-хамнаска сыһыана эмиэ тосту уларыйда. Итиниэхэ чаҕылхай холобурунан эн бэйэҥ буолаҕын. Оннук буолбат дуо?
— Олох уларыйыыта, кырдьык, эн этэриҥ курдук. Оттон мин онно туох сыһыаннаахпын соччо өйдөөбөтүм, — Дьөгүөр, ыйытыы ис хоһоонун удумаҕалаттар даҕаны, кэмчиэрийэ соҕус хоруйдаата.
— Хайа, доҕор, оттон куорат курдук сиртэн сылаас дьиэни, үчүгэй үлэни быраҕан туран, тыа сиригэр тахсан хотон үлэтигэр киирбит суруналыыс, интэлигиэн киһи суох ээ.
— Ээ, ити өттүн этэр буоллаххына, син сыһыаннаах буолуохпун сөп да, баҕар, атыттар эмиэ бааллара буолуо дии?
— Суох, мин билэрбинэн, билиҥҥитэ эн холобургун ким да батыһа илик, — Баардаахап эрэллээхтик хардарда. — Оттон батыһааччылар баар буолуохтарын наада.
— Баҕар, буоллун даҕаны да, ол туох суолталааҕый?
— Суолтата улахан, бэйэҥ да билбэккин, хайдах курдук улахан дьыаланы оҥоро сылдьаргын. Тыа сиригэр бара турар реформаҕа урукку совхознай тутул уонна саҥа чааһынай бас билии форматын икки ардыларыгар улахан утарыта турсуу, охсуһуу бара турар. Бэйэҥ көрдүҥ дии, ити Дьэкиимэптээх Мэхээлэйэп, төһө да көр-күлүү курдук буолтун иһин, хайдах мөккүһэллэрин. Чааһынай бас билии формата сопхуостан ордугун бэйэҕит дакаастаатыгыт. Эһиги хаһаайыстыбаҕыт республикаҕа биир бастыҥ көрдөрүүлээҕинэн биллэр. Дьэ манна сытар эн холобуруҥ суолтата, — Баардаахап, кэлин тылларын тоһоҕолоон бэлиэтиирдии, дорҕоонноохтук күүркэтэн эттэ.
Улууһун баһылыга кини холобурун тоҕо итинник чорбото сатыырын Дьөгүөр билигин да өйдөөбөккө сытар. Оттон биллэр дьыала буоллаҕа дии, чааһынай бас билии көрүҥэ сэттэ уонча сыл буолан баран тыа дьонугар иккистээн эргиллиитэ диэн кырдьык өрөбөлүүссүйэҕэ холоонноох дьыала. Билигин дьэ дьон барахсан бэйэлэрин тустарыгар үрүлүйэ-харылыйа үлэлиэхтэрэ аҕай буоллаҕа, чааһынай бас билиини дьон үксэ биһириир, ол иһин сопхуостар ыһыллан, бары бааһынайынан баран эрэллэр.
— Егор Матвеевич, өссө төгүл санатабын, суолтата диэн эн тыа киһитэ буолбатаххын, куораттан бастакынан тахсыбыт интеллигенция чулуу бэрэстэбиитэлэҕин, бу саҥа хамсааһыны көҕүлээбит киһи буолаҕын. Эн холобургун батыһан, бу адьас соторутааҕыта төрөөбүт нэһилиэгиҥ дьоно бүтүннүү тутуспутунан бааһынай хаһаайыстыбата буоллулар.
— Ноо, кырдьык дуо? Бу маладьыастары! — Бологуурап, чахчы үөрэн, саҥа аллайа түстэ.
— Кырдьык буолумуна, бүтүн нэһилиэги хамсаппыккын бэйэҥ да билиминэ сытаҕын. Сотору өссө куораттан тахсыахтара, — Баардаахап, астыммыттыы, күлэн ылла. — Онон дьэ, Егор Матвеевич, эйигин республикаҕа Государственнай бириэмийэ лауреатын аатыгар түһэрээри гынабыт. Ону этээри уонна туох дииргин истээри, мааҕыҥҥыттан кэпсии сатыыбын.
— Государственнай бириэмийэҕэ да?.. Эс, туох үлүгэрэй… — Дьөгүөр, мах бэрдэрэн, тылыттан матта.
— Дьэ, Егор Матвеевич, этиэхтээхпин эттим, толкуйдуу түһэн баран, хардаҕын этэргин кэтэһэбин, — Николай Егорович, чэпчээбиттии өрө тыынан кэбиһээт, таҥаһын көннөрүнэн, тас ойоҕоһун хайыҥныы үллүк сонунан саба тардынна.
Бологуурап, өмүттэн хаалан, чочумча саҥата суох сыппахтаата. Дьэ дьиибэ, хаһан да күүппэтэх өттүттэн соһуттулар. Бачча сааһыгар, пенсияҕа тахсыар диэри сүрэҕин баҕатынан, көнө санаатынан араас үлэҕэ-хамнаска быыһа суох үлэлээн кэллэ. Ол тухары үрдүкү былаастан боччумнаах наҕараадаҕа тэрилтэ иһинээҕи махтал суруктан, грамотаттан ураты туохха да тиксибитэ суоҕа. Сүүрбэччэ сыл геология систиэмэтигэр эдэр сааһын үгэнигэр сылдьан үлэлээбитин тухары наҕараада оннугар сымыйа балыырга, үтүрүллүүгэ, туора көрүллүүгэ сылдьыбыта. Ол бэйэтэ тыаҕа тахсан хотон үлэһитэ буолбутун өҥөтүгэр маннык чиэскэ эмискэ тиксэрэ, соһумарын ааһан, дьиибэ. Атыттарга холобур буолбут өҥөтө улахан суолталаммыт буоллаҕына, ол аата, пропаганда, политикаҕа сыһыаннаах дьыала буолан тахсарыгар тиийэр. Мээнэ итинник наҕарааданан ыскайдамматтара чахчы. Оччоҕо, кырдьык, республикаҕа кини суолталанар, политика оонньуутугар куоһур хаарты буола түһэр буоллаҕа.
— Хайа, Егор Матвеевич, туох улахан толкуйугар түстүҥ? Дьылҕаҥ бэйэтэ тосхойбут өҥөтө буоллаҕа дии, — Баардаахап, тэһийбэтэхтии, ыйытта.
— Хаһан да күүппэтэх өттүбүттэн соһуттуҥ.
— Һэ-һэ-һэ… Кырдьык, соһумар соҕус буолуо. Ол да буоллар холонон көрүөххэ буоллаҕа дии.
— Ээс, чугаһатыахтара суоҕа…
— Тоҕо? Оттон биһиги туруорсуохпут буоллаҕа дии.
— Урут миэхэ туох да сыстыбатах киһитэбин…
— Туох буолуой, дьыала онно буолбатах.
— Баҕар, боруобалаан көрүҥ да, туһата суох буолуо, — сыппахтыы түһэн баран, Дьөгүөр, синигэр түспүттүү, төлө ыһыгынна.
— Дьэ үчүгэй, — Баардаахап, чэпчээбиттии, өрө тыынна.
Ити кэпсэтии итинэн ааспытын кэннэ, Дьөгүөр умна быһыытыйан эрдэҕинэ күһүөрү сайын «Бологуурап Государственнай бириэмийэ лауреата буолбут үһү» диэн бэрт соһумар сурах дэриэбинэни тилийэ көппүтэ. Дьыала ааспатыгар бүк эрэнэ сылдьыбыт Дьөгүөр, наҕараада тиксиэр дуу, тиксимиэр дуу ньиэрбэтин бараабакка, туох да санаата-оноото суох сэмээр үлэлии-хамсыы сылдьыбыт бэйэтэ, былыта суох халлааҥҥа этиҥ эппитинии, улахан дуорааннаах сурах ньиргийбитигэр дьэ кырдьык, этэргэ дылы, отуора хамсаабыта, улахаҥҥа уолуһуйбат бэйэтэ долгуйбута. Бастакы быһымах санаата кыбыстыы этэ. Туох иһин, туох да боччумнааҕы оҥорботох эрээри олус кэбэҕэстик үрдүк наҕараадаҕа тиксибитин хайдах эрэ чиэһинэйэ суох быһыынан бу үрдүк чиэһи ситиспит курдук ылыммыта. Дьон өйдүө дуо, табатык ылыныа, сыаналыа дуо диэн санаа үүйэ-хаайа тутар буолбута. Кырдьык, араастаан ылыныы, тыл-өс да талбытынан тарҕаныыта баара.
Ол эрээри туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх, ааһар-бүтэр уһуктаах. Сиэрдээх билинии, сыанабыл суолтата дьон-сэргэ өйдөбүлүгэр хаалбыта…
— Хайа, булчуттар ааттаах дьон, биһи, олорон хаалаары гынныбыт ээ, сир ыла туруо этибит, — Сэргэйдээх Бэргэн, кэҥиир чинчилээх кэпсэтиини истэртэн сөп буолбут дьон сиэринэн, остуолтан турардыы, иһиттэрин-хомуостарын хомуммутунан бардылар.
Бары суугунаһан остуолтан туран таһырдьа таҕыстылар.
— Дьиҥинэн, эһиги этиигит барыта сөп эрээри, билигин туох уларыйыы баарый? Олохпут өссө кытаатан, тэҥэ суох сыһыан эбии улаатан иһэр буолбат дуо? — Алексеев, ыалдьыттарын үрэҕи туоруур далаһаҕа диэри сирдээн иһэн, Бологуурапка эргилиннэ.
— Былааһы государственнай бизнес, баайдар тутан олороллор. Дойду баайын, государство бас билиитин үллэстэн норуокка тугу да хаалларбатахтарын кэриэтэ уонна хантан тэҥ сыһыан баар буолуой?
Ити курдук кэпсэтэ-кэпсэтэ үрэххэ чугаһаан кэллилэр. Далаһа соторутааҕыта оҥоһуллубут чинчилээх. Бөдөҥ уһун хатыҥнары атахтаһыннары быраҕаттаан холботолообуттар. Тиит мас көстүбэтэх. Үрэх сүлбэтэ хатыҥ аабы, ыарҕа талах быыһынан хаатын таһынан таһымнаан, көтөҕө, сэбирдэх көтөллөөх күһүҥҥү халаан уутунан күүгүнэччи сүүрдэ сытар. Бу айылҕаҕа сэдэх көстүү, быстар күһүн, куобах булда көҥүллэммитин кэннэ, сир тоҥуон эрэ иннинээҕи кэмҥэ.
Быйылгы дьыл дьиктитэ олохпут-дьаһахпыт дьалхааннаах уларыйыыларын кытта майгылаһар уратылаах. Республика сирин баайыгар, айылҕабыт маанылаах сирдэригэр оботтоох ыган киирии кимиэлэ уонна уу сутун күһүҥҥү халаанын сууһарыылаах содула биир кэмҥэ алтыстылар…
Тыҥааһын
Быйыл халыҥ хаардаах сылаас кыһын турар. Быйыттаах хаһаайына Морсоойоп, билэр дьоно ааттыылларынан Морсо Ньукулай, дойдутун булбута ый буолла. Бэйэтин кытта илдьэ кэлбит хаһыаттарын киппэлэрин, кинигэлэрин барытын саас-сааһынан тус-туспа чөмөхтөргө араартаан, долбуурдарга уурталаабыта. Күн аайы соло буллар эрэ, киэһэ-сарсыарда сөбүлээбит хаһыатын ылан ааҕар, ырытар идэлээх.
Кини араас хаһыаттартан, сурунааллартан сөбүлээбит ыстатыйаларын, матырыйаалларын кырыйан ылан туспа паапкаҕа тиһэр идэлээх. Кэмиттэн кэмигэр онтун ылан бэрийэр, ааҕар, олох хаамыытын, кэм уларыйыытын кытта тэҥнии тутан көрөрүн сөбүлүүр. Бүгүн эмиэ ол паапкатын ылан арыйталыы олорор.
Бу «Олигархи и Якутия» диэн республикаҕа биир саамай элбэх ахсаанынан тахсар «ЯВ» хаһыакка 2006 сыл балаҕан ыйыгар тахсыбыт ыстатыйаны чуо ылан хос ааҕан барда: «Хотим мы этого или нет, но Якутия была и остается лакомым куском для крупного российского бизнеса. В самых страшных прогнозах на будущее Якутия становится всего лишь полигоном, на котором работают и добывают полезные ископаемые крупнейшие корпорации. Кого уже сейчас интересуют наши недра?»
Ыстатыйаҕа кимнээх, төһө үптээх-харчылаах дьон (хаартыскаларын бэчээттээн туран), ханнык сир баайыгар харахтарын уотун хатыылларын сиһилии суруйбуттар. Таас чохпут геологическай саппааһынан Россияҕа маҥнайгы миэс- тэҕэ турар. Дойду уопсай саппааһын 40 %-нын ылар эбиппит. Билигин государственнай балаансаҕа турар 44 месторождение баар. Кинилэр уопсай саппаастара 9,5 миллиард тонна. Үксэ үрдүк хаачыстыбалаах коксаланар чох буолар. Манна сыһыаннаах киһи, Александр Абрамов, «Евраз-Холдинг» диэн Россия улахан металлопрокатын оҥорор тэрилтэ президенэ («Форбс» сабаҕалааһынынан, аан дойду баай дьонун ортотугар 125-с миэстэҕэ турар, 4,9 миллиард доллар үптээх).
2004 сыллаахха «Денисовскай» ААО 57 % акциятын ылбыта. Бу месторождениеҕа сылын аайы 70–85 мөлүйүөн тонна үрдүк хаачыстыбалаах коксаланар чох хостонор. Ону Азия дойдуларыгар, чуолаан Японияҕа, таһаарар былааннаахтар.
Игорь Зюзин — «Мечел» горно-металлургическай бөлөх дириэктэрдэрин Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ. Аан дойдуга 451-с миэстэлээх, 1,7 миллиард доллар үптээх. 2005 сыллаахха «Якутуголь» акциятын 25 %-нын 11,578 миллиард солкуобайга (411 мөлүйүөн доллар) атыылаһан, аан дойду аналитиктарын барыларын соһуппута. Инникитин «Эльгауголь», саамай перспективалаах месторождение, акцияларын аукционун кыайар баҕалаах.
Виктор Вексельберг, Тюменнааҕы алюминий олигарха, «Сибирско-Уральский алюминий» (СУАЛ) хаһаайына, «Ренова» компания дириэктэрдэрин Сэбиэтин салайааччыта, «Ренова» хонтуруоллуур («РУСИА Петролеум», СИДАНКО, ОНАКО) компанияларын дириэктэрдэрин сэбиэтин чилиэнэ, Аргентина футболга сүүмэрдэммит хамаандатын спонсора, меценат. Аан дойдуга 44-с миэстэлээх, 10 миллиард доллар үптээх. Кэлин Эльга месторождениетынан интэриэһиргиир.
Ньиэби, гааһы хостооһуҥҥа Саха сирэ Россияҕа биир бөдөҥ провинциянан буолар. Ньиэп разведкаламмыт уонна барыллаан сыаналанар саппааһа 308,4 мөлүйүөн тонна. Сорох көрдөрүүнэн ньиэп ресурсата балаансабай саппааһы хас эмэ бүк куоһарар — 2,25 миллиард тоннаҕа тэҥнэһэр.
Саамай биллэр разведкаламмыт Талакааннааҕы месторождение ньиэбин саппааһа 120 мөлүйүөн тонна, гааһа 60 миллиард куб. м тэҥнэһэр. Маны икки баай киһи былдьаһара. «Юкос» компания баһылыга Михаил Ходорковскай, билигин Усть-Каменогорскай ИТК-7 хаайыллан олорор. 2001 сыллаахха «Саханефтегаз» алын предприятие нөҥүө Талакааннааҕы месторождение ньиэбин хостооһуҥҥа куонкуруһу кыайан 501 мөлүйүөн долларга атыыласпыта. Ол эрээри онтун төлүүр кыаҕа суох буолан, төттөрү былдьаммыта.
2003 сыл эргэтигэр Айылҕа ресурсаларын министиэристибэтэ Талакааны куонкуруһа суох «Сургутнефтегаз» хостууругар лицензия биэрбитэ. Бу компания генеральнай дириэктэрэ Владимир Богданов — 158-с миэстэлээх, 4,1 миллиард доллар үптээх.
Кыһыл көмүһү хостуур регионнар ортолоругар Саха сирэ Магадан уобалаһын уонна Красноярскай кыраай кэннилэриттэн үһүс миэстэни ылар. Сабаҕалаан көрүүнэн көмүс балаансабай саппааһа 67 сылга, оттон рудаттан хостонор кыһыл көмүс 200 сылга тиийэр кыахтаахтар.
Владимир Потанин (89-с миэстэ, 6,4 миллиард доллар) — аан дойдуга никели уонна платинаны оҥорон таһаарар биир саамай улахан «Норильский никель» тэрилтэни бас билээччи уонна салайааччыта.
Босхону эрэ үрдүнэн, 285 мөлүйүөн долларга «Алданзолото «ГРК» ООО 99,2 %-наах өлүүтүн, «Южно-Верхоянская горнодобывающая компания» (ЮВГК) ААО акциятын 50 %-нын уонна «Якутская горная компания» ААО акциятын 100 %-ны атыыласпыта. Кэлэр сылга Саха сиригэр 100 мөлүйүөн доллартан итэҕэһэ суоҕу инвестициялыыр баҕалаах. Кэнэҕэһин «Норникель» көмүһү кытта сыһыаннаах инвестиция бырайыактарын барытын АЛРОСА-ттан атыылаһан ылар былааннаах. Алмаас промышленноһа республика экономикатыгар баһылыыр салаанан буолар. Республика сиригэр-уотугар Россия алмааһын 98 %-на хостонор, 150 алмаастаах кимберлит трубкалара бааллар. 40 сылга тиийэр алмаас разведкаламмыт саппааһа баара биллэр. Былырыын харчытыгар таһаардахха, 1765 мөлүйүөн долларга тэҥнэһэр алмаас хостоммута. Саха сиригэр саамай улахан алмааһы хостуур, бюджеты сүрүннүүр тэрилтэнэн АЛРОСА буолар…
Өссө биир чахчы. Ньукулай эмиэ ити хаһыакка суруйбуттарын болҕойон уоһун иһигэр ботугураан ааҕа олордо: «…Якутия успешно избавилась от сотового монополиста — компании «Горизонт-РТ» (76 % акций), блокирующего пакета акций угольного гиганта ОАО ХК «Якутуголь» (на подходе продажа оставшегося пакета в 75 % акций, а также порядка 40 % акций «Эльгаугля»); контрольного пакета акций нефтегазового гиганта «Саханефтегаз»; 92,2 % акций крупнейшего золотодобывающего предприятия республики «Алданзолото-ГРК» (которое, в свою очередь, владеет всеми активами ОАО «Алданзолото»); доминирующего положения в АК «АЛРОСА» (раньше было 40 % акций у правительства Якутии против 37 % акций у правительства РФ, теперь 40 % акций у правительства Якутии против 51,3 % акций у правительства РФ).
И это только самые крупные объекты. Мелкие ОАО и отдельные объекты идут по «десятке за рупь». С одной стороны, конечно, хорошо. Деньги в бюджете будут.
С другой… а с чем, собственно, останемся-то в итоге?»
Дьэ диэ даҕаны… Тиһэҕэр тиийэн, туохтаах хаалабыт? Дьиктитэ диэн, маныаха ким даҕаны минин тартаран көрбөтө баар, киһи сөҕөрө, бэркиһиирэ. Ама билбэттэрэ-көрбөттөрө, хаһыаты аахпаттара оччо буолуо дуо? Суох, аахпат буолуохтарын хайдах да сатаммат. Ааҕыы бөҕө буоллаҕа, норуот үксэ ааҕар. Ордук куорат нэһилиэнньэтэ саамай элбэх тиражтаах, маассабай информация средстволарын Бүтүн Россиятааҕы фестивалларын араас номинацияларга кыайыылааҕа, политика, экономика тыҥааһыннаах боппуруостарыгар сытыы сыанабылы, түмүктээһиннэри оҥорор, ардыгар соруйан мөккүөрдээх, тарбааһыннаах боппуруостары көтөҕөр хаһыаты былдьаһа сылдьан ааҕар. Чиновник өттө, интеллигенция, көннөрү дьон «желтай хаһыат» диэн үрдүттэн күдээринэ сиилээбитэ буоллар даҕаны, хас бээтинсэтээҕи нүөмэри көтүппэккэ ааҕара биллэр.
Оттон «кырдьыгы» эрэ туруулаһар, «партийнай принциби» кытаанахтык тутуһар аатырар уоттаах-төлөннөөх хомуньуустарбыт тоҕо ньимиликээн буолан хааллылар? Аҕыйах сыл иһигэр дьүһүн кубулуйа, уларыйа охсубуттара тоҕо түргэнэй? Кинилэр бэйэ киһитигэр кырыктара сүрдээх эбээт! Төһө да үчүгэй салайааччы буоллун, норуокка, республикаҕа оҥорбут үтүөлэрин барытын умнан, самнара сатааһыҥҥа баалларын биллэрэллэр. Соторутааҕыта Михаил Николаев киин хаһыакка биэрбит интервьютуттан өһүргэммитэ буолан турбуттара аҕай ээ. Бара сатаан, Федерация Сэбиэтиттэн үүрдэрээри тииһэн, Россия президенигэр сурук ыытар буоллахтара….. Бу бүтүн Россия, аан дойду да таһымыгар билиниини ылбыт соҕотох улахан киһибитин эмиэ Ойуунускайдааҕы, Омуоһаптааҕы, Бараахаптааҕы курдук репрессиялата сатыыллар. Ол да иһин били уһулуччулаах салайааччыларбыт сырдык ааттарын Ласков, Тохтобул, Скрипискэй, о.д.а. эҥин араас баһааҕырдааччылартан Ойуунускайдаах Омуоһап урукку хомуньуус партия салайааччылара буолбуттарын да иһин көмүскэһэр, харааннаһар оннугар, төттөрүтүн кинилэр ааттара үйэтийэрин, болуоссаттарга, уулуссаларга иҥэриллэрин утарсан атыыр айдааны тардар дьээбэлээхтэр. Ол аата бу билигин даҕаны хомуньуустар сорохторо Ойуунускайдааҕы, советскай-партийнай деятеллэри, урукку Сталин систиэмэтэ репрессиялаабытын буруйугар кинилэр ааттарын күөрэтэри, кырдьыгы тилиннэрэри, соччо сөбүлээбэт быһыылаахтар.
Морсо Ньукулай паапкатын салгыы бэрийэ олорон, били өрдөөҥҥүтэ түһээбит түүлүгэр бу кэми түүйэн көрбүтүн өйдөөн, дьиктиргии санаата. Оруобуна бүгүҥҥү айдааннарын биэс сыллааҕыта сирэйинэн түһээбит эбит. Оччолорго сэрэйбитин курдук, бигэ туруктарын ыһыкта иликтэр салалтаҕа билигин даҕаны элбэхтэр. Элбэхтэрэ, дьэ буоллун даҕаны, куһаҕана, олоххо охсуулааҕа — били Кырдьаҕааһап классификациятынан сырдык, сиэрэй өттүнээҕэр хараҥаларын актыыбынай өттө баһыйбыттара ол куһаҕан. Оннуктар олох хаамыытын, реформаны харгыстааччылар. Былыргыларын, консервативнай ньыманан үлэлииллэрин, ордук тыа хаһаайыстыбатыгар, билигин даҕаны тута сылдьаллар.
Куодурусап билигин ньимийдэр даҕаны, урукку кыыбаҕатын ыһыкта илик, этэргэ дылы, сыыла сылдьан сыарҕа быатын быһар. Араас акциялары, миитиннэри тэрийэр. Дьиктитэ-дьиибэтэ диэн, Россия былааһын, правительствотын политикатын, президенигэр тиийэ утарар араас лозуннаах, былакааттаах урукку сэбиэскэй бырааһынньыктарга биири да көтүппэккэ демонстрациялыыллар, миитиннииллэр, парадтыыллар даҕаны, тоҕо эрэ республика нэһилиэнньэтэ сирин баайыттан туһанарын тохтотор политиканы кириитикэлээбэттэр. Былыргы партийнай актыбыыстар, билиҥҥи номенклатура астаах остуолугар чугастар баҕар буоллуннар даҕаны, оттон оччоттон баччааҥҥа диэри туохха да тиксибэтэх партия чилиэннэрэ эмиэ, биир үксүн Куодурусаптаах демагогияларын итэҕэйэн, кинилэр имиджтэрин бөҕөргөтөр туһугар сырдык, сиэрэй көннөрү хомуньуустар, эмиэ миитиннээн, параадтаан муҥнаналлар.
Уруккута 38 мөлүйүөн чилиэннээх компартия халыҥ халҕаһатын бүтүннүү биир халыыпка симэн, үрдүттэн хоруотаан, барыларыгар биир сыананы быһар төрдүттэн сыыһа. Ол иһин Кырдьаҕааһап кинилэри үс тус-туһунан бөлөххө — сырдыктарга, сиэрэйдэргэ уонна хараҥаларга — араартыыра эмиэ сөп ээ. Ахсааннарынан араардахха, саамай улахан бөлөххө сиэрэйдэр киирэллэр, онтон хараҥалар, тиһэххэ сырдыктар. Сырдыктар, прогрессивнай өйдөөх-санаалаах өттө, сорохторо билиҥҥи государственнай деятеллэр, бүгүҥҥү олох актыбыыстара, тутааччылара, үксүлэрэ Сэбиэскэй Сойуус эстиэн инниттэн партийнай билиэттэрин ууран биэрбит, дьиҥнээх принципиальнай, норуот диэки санаалаах дьон. Оттон хараҥа хомуньуустар былаас бары араҥатыгар былааһан сылдьалларынан туһанан, Михаил Николаев курдук дьиҥ дьон-сэргэ туһугар хара ньуура суох үлэлиир салайааччыны мөрөйдөөһүннэрэ, хаалынньаҥ идеологияларын норуокка, уопсастыбаҕа соҥнооһуннара, онон олох хаамыытын харгыстааһыннара өссө даҕаны улахан. Саамай халыҥ араҥа сиэрэйдэр, кинилэр билигин да олус элбэхтэр…
Морсо Ньукулай олох бүгүҥҥү туругун тургута санаан, санньыардык өрө тыынан ылла. Олох диэн хаһан да бүппэт охсуһуу дииллэрэ сөп. Орто дойду олоҕо, быһыы-майгы төһөнөн уустугуран иһэр да, охсуһуу араас ньымата соччонон кэҥээн, сытыырхайан, чочуллан иһэр… Бэрийэ олорбут паапкатын дьалты уурбутун иккистээн ылан арыйталаан иһэн, бүтэһигин диэкиттэн өссө биир ыстатыйаны булан ылла.
Саас бастакы президент дьон-сэргэ олоҕун билсиһэ Чурап- чы улууһугар сылдьыытын туһунан «Саха сирэ» хаһыат суруйбут эбит. Хараҕа аннынан тардан бэлиэтэммит миэстэлэргэ хатанна: «Михаил Ефимович ыйытыыларга хоруйдуу таарыйа, Россия правительствотын урукку бэрэссэдээтэлин Е.Т.Гайдары Саха сиригэр тоҕо аҕала сылдьыбытын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. 1922 сыллаахха республика диэн ааты ылан, Саха сирэ судаарыстыба тутар суолугар үктэммитин салгыы сайыннарар баҕаттан баайы бас билии, тыырсыы боппуруостарын туруоран, ол докумуоннарга Гайдар өйөбүлүнэн илии баттаспыттарын сиһилии кэпсээтэ. Ол үлэ түмүгэр урукку Советскай Союз бас билэр тэрилтэлэрэ «Алданзолото», «Якутуголь», алмаас хампаанньата, сибээс, телевидение бүүс-бүтүннүүтэ Саха сирин бас билиитигэр киирбитин туһунан эттэ. «Баайы бас билбэт буоллахпытына, судаарыстыбаны тутар кыахпыт суох буолар. Россия Конституциятыгар республика диэн ааппыт сурулла сылдьарын толору туһаныахтаахпыт», — диэн бэлиэтээтэ…»
Дириҥ этии. Кылаабынайа, бу этиитин олоххо толору киллэрбитэ. Ону ким да мэлдьэһэр кыаҕа суох. Россия Конституциятыгар республика диэн аат баар буоллун да, бас билэр баайдаах буолуохтаах. Баайдаах, бас билиилээх буоллаҕына эрэ, республика дьиҥнээх судаарыстыбанан билиниллэр кыахтанар. Бастакы президеммит уон сыл үлэлээбит кэмигэр Саха сирэ суверенитеттаах — сирин баайын бүтүннүү бас билэр көҥүл дьаһанар экономикалаах, республиканскай политикалаах судаарыстыба этэ. Ону кини хайдах ситиспитэй? Республика бэйэтин социальнай, экономическай проблемаларын бэйэтэ быһаарар быраабын РСФСР Үрдүкү Сэбиэтигэр өссө суверенитет туһунан Декларацияны ылыныан быдан инниттэн туруорсубута. Ол эрээри быһаарыылаах оруолу Ельцини кытта сирэй билсиһии, кэпсэтии, кинини Саха сиригэр сырытыннаран кыһалҕалары, ыарахаттары миэстэтигэр көрдөрөн өйдөтүү ньымата өйөбүлү ылбыта. Ол курдук кэлин Валентин Павловы, Егор Гайдары, Руслан Хасбулатовы, о.д.а. аҕалтаан, эппитин курдук, кинилэри көмөлөһүннэрэн урукку Союз бас билэр улахан тэрилтэлэрин республика бас билиитигэр көһөртөрбүтэ, дьиҥ баайдаах-дуоллаах судаарыстыбаны тэрийбитэ.
Борис Ельцин Саха сиригэр кэлэ сылдьыытын суолтатын туһунан Михаил Николаев кэлин маннык ахтыбытын Морсоойоп ааҕан турар: «Именно в Якутии Б.Н.Ельцин сделал имевший важнейшие последствия вывод, что самоопределение республик создает основу для подписания Федеративного Договора. Заключая его, мы как бы сохраняем историческое единство России… А в последний перед его вылетом вечер, когда мы наедине делились своими мыслями, сомнениями, у нас произошло то, что многие называют «моментом истины». Момент, когда люди почти исчерпывающе осознают истоки и корни прошлого, явления и события сегодняшнего и у них зарождается четкое представление о тенденциях и ориентирах будущего — это и есть момент истины. У нас с Борисом Николаевичем в тот вечер именно это и произошло. Мы поняли, как и что будем дальше делать каждый на своем уровне: он — на благо России и Якутии, я — на благо Якутии и России…»
Михаил Николаев историческай быһыы-майгы үөскэппит кыаҕын олус сатабыллаахтык толору туһанан, Улуу Россия уһулуччулаах салайааччытын кытары биир тылы булан, өйдөһөн Саха сирэ сирин-уотун, баайын-дуолун барытын бэйэтэ бас билэр кыахтанарын ситиспитэ.
Уруйу-айхалы өрө тутар билиҥҥи эргимтэ биири учуоттуохтаах — Россия уруккута буолбатах. Бүгүҥҥү Россия бюджета Михаил Николаев саҕанааҕы кэмтэн аҕыс төгүл улаатта. Кыһыл көмүс-валюта пуондата эмиэ биир оччо байда. Ньиэп үбүттэн үллүбүт сүүстэн тахса миллиард долларга тэҥнэһэр стабилизационнай пуонда тэриннэ. Тас дойдулардааҕы иэһин Россия барытын төлөөн олорор. Маннык балаһыанньаҕа, ама, ханнык эмэ да буоллар, хайдах сайдыы-үүнүү суох буолуой?
Морсоойоп биирдэ уулуссанан баран истэҕинэ, пикетчиктэр туттарбыт листовкаларын ылан хос ааҕан көрдө: «Государственнай статуһу көмүскүүр үлэни саҕалыахха!» диэн Ил Түмэн депутата Г.Артемов, общественнай тэрилтэ салайааччылара Саарын уонна Көдүөһэп илии баттааһыннаах Хабаровскай кыраай губернатора «Я за объединение, но с учетом специфики промышленных отраслей: нужно объединять северные территории — Якутию с Магаданской областью и Чукоткой, Камчатку — с Корякией и Приморским краем, наш край с Амурской областью, ЕАО и Сахалином» диэн этиититтэн ороһуйан өссө 2005 сыл олунньутугар Саха сирин бары олохтоохторугар анаан бэркэ дьиксинэн таһаарбыт ыҥырыыларыгар бу курдук суруйбуттар эбит:
«Ааһан эрэр 2004 сыл от ыйыттан саҕалаан, баара-суоҕа 4–5 ый иһигэр, дойду олоҕор улахан уларыйыылар таҕыстылар: «Супер-сокуон» ылылынна, Российскай Федерация Президенэ регионнар баһылыктарын аныыр уонна регионнар парламеннарын ыһар бырааптанна. Түмүгэр федеральнай киин регионнары экономическай да, политическай да өрүттэринэн хам тутта.
Киин Саха сиригэр үс сценарийтан биирдэстэрин олоххо киллэрэргэ дьулуһар.
Бастакыта, республиканы икки-үс гына хайытан баран, атын регионнарга сыһыарыы.
Иккиһэ, субъект территориятын тыыппакка эрэ, республиканскай статуһун суох оҥорон губернияҕа кубулутуу.
Үсүһэ, ыаллаһа сытар ханнык эрэ уобалаһы, кыраайы кытары холбооһун.
… Губерниялааһын процеһа саҕаланна да, республика салалтата федеральнай киини утары саҥарар кыаҕа суох буолар балаһыанньата сабардыаҕа. Сонно тута «кэмпиэтинэн манчыыктааһын» саҕаланыа. Бөдөҥсүйдэхпитинэ, хайдах абыранарбыт туһунан күүркэтиилээх тыл-өс бөҕө этиллиэ. Референдуму биллэрдэхтэринэ, административнай ресурсаны бүтүннүүтүн республика статуһун утары туруоруохтара, ону кыайар ыарахаттардаах буолуоҕа. Кыайар да түбэлтэбитигэр республика уонна федеральнай киин икки ардыгар биһиэхэ сыанан-арыынан аҕаабат утарыта туруу үөскүөн сөп…
Республика аатын сүгэр бырааппытын былдьаатахтары- на, Саха Республикатын Конституцията, республика урут ылыммыт сокуоннара бары суолталарын сүтэрэллэр. Оччоҕуна саха тыла иккис государственнай тыл быһыытынан билиниллибэт буола түһэр. Мантан сылтаан төрөөбүт тылынан иитиини-үөрэтиини утарааччылар өрө турунан кэбиһиэхтэрэ. Оччоҕуна детсадка, оскуолаҕа төрөөбүт тылбытынан иитэр-үөрэтэр бырааппыт быстыаҕа. «Төрөөбүт тылгытын, үгэскитин культурнай автономия чэрчитинэн дьиэҕитигэр, өрөбүллээҕи уонна чааһынай оскуолаларга үөрэтиҥ» диэн эрэ «көҥүллүөхтэрэ». Ол түмүгэр сыыйа сахалыы хаһыат-сурунаал тахсыыта, радионан, телевидениенэн биэриилэр тохтотуллуохтара, саха майгыта, тыла-өһө, өйө-санаата көрөн олордохпутуна эстэн барыаҕа. Онон аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар уонна биһиги, сахалар, омук быһыытынан күн сириттэн сүтэр, симэлийэр кутталбыт тирээн кэлиэҕэ.
Үөһэ этиллибити учуоттаан, референдуму биллэриини кэтэспэккэ эрэ, дьоҥҥо өйдөтөр-быһаарар үлэни эрдэттэн саҕалыахха наада…
Хас да көлүөнэ Саха сирин ньургун дьоно туруулаһан ситиспит национальнай республика быһыытынан государственнай статуспутун көмүскүүргэ бары биир киһи курдук турунуоҕуҥ!»
Норуот дьиҥнээх патриоттарын саамай кэмигэр тахсыбыт сөптөөх ыҥырыылара эбит ээ! Маны дьон өйдүүрэ, ылынара, туруулаһыыга эрдэттэн бэлэмнэнии үлэтин ыытара булгуччу наада этэ. Оруобуна биһиэхэ президени анааһын иккис болдьоҕун кэмигэр кигэн тыл этитии — маҥнайгы тургутуу, нууччалыы эттэххэ, «пробный камень» эбит. Уус Ордуу Бурятия автономнай уокуруга Иркутскайга холбонно. Бурятия общественнай күүстэрэ холбоһууну утарар этиилэрин бобон, дьону хабахха тыыннаран олорон, «референдум» ыытыллар бадахтаах. Аны Бурятия Агинскайдааҕы автономнай уокуругун Читаҕа холбуур референдум былааннанар дииллэр…
Дьэ үөһэттэн олохтоох норуот санаатын аахсыбакка холбооһуну бука бары сөбүлээбэтэхтэр эбит. Кавказка эмиэ айдаан тахса сыспыт. Майкоптан «Ъ» анал корреспондена Ольга Алленова суруйбут этэ: «Зал филармонии, рассчитанный на 880 человек, был переполнен. Председатель исполкома «Адыгэ Хасэ» Асхад Чир сообщил, что на повестке дня чрезвычайного съезда стоит только один вопрос — сохранение государственно-правового статуса Республики Адыгея. И дал слово вице-президенту республики Борису Гаджаеву. Участие официального представителя власти давало понять, что президент Хазрет Совмен поддерживает съезд.
Господин Гаджаев поприветствовал съезд от имени президента и зачитал его обращение. В обращении подчеркивалось, что Президент России В.Путин «придерживается сохранения статуса Республики Адыгея» и что позиция самого президента Совмена является неизменной: «Адыгея, которая является самостоятельным субъектом РФ в последние 15 лет, должна и дальше развиваться таким образом».
— Деструктивные силы пытаются поднять вопрос лишения Адыгеи статуса субъекта федерации, — добавил от себя вице-президент Гаджаев, — но они получат достойный отпор в силу того, что Президент России крайне негативно относится ко всем проявлениям ксенофобии и экстремизма…
Председатель «Черкесского конгресса» Мурат Берзегов призвал делегатов обратиться к адыгейскому парламенту с требованием прописать… закон о референдуме, что «вопрос о статусе республики не выносится на всеобщее обсуждение, в противном случае коренной народ отказывается от участия в референдуме». Эта фраза была встречена дружными аплодисментами.
Резолюция, принятая делегатами съезда, гласит, что «статус республики позволяет адыгам чувствовать себя полноправными членами федеративного государства и гордиться своей страной — РФ» и что «съезд поддерживает курс Президента РФ на укрепление федерализма и государственности России». Главное решение съезда зафиксировано в трех пунктах: в референдуме об изменении статуса республики может участвовать только коренной народ — адыги, в случае проведения всенародного референдума адыги участвовать в нем отказываются. Эти предложения съезд предложил закрепить законодательно посредством обращения в парламент республики. По мнению участников съезда, такие предложения должны удержать законодательную власть республики… от проведения референдума по объединению республики с Краснодарским краем»…
Аны губерниялааһын хамсааһына Россия таһымынан хайдах баран иһэрин ырытан, Евгений Трифонов диэн киһи «Новое время» хаһыакка манныгы эппит эбит:
«Неопределенность особого статуса национальных районов уже сорвала попытку объединения Краснодарского края с Адыгеей: в апреле президент Адыгеи Хазрет Совмен категорически отказался от этого проекта, в Майкопе прошли массовые выступления адыгов в поддержку самостоятельности республики. И федеральная власть была вынуждена отступить, не желая возникновения еще одного очага напряженности на Северном Кавказе.
Волнуется и коренное население Республики Алтай: разговоры о том, что ее следует объединить с Алтайским краем, идут уже давно»…
Күн-дьыл ааһара түргэн, олох-дьаһах, быһыы-майгы уларыйыытын тэтимэ оннооҕор үрдүк. Ол уларыйыыбыт арай олохпут таһымын үрдэппитэ, быһыыбытын-майгыбытын тупсарбыта көстүбэт. Уларыта тутуу кэннинээҕи маҥнайгы уон сылга өрөйөн-чөрөйөн, өрө көтөҕүллэн, күүрэн туран олоххо тардыспыт өйбүт-санаабыт күүһэ кэлиҥҥи биэс сылга сыыйа өһүллэн, тоҕо эрэ тыына тахсыбыт көлүөһэ курдук хапсыйан хаалла. Туох аанньа буолуой, оннук көлүөһэнэн ырааппаккын ааһан, салгыы айанныыр кыаҕыҥ суоҕун көрөн, олох суолун тоҕойугар аара хаалларан кэбиһиэхтэрэ турдаҕа. Син ол кэриэтэ Конституцияҕа суруллубут бырааппытын, парламеммытынан ылыллыбыт сокуоннарбыт күүһүн сатаан туһаммат, инники кэскилбитин турууласпат буоллахпытына, олох суолунан инники сыҕарыйыыбыт харгыстанарын ааһан, бэйэбит баспытын сатаан бас билиммэт дьону, күһэйэн да туран, атыттарга холбоон симэлитэн кэбиһэллэрэ өр буолуо суоҕа.
Күһэйэн симэлитииттэн көмүскэниэххэ сөп дуу, суох дуу? Көмүскэниэххэ сөп эбит. Ол атын республикалар холобурдарыгар көстөр. Официальнай бэчээккэ мээнэҕэ итинник түмүк оҥорботтор. Биһиэхэ холоотоххо, адыгтар өйдөрө-санаалара, олоххо тардыһар күүстэрэ өрө күүрүүлээх, күүстээх эбит. Республика государственноһын, быраабын көмүскүүр чрезвычайнай диэн ааттаан биир эрэ боппуруоһу көрөр съеһи ыҥырбыттар ээ.
Олох уустук. Саахымат оонньуутун курдук, геополитика түөлбэтин иһигэр киирсэр бөдөҥ фигуралар угаайылаах дьайыыларыттан тутулуктаах. Регионнар — пешкалар. Кинилэр салалталарын бөдөҥ фигуралар ханнык түгэҥҥэ хайа диэки салайа туталлар да, ол хоту хаамсаллар. Оттон биһиги пешкаттан улахан фигураҕа кубулуйбут геополитика түөлбэтин иһигэр оонньоһор киһилээхпит дуо?
Морсоойоп араас санааҕа эрийтэрэн олорбохтоото. Онтон сулбу ойон туран бэрийбит паапкатын сааһылаан долбууругар төттөрү ууран баран, таһырдьа таҕыста. Быйыттаах үрдүнэн ыаһырбыт былыттар үрэллэн, халлаан дьайҕара сырдаан көһүннэ.
Дьиксиниилээх быһыы-майгы
Дойдум барахсан. Икки атах уодаһыннаах өйө-санаата, атааннаах-мөҥүөннээх Аан Ийэ дойдуну атыйахтаах уулуу аймыы үктээн, алаһа дьиэни иччилиир, төрүүр оҕону төлкөлүүр, иитэр сүөһүнү күрүөлүүр өбүгэ үгэһин төрүт түһүн төлкөлөөх түөрэҕэ түөрэҥниэх куттала үөскүөх курдук хобдох күннэр-дьыллар күөйэ хаайан күөнтээн иһэллэр. Сарсыҥҥыны саныыр, кэскиллээҕи кэрэһилиир дьон дойдуга кэлтэччи кэнэйдээһини, аҥаардастыы айбардааһыны ахсарбат өттүлэрэ, аҕыйах да буоллаллар, айах атан айдаарсар, күөн күрсэн күрэстэһэр күннэрэ-дьыллара күөрэйдилэр курдук.
Иккис өттүттэн наар бэлэм далбарга алыс дархаһыйбыт, аакка-суолга тиксибит өттө буола турар быһыыны-майгыны билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолан, тыла суох ньимиликээн буолан, саҥата суох саһан олороллор.
Тыаллаах-куустаах күһүҥҥү хахсаат күн «Дьокуускайга аан дойду саахымакка уон үһүс чемпиона Гарри Каспаров кэлбит үһү» диэн сурах куорат иһин тилийэ сүүрдэ. Ол туһунан эрдэ хаһыатынан да, радионан, телевизорынан даҕаны туох да биллэрии тахсыбатаҕа. Олохтоох былаас, салалта иннигэр киһи саатар-кыбыстар балаһыанньата үөскээбитэ. Аан дойду биир саамай өйдөөх киһитин, саахымакка аар-саарга аатырбыт норуоттар икки ардыларынааҕы гроссмейстерын суолталаабат, аахайбат буолуу диэн намыһах култууралаах, убаастабыл диэни билбэт сирдэригэр эрэ тахсыан сөп. Өссө киһи бэркиһиэх көрсүһүү оҥороругар сөптөөх дьиэни, сааланы көҥүллээбэтэхтэр. Айаҕалыы сатаан, Холбоһуктаах гражданскай фронт олохтоох салаатын үлэһиттэрэ нэһиилэ мунньахтыыр сааланы кэпсэтэн, норуоту кытта көрсүһүүнү тэрийбиттэрэ.
Күнүс үс чаас саҕана Бологуурап Ойуунускай мэҥэ өйдөбүнньүктээх болуоссакка тиийбитэ, сүүсчэкэ кэриҥэ киһи мустубут этэ. Гарри Каспаровы эҕэрдэлиир, гражданскай фрону өйүүр туһунан былакаат тутуурдаах аҕыйах киһи Ойуунускай пааматынньыгын таһыгар быстах оҥоһуллубут хаптаһын сцена иннигэр тураллар. Дьон болуоссат иһигэр арҕам-тарҕам аалыҥнаһа сылдьаллар. Саха театрын иннинэн хас да чиновник көстө түһэн баран, сотору симэлийэн хаалбыттар этэ. Кэлин миитин саҕана болуоссат кэтэх өттүгэр дьон улаҕатыгар тураллара элэгис көстөн ааспыта. Көрүөх-истиэх баҕаны билиҥҥи демократия үйэтэ ааттаах кэмҥэ куттал суоһа баһыйара диэн киһи бэркиһиир дьыалата.
Миитин саҕаланыыта болуоссакка син балтараа сүүс кэриҥэ киһи муһунна. Үс-түөрт киһи тыл эппитин кэннэ, микрофон арахсан хаалла. Ону хасыһа сырыттахтарына, миитиннээччилэр кэтэхтэригэр былакааттаах уонтан тахса эдэр ыччат тугу эрэ хаһыытаһа туран, эмискэ тиийэн кэлбит милииссийэлэртэн куотан, былакааттарын быраҕа-быраҕа муҥ кыраайдарынан сүүрэн, тиҥилэхтэрэ хараара турда.
Микрофон холбоммутун кэннэ Холбоһуктаах гражданскай фронт салайааччыта кимнээх эрэ кигээһиннэринэн кэлэн турбут провокатордары, миитин кыттааччыта аҕыйаҕын, олохтоох былаас сэрэх политикатын кытта сибээстээн туран, онно олохтоохтор бэйэбит актыыбынайа суох, барыга бары ээл-дээл сыһыаммытынан талбытынан айбардыырга кыах биэрэбит диэн истээччилэри хомуруйда.
— Манна кытта кэлбит устудьуоннары үөрэххититтэн устуохпут диэн испииһэктии сылдьаллар эбит. Бу сиэргэ баппат быһыы, бэйэбит бырааппытын сатаан көмүскэммэппититтэн тахсар. Ол иһин хас чиновник талбытынан айбардыыр.
Дьон, истибиттэрин араастаан сыаналаан, ботур-итир кэпсэтэн суугунаһа турдахтарына, сценаҕа Каспаров икки араҥаччылааччыларынаан бэрт чэпчэкитик ыстанан таҕыста. Харабыллааччылара толуу көрүҥнээх эдэр дьон, киһилэрин кэннигэр туран, харахтара биир сиргэ тохтообокко, үөһэттэн мустубут дьону кэриччи көрөн элэгэлдьитэллэр.
— Долгуйумаҥ, мин хас сылдьыбыт сирим аайы үксүгэр маннык хартыына хатыланааччы. Бу сырыыга ити молодчиктарга, арааһа, кыраны төлөөбүттэр быһыылаах, — Каспаров сытыы хаҕыс тыалтан кууркатын саҕатын туруоран, хортууһун кулгааҕын түһэрэн, нүксүччү туттан туран элэк аҥаардаахтык чуор куолаһынан дьону уоскутардыы саҥарда.
Нууччалыы олус ыраастык, чуолкайдык, биир да сыыс тыла суох, биирдэ да иҥнэн, тохтоон көрбөккө, бэлэм суруллубуту ааҕан эрэрдии, чуордук, дорҕоонноохтук кудулуччу саҥарар бэртээхэй араатар эбит. Чаас аҥаара холобурдаах билиҥҥи политиканы киэҥник кириитикэлээн, Россияны олигархтар эргимтэлэрэ илиилэригэр ылан олороллорун, ол түмүгэр уопсастыба икки аҥыы — баайдар уонна дьадаҥылар араҥаларыгар — хайдыбытын туһунан тохтоон көрбөккө, биир тыынынан түһэрдэ. «Ороскуоту национализациялыыр, дохуоту приватизациялыыр» диэн урут Бологуурап истибэтэх сонун тиэрминин тутунна.
Кини этэр кэмигэр болуоссатынан кэлээччи-барааччы тохтоон, миитиннээччилэргэ кэлэн холбоһон, киһи ахсаана балачча эбиллибитэ. Дьон иһийэн туран, төлөннөөх араатар этиититтэн биир да тылы мүччү түһэрбэккэ, олус болҕойон истибиттэрэ.
— Оҥоһуллар дохуот үбэ миэстэтигэр хаалыахтаах. Эһиги алмааскыт харчыта барыта кииҥҥэ бара турар. Маннык балаһыанньаны олохтуур сыалтан регионнар губернатордарын быыбардыыр оннугар быһаччы бэйэлэрин дьоннорун анаталыыр буоллулар. Алмаастаах кыраай киинэ эрээри, куораккыт туруга олус мөлтөх. Ол барыта бэйэҕитигэр үп-харчы хаалбатыттан.
Холбоһуктаах гражданскай фронт салаалара Россия үрдүнэн биэс уон түөрт региоҥҥа бааллар. Олортон сүүрбэ сэттэтигэр сырыттым, эһиги сүүрбэ ахсыс регион буолаҕыт. Сир-сир аайы боростуой норуот олох ыараан иһэрин, тупсар чинчитэ суоҕун өйдөөн эрэр. Биһиги түмсүүбүт партия буолбатах, биһиэхэ прогрессивнай өйдөөх-санаалаах ханнык баҕарар партия бэрэстэбиитэллэрэ киириэхтэрин сөп. Биһиги сыалбыт — дьиҥнээх демократическай, правовой государствоны тутуу, регионнар салайааччыларын быыбарынан талыы көрүҥүн төннөрүү, 2008 сылга президент быыбарыгар холбоһон, биир кандидатураны туруоруу.
Каспаров тыл этэн бүтээт, аллара түһүүтүгэр, автограф ылаары кэтэһэн турар дьон төгүрүйэн кэбистилэр. Ким блокноту, ким тэтэрээти, сорох кинигэни, атыттар ыраас лииһи куду анньан биэрэн истэхтэрин аайы, түргэн үлүгэрдик бадаарыччы илии баттаталаан эрилитэн иһэр. Улуу саахыматчыт боростуой дьоҥҥо улахамсыга суоҕа, судургута харахха тута быраҕыллар. Ким көрдөспүккэ, өйдөбүнньүк бэлиэтигэр группанан да, биирдиилээн да дьону кытары хаартыскаҕа түсүһэн иһэр.
Дьону кытта көрсүһүү салгыы мунньахтыыр дьиэ иһигэр ыытылынна. Балайда элбэх киһи ыйытыытыгар сүрүн хоруйдары биэрдэ.
— Кэлэр президент быыбарыгар Холбоһуктаах граждан-скай фронт мин кандидатурабын туруорар түбэлтэтигэр тус амбициябын өрө тутар санаам суох, олоххо бэйэм кыахпын толору туһанным дии саныыбын, оттон уопсай дьыала туһугар кыаҕым тиийэринэн үлэлиэм, билигин да эдэрбин, сааһым 43-һүм.
Норуот бэйэтин кыаҕын ситэ билиммэккэ олорор. Билиҥҥи былааска күттүөннээхтик туруулаһар күүс суох. Маннык усулуобуйаҕа олорор табыллыбатын өйдөөтөҕүнэ, бэйэтин күүһүн-кыаҕын көрдөрдөҕүнэ эрэ туох эмэ уларыйыы тахсыа. Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытын кэннэ, кыраныысса туһуттан омуктар икки ардыларыгар сэрии иирсээнэ саҕаламмыта. Чехословакия курдук дойдуга кыраныысса былыр-былыргыттан омуктар тус-туһунан түөлбэлэнэн олорор сирдэринэн тыырыллыбыт буолан, саҥа государстволар үөскүүллэригэр иирсээн тахсыбатаҕа. Оттон Сэбиэскэй Сойуус историческай кыраныыссанан буолбакка, административнай кыраныыссанан тыырыллан олороро. Аны норуоту норуотунан көһөртөөн, сирдэрин-уоттарын атастаһыннараллара. Чеченнэри Казахстаҥҥа көһөрөн баран, кинилэр сирдэригэр дагестаннары аҕалбыттара. Чеченнэр дойдуларыгар төннүүлэригэр, манна хайыы-үйэҕэ дагестаннар иккис-үһүс көлүөнэлэрэ төрөөн-үөскээн олороллоро. Сир-дойду былдьаһыытын иирсээнэ саҕаланнаҕа ол…
Чечняҕа иирсээни сэриитэ суох быһаарыахха сөп этэ. Дудаев, Масхадов сэбиэскэй аармыйа эписиэрдэрэ этилэр. Уопсай тылы булуохха, өйдөһүөххэ баара. Билигин «Россия геройа» аатырар Чечня президенэ Дудаев көрдөөбүтүнээҕэр уон төгүл элбэҕи ылан олорор.
Беслан — саамай ынырык быһылаан. Губернатордары быыбардаан талар, конституционнай бырааппытын быһарга төрүөт буолла. Ити дьаһал олус суһаллык ылыллыбытыттан сылыктаатахха, кумааҕы эрдэттэн бэлэмнэнэн сыппыт быһыылаах.
Оскуолаҕа элбэх террорист сэрии сэбин эрдэттэн таһан хаһааммытын туһааннаах уорганнар хайдах билбэккэ хааллылар? Штурм саҕаланыан иннинээҕи күн террористар салайааччылара бары «куотан хаалбыттарын» киһи эрэ уорбалыан сөп. Оттон ордубут тобохторун барыларын өлөртөөбүттэр. Норд-Остка утуйа сытар террористары эмиэ барыларын дьакыйбыттара. Тоҕо? Тугу эмэ этиэхтэрэ-кэпсиэхтэрэ диэн дуо? Бесланнааҕы айдаан ааспыта икки сыл буолла. Ол тухары парламент хамыыһыйата туох да түмүгү оҥорбокко олорор. Тоҕо, туохтан иҥиннилэр? Барыта боппуруос… Норд-Ост заложниктарыттан 800 киһи ордубута. Онтон 700-һэ гаастан сүһүрэн инбэлиит буолла. Туох ханнык гаас туттуллубута биллибэт, онон быраастар сүһүрбүт дьоҥҥо тута көмө оҥорор, оттон билигин кыайан эмтиир кыахтара суох. Дьон өлбүтүгэр, ыарыһах буолбутугар ким да буруйга-сэмэҕэ тардыллыбата. Тутууга биир үлэһит оһоллонноҕуна, прораб эппиэттиир. Оттон итиччэ элбэх киһи өлбүтүгэр эппиэти ким сүгэр?!
Кытай чиновнига сүүс сыл инникини көрөр, биһиги чиновникпыт хараҕар доллар эрэ элэҥниир. Кремльгэ регистрацияны ааспыт политическай партиялар (КПРФ-тан ураты) Садовай Кольцо нөҥүө быкпакка олороллор. Дойду олоҕун-дьаһаҕын, дьон өйүн-санаатын билбэттэр. Регионнар харчылара барыта Москваҕа, чуолаан, Садовай Кольцо иһигэр эрэ эргийэр. Туохха да туолбат чиновник халыҥ араҥатын иитэн олоробут. Сирбит баайа кинилэр оҕолорун, сиэннэрин, аймахтарын туһугар үлэлиир. Бу дьон норуот харчытын кыраныысса таһыгар таһаллар. Лондоҥҥа, Лазурнай кытылга, Швейцарияҕа, Испанияҕа — саамай ыарахан сыаналаах оройуоннарга бүтүн нуучча тыллаахтар кыбаарталлара үүннүлэр.
Сочига кыһыҥҥы олимпиаданы ыытыаҕыҥ дииллэр. Кыһыны уонна Сочины дьүөрэлиигит дуо? Биллэн турар, бу — харчы үллэстэр, үбү ыан ылар албастара. Онно уон икки миллиард доллар наада дииллэр. Санаан көрүҥ — Турин, Солт-Лейк-Сити, Саппоро олимпиадаларыгар баара-суоҕа алталыы миллиард доллар ороскуоттаммыта.
Былаас хаһан баҕарар баһылыыр эйгэтин кэҥэтэ сатыыр. Биир эмэ региоҥҥа боруобалыыр тааһы ылан тамнаан көрөр. Утарсыы суох буоллаҕына — таптаабытынан дьаһайан киирэн барар. Госдумаҕа саҥа сокуон барыла киирэн сытар: губернатордары устары-аныыры өссө судургутутар туһунан. Урут син туох эмит хааччахтар баар эбит буоллахтарына, аны президент губернаторы хаһан баҕарар, хайдах баҕарар ууратара көҥүл буолаары турар. Оттон губернатордар коммерческай сыалтан көрөн уларытыллыахтарын сөп.
Губернаторы аныыры утаран референдум тэрийиэххэ наада. Син биир ханнык эмэ түһүмэҕэр бобуохтара. Ол эрээри уопсастыба былаас күүһүлээһинин утарарын биллэриэхтээх. Булгуччу. Оччоҕо эрэ олохпут уларыйыаҕа. Туох барыта быыбарынан талыллыахтаах: губернатордар, президеннэр, судьуйалар, милииссийэ начальниктара… бары дуоһунастар…
Каспаровы кытта кэпсэтии икки чаастан ордук кэмҥэ салҕанан барбыта. Дьиҥнээх чахчыларга олоҕуран кырдьы-гы баарынан кэпсээһинэ, ыйытыыларга чуолкай, судургу хоруйдары биэрээһинэ дьону барыларын астыннарбыта, харахтарын аспыта. Ол да иһин киниттэн куттананнар, ханна да кэллэҕинэ, мэһэйдии, бопсо, норуоттан тэйитэ сатаан эрдэхтэрэ.
Бологуурап аан дойду биир саамай биллиилээх киһитин, саахымакка чемпионун тылын-өһүн, өйүн-санаатын бүгү күннээххэ аттыгар сылдьан чугастан көрөн-истэн, улаханнык дуоһуйан, астынан таҕыста. Өссө бөлөҕүнэн хаартыскаҕа түсүһүүгэ, кэккэлэһэ түбэһэн, илиитин тутан, кэлэ сылдьыбытыгар махталын биллэрбитигэр «Бары биир кыһалҕалаах дьон буоллахпыт, хайдах кэлиэм суоҕай?» диэн туох да улахамсыйыыта суох, кинини кытта тэҥ баайыылаах киһи курдук, сэмэй баҕайытык күлэн кэбиспитэ истиҥник, чугастык иһиллибитэ. Буолумуна, киһи төһөнөн өйдөөх, улуу да, соччонон боростуой, истиҥ буолар дииллэрэ сөп эбит.
— Егор Матвеевич, дорообо, хайа, төһө бэрт көрсүһүүгэ сырыттыбыт дии санаатыҥ? — кэнниттэн ситэн кэлбит, уруккута алмаас промышленноһыгар үлэлээбит кырдьаҕас горняк, билигин биэнсийэҕэ олорор Иван Владимирович Тиитэп Дьөгүөрү тоҕоноҕуттан тутан ылла.
— Бэрт бөҕө. Итинник улуу дьону кытта көрсүһүү диэн дьол буоллаҕа дии, — Бологуурап астыммыттыы хоруйдаата.
— Дьэ тоҕойум, ыраас сэһэннээх киһи буолбат дуо? Хата, тойотторбут-хотуттарбыт туора туран биэрэннэр, биһиги боростуой дьон чугастан көрөн-истэн хааллыбыт дии, — Тиитэп эмиэ чахчы астыммыт көрүҥнээҕэ.
— Һэ-һэ, этимэ даҕаны, бүөмнээтибит.
— Боростуой баҕайы буолбат дуо, ээ?
— Улуу дьон боростуой буолааччылар, ол ханнык эрэ туора топпут чунуобунньук курдук буолуо дуо?..
Үөлээннээхтэр күлүстүлэр. Аппа күөлүн үрдүнэн, тимир эрэһээҥки күрүөнү батыһа, таас тротуар устун ыксаабакка сэргэстэһэ хаамсан истилэр. Улуу саахыматчыт, күүстээх, өйдөөх политик олоҕу боростуой киһи билбэт, өйдөөбөт өттүттэн ырытан быһааран биэрбитин кэнниттэн толкуйдаан көрдөххө, уопсастыба улахан түөрэккэй турукка киирэн эрэрин билбэккэ-көрбөккө сылдьарыттан Дьөгүөр, бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйбиттии, тыастаахтык чыпчырынан ылла.
— Сүрдээх да кэнэн, истигэн дьоммут. Үөр сүөһүнү хайа диэки үүрэллэр да, ол хоту баспытын санньыччы быраҕан баран, биир тылы утары эппэккэ, биир туора хаамыыны оҥорбокко, саҥата-иҥэтэ суох саллаҥнаһан эрэ иһэрбитин билэбит.
— Ээ, ол биһиги диэхтээн, оннук буолуох дьон буоллахпыт дии. Оннооҕор улуу Арассыыйаҕа хаһыытыыр халыҥ харчылаахтарга утарылаһар күүс суох диэтэ буолбат дуо? Дьэ былааһы сүрдээҕин да баһылаабыттар эбит.
— Олох бычыгыраппакка тутан олороллор.
— Этиэххин этэҕин. Соторутааҕыта ити Марина Литвинович диэн аттыгар олорор хатыҥыр кыыһы, интернеккэ «Правда Беслана» сайт редакторын, кырдьыгы суруйбутун иһин улаханнык кырбаабыттар диэтилэр дии.
— Уой-ой-о-ой, иэдээн… — Тиитэп бэркэ сөҕөн төбөтүн быһа илгиһиннэ.
— Кырдьык иэдээн, дьэ билигин кыахтарын ылан баран, талбыттарынан айбардааһыҥҥа киирэн эрэллэр. Ол биһигиттэн саҕаланна быһыылаах, — Бологуурап санаарҕаа- быттыы өрө тыынан кэбистэ. — АЛРОСА-ттан саҕалаан баран, көмүспүтүн, ньиэппитин, чохпутун ылаттаан эрэллэр.
— Да-а, кыһыл көмүспүтүн, Нежданинканы, Күүчүһү, Алданы босхону эрэ үрдүнэн ыллылар. Аны ньиэппит, чохпут…
— Ити хайдах барытын олус кэбэҕэстик туран биэрэбитий?
— Олус кэнэн, волята суох норуоппут. Көстөн турар суйдааһыҥҥа киирэн биэрэ турабыт. — Иван Владимирович, ах баран саҥата суох испэхтээт, эмискэ төлө биэрэрдии, төтөлө суох салгыы саҥаран барда. — Михаил Николаев республика, норуот туһа диэн туруулаһан хаалларбыта да… Мантан антах хайдах олоробут? «Якуталмаз» ПНО урукку имущественнай комплексын былдьаттахпытына, бюджеппытыгар хантан харчыланабыт?
Оттон чеченнэр сүүстүү миллиард солкуобайы төлөтө олороллор диэтэ буолбат дуо? Президеннэрэ уон биэс саастааҕыттан Россия аармыйатын утары сэриилэспитинэн киэн туттар, ол манньатыгар дуо? — Тиитэп ис-иһиттэн кыынньан, илиитинэн далбаатанара эбии элбээн барда. — Чечняҕа бэрээдэги олохтоотубут диэн итэҕэтээри, оччо үбү кутан, ол ороскуотун биһиги сирбит баайынан саптаран эрдэхтэрэ, кыһыылаах да баҕайы…
Иккиэн Каспаровы кытта кэпсэтии ис хоһоонун ырыта, истэригэр буһара, саҥата суох хаамсан истилэр. Дьиибэ политикалаах дойду буолан эрэбит. Биир өттүнэн киин бэйэтэ арахса сатыыр республиканы иитэ-аһата олорор. Онтулара эйэлэһиэхтээҕэр син биир тохтооботтор — өлүү-сүтүү тахса турар. Иккис өттүнэн, Россияҕа эйэ дэмнээх сыһыаннаах, саамай эрэллээх республиканы сепаратизмҥа, национализмҥа былыр-былыргыттан буулаабыт онно суоҕунан буруйдааһын эбээт, сымыйанан буруйдуу сатыыр адьырҕа адьынаттаахтар баар буоллулар. «Болоорхой ууга балыгы тутар дөбөҥ» диэн нуучча өһүн хоһооно этэринии, интэриэстээх эргимтэлэр онон сылтаҕыран баайы-дуолу талбытынан хоро таһар буоллулар.
Суоллара арахсыытыгар кэлэн тохтоотулар.
— Егор Матвеевич, арба даҕаны, аныгы ый ортотуттан ыла күнүскү профилакторийга үлэлээбэт пенсионердар түмсүүлэрэ сынньаныахтаахтар. Онно бараҕын дуо? Сөбүлэнэр буоллаххына, испииһэккэ киллэрэбин, — Тиитэп, бараары илии тутуһа туран, эмискэ өйдөөн кэлбиччэ ыйытта.
— Ноо, оннук тэрээһиннээх эбиккит дуу? — Дьөгүөр сэргээн тохтуу түстэ. — Онно тугу гынаҕытый?
— Дьиэҕиттэн сылдьан эмтэнэҕин. Араас процедура ылаҕын — укуол, массаас эҥин.
— Ээ, дьиэттэн сылдьан дуо?
— Дьиэҕиттэн. Процедура кэнниттэн күнүс онно эбиэттиигин, киэһэ дьиэҕэр кэлэҕин.
— Бэрт эбит дии, чэ бэйи, толкуйдуоҕум.
— Сарсын испииһэги биэриэхтээхпин, онон киэһэлик биллэрээр.
— Сөп, төлөпүөннүү сылдьыам.
Дьөгүөр дьиэтигэр кэлэн эмээхсинигэр кэпсээбитин, Кларата билэр буолан биэрдэ:
— Оо, ол оҕонньоттор түмсүүлэрэ сүрдээх актыыбынай тэрээһиннээхтэр, былырыын пиэрибэй миэстэни ылбыттара.
— Туохха бастаабыттарай?..
— Самодеятельноска. Наһаа талааннаах дьоннор бааллар — ырыаһыт да ырыаһыт, үҥкүүһүт да үҥкүүһүт.
— Но, өссө үҥкүүлүүллэр?..
— Ол Тиитэбиҥ ааттаах үҥкүүһүт, матросскай үҥкүүнү олох уол оҕо курдук чэпчэкитик үҥкүүлүүр.
— Онно профилакторийга дьарыктаналлар дуо, ол? — Дьөгүөр хаһан да самодеятельноска кыттыбатах киһи салла иһиттэ.
— Профилакторийга бэйэтигэр.
— Арба, былырыын эн сылдьыбыт сириҥ буоллаҕа дии? — Дьөгүөр былырыын Кларата эмтэммит сирэ буоларын дьэ өйдөөтө.
— Оттон ол иһин билэр буоллаҕым дии!
Дьөгүөр, эмээхсининиин сүбэлэһэн, бэркэ саараан баран, сөбүлэһэрин биллэрэн, киэһэ Тиитэпкэ төлөпүөннээбитэ.
Бологуурап профилакторийга сылдьыбыта иккис нэдиэлэтигэр барда. Отуччаны эрэ кыайбат наар пенсионер оҕонньоттор, аҕыйах эмээхситтэр сылдьаллар, эмтэнэллэр, сынньаналлар. Кини атаҕын сүһүөҕэр укуол, массаас, магнитотерапия процедураларын анаатылар. Ол кэнниттэн араас тиэмэлэргэ бэсиэдэлэри, култуурунай-маассабай тэрээһиннэри, саадуобаҕа (саахымат-дуобат-баарыс) күрэхтэһиилэри ыыталлар. Киһи чуҥкуйбат бэһиэлэй дойдута эбит. Саадуобаҕа кыттан тулуспата, сүрдээх саахыматчыт, дуобатчыт дьон бааллар эбит.
Иккис нэдиэлэ саҕаланыытыгар бүгүҥҥү олох-дьаһах, политика туһунан бэсиэдэ оҥоро Дьулус Саарын кэллэ. Кэпсээнин АЛРОСА тула бара турар мөккүөртэн саҕалаата.
— Билэргит курдук, Россияҕа былааска бөдөҥ бизнес, ол эбэтэр олигархтар дьайа олороллор. Хаһыаттарга ньиэби, гааһы, чоҕу, көмүһү, өҥнөөх металлары хостуур промышленноһы Россия үрдүнэн аҕыйах киһи үллэстэн баһылаан олороллор диэн суруйаллар.
Беслан сабыытыйатын кэнниттэн губернатордар, республикалар президеннэрин быыбарын бобон баран, кинилэр үөһэттэн ананар политикалара тоҕо олохтонно? Дойду, норуот бас билиитин, ол аата, сирин баайын, барыстаахтык үлэлиир улахан предприятиеларын хаттаан үллэстиини олоххо киллэрээри буолуон эмиэ сөп, — Саарын, этиитин суолтата сүрүн өйдөбүлэ туохха туһаайылларын тоһоҕолоон, сөмүйэтин өрө тутан тохтуу түһээт, салгыы кэпсээн барда.
— Саха сиригэр Талакааннааҕы ньиэппитин ылбыттара ыраатта, кыһыл көмүспүтүн эмиэ. Билигин алмааспыт тула мөккүөр бара турар. АЛРОСА-ҕа маҥнайгы атаакалааһыннара 2001 сыл бүтэһигэр, президени талар үһүс болдьох айдаанын кэмигэр этэ. Онно өмүтүннэрэн былдьаары соруммуттара. Ону норуот кэмигэр айдааран, миитиннээн, пикеттээн, илии баттааһын хомуйан тохтоппута. Биэс сыл устата дьирээлэһэн, көмүскээн АЛРОСА имущественнай комплексын: дьиэтин-уотун, инфраструктуратын, оборудованиетын, техникатын — билиҥҥитэ республика бас билиитигэр тутан олоробут. Ол эрээри үөһэттэн ыгыы, саба баттааһын олус күүһүрдэ. Олохтоох былаас киинтэн ыйыыны, баҕарбатар даҕаны, толороругар тиийэр. Сэтинньи 15 күнүгэр, ол эбэтэр боротокуолга илии баттааһын кэнниттэн сыл биир нэдиэлэ буолан баран, эйэлээх сөбүлэһии (мировое соглашение) быһыытынан, ПНО «Якуталмаз» имущественнай комплекса, ол аата, баайа-дуола барыта кииҥҥэ бэриллиэхтээх. Саха сирэ компания акциятын 40 %-нын бэйэтигэр хаалларыахтаах уонна «выпадающие доходы» диэн бэриллэр баай-дуол сыанатын толуйар үбү федеральнай бюджет биэриэхтээҕин туһунан тылынан эрэннэриинэн эрэ дуоһуйуохтаах. Бу кэпсэтиини бэрт аҕыйах эрэ киһи билэр. Республика парламенын кэпсэтиигэ кытыннарбатылар, Москваны кытта кэпсэтиһии буолуор диэри кинилэр сөбүлэһии саҥа бырайыагын көрүө да суохтара диэн биллэрбиттэр. Оттон сөбүлэһии кэнниттэн депутаттарбыт ону хайыыр да кыахтара суох буола түһэр. Кинилэри аралдьыта, саарата түһээри маҥнайгы эргэ бырайыагы дьүүллэтэ биэрбиттэр дииллэр. Оттон саҥа бырайыакка Москва «добро» биэрбитин кэннэ соппутуойу даҕаны көннөрөр бырааптара суох буолуохтаах диэн сэрэппиттэр. Бу аата парламеммыт республикабыт интэриэһин, государственнай бас билиитин көмүскүүр бырааба үһү. Дьэ маннык балаһыанньаҕа кэлэн олоробут.
— Бэйи доҕор, маннааҕы тойотторбутун, дьокутааттарбытын төрүт даҕаны дьонунан аахпат буолтарын кэннэ тоҕо да быыбардаан сордонобутуй? — кыра уҥуохтаах чоргуйбут киһи, олорор миэстэтиттэн кэлэйбиттии, чап гыннарда.
Дьон күлсэн, саала иһигэр сэргэхсийии буола түһэргэ дылы гынна.
— Кэбис, бэйэбит сокуоннарбытын ылынарга парламент диэн хайаан даҕаны наада буоллаҕа, — Дьулус Уйбаанабыс Саарын уопсай күйгүөр быыһыгар быһаара сатаата.
— Оттон тоҕо тугу даҕаны сатаан туруорсубаттарый?
— Бээрэ, бу ким дакылааттыырый, эн манна күн аайы да араатардатыаххын сөп, оттон билигин ыҥырыылаах киһибитин истиэҕиҥ.
— Кырдьык, Дьулус Уйбаанабыһы салгыы истиэҕиҥ…
— Ити «выпадающий доход» диэннэрэ төһө суумалаах үп үһүнүй? — дьон бэйэлэрин киһилэрэ алыстаары гынна дии санаатылар быһыылаах, быһа түһэн, тохтотон кэбистилэр.
— Чэ-чэ, тохтуум даҕаны… — киһилэрэ, син биир туох туһа тахсыан диэбиттии, муннун анныгар буугунаат, сапсыйан кэбиспитигэр, өйдөһөр быһыынан эйэ-дэмнээхтик күлсэн ыллылар.
— Ити дохуот төһө суумалааҕа чуолкайа биллибэт, быһаарса иликтэр. Быһа холоон, аҕыстан тоҕус аҥаар миллиардка диэри буолуон сөп диэн сабаҕалыыллар, — кыбытык тыллар кэмнэригэр тохтуу түһэргэ күһэллибит Саарын салгыы кэпсээн барда. — Штыров президенниир иккис болдьоҕун боппуруоһугар биһи туспутугар ыарахан кэпсэтиилэр проблемалара барыта кэлэн түмүлүннүлэр диэххэ наада. Ол курдук, былырыын «Якутуголь» компания акцияларын 25 %-нын атыылааһын Россия арбитражнай суута быһаарыытынан сокуоннайа суоҕунан ааҕыллан, кыайтарыылаах таҕыстыбыт. Онон «Мечел» диэн компанияҕа атыылаан ылбыт 11 миллиард солкуобайы тимир суол тутуутугар биэрбиппит. Билигин онтубутугар ыйанар куттал үөскээтэ. Иккис болдьох кэмин тутуу былдьаһа, биһи сирбитинэн Ленаны аннынан туоратан, кини хочотун батыһа, 1300 км усталаах нефтепровод турбата тардыллыытын уонна Саха сирин соҕуруу өттүгэр тоҕус гидроэлектростанция каскадын туттарыы бырайыактарын тиэтэлинэн ылыннара, сөбүлэһиннэрэ сатааһын кэпсэтиһиилэрэ күүскэ ыытыллаллар.
— Бээрэ, ити АЛРОСА-ны тоҕо оннук былдьаһа сатыылларый? Оттон государственнай тэрилтэ буолбатах үһү дуо? — мааҕыҥҥыттан дьыалабыай соҕус хайысхалаахтык ыйыталаһар киһи, күдээринэ күйгүөрү сөбүлээбэтэхтии, кэпсэтии сүнньүн көннөрөрдүү туоһуласта.
— Үчүгэй ыйытыы. Манна биһиги толкуйдуурбутунан, АЛРОСА контрольнай бакыатын ылан баран, государствен-най компанияны чааһынай оҥорон кэбиһэр кутталлаахтар. Красноярскай кыраай губернатора аҕыс миллиард долларга сыаналанар «Норникель» компанияны кытта АЛРОСА-ны холбуур сөбүн туһунан этэн турардаах. АЛРОСА сыаната алта миллиард долларга тэҥнэһэр. Өскөтүн холбооһун тахсар түбэлтэтигэр саҥа үөскээбит улахан компания урукку АЛРОСА биһиги республикабытын кытта сибээстээх «выпадающие доходы» эҥин курдук боппуруостарын төрүт даҕаны билинимиэн сөп. Оччоҕо айылҕабытын, бүтүн Бүлүү умнаһын нэһилиэнньэтин доруобуйатын толук туттан баран ытыспытын соттон эрэ хааларбытыгар тиийэбит.
— Тыый доҕор, биһи эрэйдээхтэр ону билбэккэ олороохтуубут, буот, бу маннык өйдөтөр дьоннор наадалар, норуокка, — били араатар си дьүгээр хаалбата.
— Кырдьык даҕаны, саҥа иһиттэхпит үһү…
— Иэдээн да эбит, букатын эстээри олорор эбиппит дии, ону туох тохтотуох бэйэтэй?
— Тохтооҥ доҕоттор, мээнэ тылга эрэ тииһимиэххэ, — эмиэ күөдьүйэн кэлбит уопсай күйгүөрү группа салайааччыта Тиитэп саба саҥарда. — Дьэ балаһыанньаны өйдөөбүт, билбит буоллаххытына, дьиэ иһигэр айдаарыаххытынааҕар илии баттааһыны хомуйууга, пикеккэ эҥин кыттан дьиҥнээх дьыаланан бэйэҕит быраапкытын көмүскүүргэ көмөлөһүҥ ээ.
Саала иһэ туохтан эрэ дьиксиммиттии ах барда. Тиитэп дьон сирэйин-хараҕын кэриччи көрдө. «Дьиҥнээх дьыаланан кыттыы туһугар тиийдэххэ, бары ньимиликээн буолан хааллылар. Тоҕо манныгый? Сокуонунан, Конституциянан көрүллэр бэйэ быраабын куруубайдык кэһиини утары көмүскэнэр тэрээһиннэргэ дьон тоҕо кыттыбатый? Туохтан туттунарый, дьаарханарый? Маны тугунан быһаарыахха сөбүй? Атын сирдэргэ, киин куораттарга дьон актыыбынаһын киһи сөҕө көрөр. Бэйэлэрин бырааптарын көмүскэнэн, пикеттэри, миитиннэри, референдумнары чаастатык, маассабайдык ыыталлар. Аһара баран өссө былааһы, салалтаны уларытыыга тиийэ туруорсаллар, модьуйсаллар, элбэҕи ситиһэллэр. Оттон биһиги былаастарынан көҥүллэммит пикеттэргэ турарбытын, миитиҥҥэ, демонстрацияҕа кыттарбытын улахаҥҥа уурабыт. Куттаспыт, хоргуспут оччо дуу, тугу да өйдөөбөппүт, сүрэҕэлдьэспит оччо дуу. Хайата да баар быһыылаах, ону билэр, «законопослушные северяне», үрүҥү-хараны араарбат, үүрүүгэ сылдьар норуот диэн күлүү-элэк оҥостон сэнэбиллээхтик сыһыаннаһан эрдэхтэрэ. Ол холобурунан республикабыт салалтатын, парламеммытын туохха да холооботторо, сокуоннарбытын аахсыбаттара буолар. Түмүгэр туох баар баайбытын-дуолбутун былдьаабыттарын үрдүнэн тимир суолу бэйэбит үппүтүнэн туттараллар. Бүппүтүн кэннэ федеральнай инфраструктура диэн былдьаан ылыахтаахтар. Маны барытын билэ-көрө олорон баарбытын-суохпутун барытын туран биэрэн эрэбит».
— Миэхэ ыйытыы баар. Ити ньиэптэн киирэр стабилизационнай диэн аатырар пуондаҕа төһө элбэх харчы баара буолла уонна туохха туттуллара буолуой? — хара көстүүмнээх, ачыкылаах, уһун хатыҥыр киһи симик соҕустук ыйытта.
— Чуолкайын этэр кыах суох буолан баран, элбэх — сүүһүнэн миллиард доллар дииллэр. Оттон туохха туттулларын чааһынан этэр буоллахха, эмиэ уустук соҕус функциялаах, — Саарын, хайдах диэн быһаарыан мунаахсыйбыттыы, хараҕын симириҥнэтэн, сүүһүн имэриммэхтээн олоро түстэ. — Пуонда государственнай тэрилтэлэргэ кредит биэрэр эбэтэр кредиттэрин сабар кыахтаах. Чааһынайдарга биэрбэт. Маннык холобур баар. «Роснефть» диэн улахана суох государственнай тэрилтэ «Сибнефть» диэн Роман Абрамович компаниятын атыылаһан турар. Бастаан «Сибнефть» сыанатын сэттэ миллиард доллар диэбиттэрэ, онтон уон бииргэ тиэрдибиттэрэ быһыылааҕа. Ону «Роснефть» омук бааныттан кредит ылан баран, уон үс миллиард долларга атыыласпыта. «Роснефть» государственнай тэрилтэ буоларын быһыытынан иэһин стабилизационнай пуонданан саптарбыттара. Дьэ, манна сыана араастаһыытыгар харчыны хайдах оонньоппуттара биллибэт. Холобура, маннык сэрэйиэххэ сөп: уон биир миллиардка атыылаһан баран, уон үскэ ыллыбыт диэн икки миллиардын иҥэриниэхтэрин да эмиэ сөп.
— Тоҕо сүрэй, доҕор! Көҥүл айбардыахтарын сөп эбит дии.
— Оччоҕо АЛРОСА-ны эмиэ итинник гыныыһыктар дуу?..
— Ама доҕор, хайа үлүгэрэй…
Дьон истибитин бэркиһээн, сөҕүү-махтайыы тыллара иһилиннилэр:
— АЛРОСА государственнай компания, ол иһин ыһыгыннара сатыыллар. Ыллылар да, приватизациялыыллара эрэбил. Өссө ол «Норникель» компанияны кытта холбоон, сыанатын улаатыннаран баран, өссө стабилизационнай пуонда нөҥүө «атыылаһыахтарын» эмиэ сөп.
— Сталин итини билэрэ буоллар буруйдаахтары уодьуганныах, хаайталаан кэбиһиэх этэ!
— Бээ-бээ, доҕоттор, атыҥҥа аралдьыйымыаҕыҥ! — быһыы-майгы тыҥааһынын көргө кубулутуу аҥаардаах күй- гүөр күөрэйиэх курдугун сөбүлээминэ, Тиитэп били үөлээннээҕин саба саҥарда.
— Сталин хаалан эрдин. Син биир кини туһалыыр кыаҕа суох. Биһиги актыыбынаспытын улаатыннарыахпытын наада, — Дьулус Иванович, дьон болҕомтотун тардаары, быстах тыллаһыылары тохтотордуу, илиитин өрө көтөхтө. — Иван Владимирович Тиитэп — эһиги салайааччыгыт чахчы актыыбынай киһи. Общественнай тэрээһиннэргэ куруук кыттар. Быйыл ис дьыала отделын үлэһиттэрэ көҥүллээх тэрээһиҥҥэ кыттыбыт дьону, ол иһигэр кырдьаҕас киһини, сокуоннайа суох күүс өттүнэн тутан илпиттэрин сууттаһан кыайбыта. Балтараа сыллааҕыта эмиэ биир ытыктыыр кырдьаҕаспытын Егор Матвеевич Бологуурабы, урут биһиэхэ сыһыана суох киһини, сымыйанан буруйдаан, куруубайдык сыһыаннаһан, массыынаҕа күүстэринэн симэллэригэр окумалын эчэтэн баран, өссө өрө баран, бэйэлэрэ сууттаһан эмиэ кыайтарбыттара.
— Тоҕо кутталай… Киһи онно-манна кыттыа да суох…
— Эчи, диэмэ даҕаны…
— Туһата диэн тугуй?.. Син биир былдьыыллар эбит дии…
— Суох, мин итини эһигини куттаан кэпсээбэтим. Төттөрүтүн, биһиги дьыалабыт кырдьыктааҕа суутунан дакаастаммытын этээрибин кэпсээтим, — Саарын эйэ-дэмнээхтик күлэн ылла. — Хата, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат дииллэринии, ол күнтэн ыла Егор Матвеевич билигин эмиэ биһиги биир актыыбынай кыттааччыбыт буолла. Дьыалата кырдьыктааҕын биллэҕэ дии. Оттон милииссийэлэр алҕаһаабыттарын өйдөөннөр, билигин илии тутуһан кэпсэтэллэр. Биһиги акциябытыгар бэрээдэк быһыытынан туораттан араас провокация оҥоһуллубатын диэн көрөллөр. Бу гражданскай уопсастыба диэки сайдыы, прогресс буолар. Онон быһыы-майгы үтүө өттүгэр уларыйар. Биллэн турар, процесс чэпчэкитэ суохтук барар, ол эрээри син туох эмэ ситиһии баар. Оттон биһиги ыытар акцияларбытын туһата суохтар диэһин алҕас буолуо. АЛРОСА-ны көмүскээбиппит алтыс сыла буолла. Дьиҥинэн, олорон биэрбиппит буоллар 2001 сыллаахха былдьаабыт буолуо этилэр. Сүрдээх киитэрэйдик, били президент үһүс болдьоҕун туһунан айдааннаах быыбар кэмигэр түбэһиннэрэн, сэрэх сыппаабыт кэмигэр өмүтүннэрэн ылыа этилэр. Эмиэ куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат дииллэринии, быыбарынан сибээстээн, киин телевидение каналларын, Европа радиостанциятын суруналыыстара мустубут кэмнэрин таба туһанаммыт, миитиннэри тэрийэн, аан дойдуга тиийэ биллэммит, киэҥ резонанс тахсан, онон тохтотон турабыт. Онтон ыла саҕаламмыта олохтоох нэһилиэнньэ интэриэһин көмүскүүр дьүккүөрдээх туруулаһыы…
Билигин даҕаны АЛРОСА-ны быһа-хото ыла иликтэр. Онон баччааҥҥа диэри бэйэбит бюджеттанан, хамнастанан олоробут. Билигин Президеммит А.Штыров иккис болдьоххо хааларын дуу, хаалбатын дуу быһаарар кылгас кэми таба туһанаары, быһыыны-майгыны олус сытыырхаттылар. Сэтинньи 15 күнүгэр Россия арбитражнай суутугар «мировое соглашение» диэн докумуоҥҥа — алмааспыт имущественнай комплексын федеральнай бюджекка биэрэр туһунан кэпсэтиигэ илии баттыахтаахтар. Ону утаран, РФ, республика президеннэрин, арбитражнай суут, Саха сирин правительствотын, бэрэссэдээтэлин, Ил Түмэн депутаттарын ааттарыгар сурук суруйан, интернет хас да сайтыгар киллэрдибит. Ол иһигэр «Кремль. орг.» диэн сайтка эмиэ. Сурукпут ис хоһооно бу баар, — Саарын балайда халыҥ киппэ кумааҕыны тарҕаттара биэрэр, — ким эмэ чуолкай куоластаах киһи дорҕоонноохтук ааҕан да биэриэн сөп этэ.
Нуучча-саха икки ардынан хааннаах эдэрчи киһи туран, компьютерга талыллыбыт, бытархай гынан баран үчүгэйдик көстөр шрибинэн икки лиискэ бэчээттэммит суругу чуолкай, чөллөркөй куолаһынан ааҕан барар…
Сурук ис хоһооно дьоҥҥо, ыраас халлааҥҥа этиҥ эппити-нии, дьайда. Быһыыны-майгыны арылхайдык арыйар, хайдах баарынан суруллубут чахчыны урут истэ-билэ иликтэрэ.
— Туох үлүгэрэй… Буолар да эбит.
— Ээ, мин биһигини эрэ баттыыллар диэн өйдүүр этим. Россияны бүтүннүү куорҕаллаабыттар эбит буолбат дуо?..
— Соторутааҕыта манна кэлэ сылдьыбыт биллэр политик, аан дойду саахымакка чемпиона сөпкө да эппит эбит: былааска чугас олигархтар, чиновниктар оҕолорун, аймахтарын, сиэннэрин туһугар сирбит баайа үлэлиир диэн этиитэ хаһыакка тахсыбыта дии.
— Биһиги өссө тулуктаһа сатаабыт эбиппит…
— Оттон туох да киһиргэһэ суох алтыс сылбытын туруулаһабыт, — дьон истибиттэрин бэркиһээн, санааларын атастаһан аймалаһан эрдэхтэринэ, Саарын быһа түһэн, быһыы-майгы билиҥҥи туругун салгыы быһааран барда…
Сомоҕолоһуу — норуот эрэлэ
Бологуурап үлэ чааһа саҕаланыыта Бэчээт дьиэтин киоскатыттан хаһыат атыылаһа тиийдэ. Тас ааны аһан, фойеҕа киирэн иһэн киоска ааныгар уруккуттан бэркэ билсэр, убаастыыр киһитин, республика биир сэргэх сахалыы хаһыатын биллэр суруналыыһын Сандал Дьурустаанабы көрсө түстэ.
— Оо, Егор Матвеевич, дорообо, хайа туох сонун-нуомас баарый?
— Эчи суох доҕор, дьиэҕэ дьуоҕаран олорор пенсионер оҕонньорго туох кэлиэй. Ыраах киэҥ сиринэн тэлэһийэр дьоҥҥо эһиэхэ буоллаҕа дии.
Сонуну-нуомаһы кэпсэппэхтээн баран, Дьурустаанап эттэ:
— Бүгүн биир чаастан пикет буолар ээ, кыттар инигин?
— Ол туох боппуруоска?
— Урукку ПНО «Якуталмаз» бас билэр имуществотын көмүскээһиҥҥэ, республика интэриэһин туруулаһыыга.
— Ээ дьэ, барар инибин, — Дьөгүөр аккаастыан эрэ кэрэйэн сөбүлэҥин биллэрдэ. Кини кэнники кэмҥэ ол-бу миитиҥҥэ, пикеккэ сылдьарын ордук эмээхсинэ бопсоруттан дьаарханар. Ол иһин үксүгэр мунньахха бардым диэн кубулдьутааччы.
— Дьэ бэрт эбит, — киһитэ үөрбүтүн биллэрэн, сэмэй баҕайытык мичийдэ.
Сандал Дьурустаанап дьэ кырдьык даҕаны дьиҥнээх патриот киһи. Билиҥҥи дьон-сэргэ туохха даҕаны дэбигис ымыттыбат, барыга бары эрэлин сүтэрбит, ээл-дээл дьаалатынан сылдьар, нэһирбит кэмигэр кини норуот тыын боппуруостарыгар дьону кытта үлэлиир общественниктартан биирдэстэрэ. Интеллигенция биир актыыбынай бэрэстэбиитэлин быһыытынан бүтүн республикаҕа биллэр сытыы суруйуулардаах суруналыыс кырдьыктаах дьыалаҕа уопсастыба күүһүн түмэргэ үлэлэһэр. Бэчээккэ сытыы, актуальнай проблемалары суруйарынан, тыанан-куоратынан үгүс киһини кытары билсэринэн, дьону кытта сатаан кэпсэтэринэн, өйдөтөн тылын ылыннарарынан, ханнык даҕаны күчүмэҕэйдэргэ эрэлин сүтэрбэтинэн, дьүккүөрүнэн, санаабытын олоххо киллэрэн тэйэринэн үчүгэй тэрийээччи, дьиҥнээх норуот киһитэ. Ол да иһин буоллаҕа, Дьөгүөр кини тылыттан дэбигис тахсааччыта суох.
Кэлин Бологуурап «АЛРОСА — Саха сирэ» общественнай түмсүү кырдьыктаах дьыалаҕа тэрийэр мунньахтарыгар көтүппэккэ кыттар буолбута. Ол биир түбэлтэттэн абаланан уонна биир үксүн бу үлэҕэ актыыбынайдык кыттар, дьону-сэргэни түмэргэ үлэлэһэр Саарын, Буурсап, Дьурустаанап курдук общественник дьон сыраларын-сылбаларын убаастаан сылдьара.
Дьөгүөр болдьохтоох кэмигэр «Московский» диэн маҕаһыын турар сибэкки үүннэрэр газоннардаах, дьон олорор ыскамыайкалардаах мэрия дьиэтин таһынааҕы дьоҕус болуоссакка сатыы тиийдэ. Сэрэйбит курдук, киһи аҕыйах, сүүрбэччэ эрэ. УАЗ микроавтобус иһиттэн түөрт-биэс эдэр уол-кыыс түүрэ эриллибит транспараннары, былакааттары, былаахтары таһаартаан палисадник тимир эрэһээҥкэтигэр өйөннөрө уурталыы сылдьаллар. Кырдьаҕас интеллигенция биллэр бэрэстэбиитэллэрэ, общественниктар, пенсионер оҕонньоттор, дьахталлар кэлитэлээбиттэр. «АЛРОСА — Саха сирэ» түмсүү актыбыыстара, араас общественнай тэрилтэ кыттыылаахтара Россия, Саха сирин былаахтарын, былакааттары күөрэччи тута сылдьаллар. Сахалыы саҥалаах барыта билэр дьоно Багдарыын Сүлбэ, Дапсы, Эколог Уйбаан, о.д. а ала-чуо көстөллөр. Дьон утуу-субуу эбии былакааттары ылан тэнитэ тутан, кэлээччи-барааччы сылдьар сирин мэһэйдээбэт гына болуоссат кытыытынан кэккэлии турунан кэбистилэр. Дьөгүөр биир билбэт оҕонньорунуун былакааты ылан тэниччи тутан баран, «Имущественнай комплекстан бюджекка киирэр дохуоту быһыы — республика нэһилиэнньэтин дьадайыыга тириэрдии!» диэн кыһыл таҥаска маҥан кыраасканан бөдөҥ буукубаларынан адаарыччы суруллубутун аахтылар.
— Ок, үчүгэй ис хоһоонноох суругу таба туппуппут ээ, доҕор, — күрэҥниҥи өҥнөөх халтаҥ сону кэппит, хапсыгыр үрүксээги сүкпүт хортуустаах оҕонньор астыммыттыы күлэн мүчүҥнээтэ уонна Бологуурап диэки сэргээбит хараҕынан «Эн санааҕар хайдаҕый?» диирдии көрөн турда.
— Оо, дьэ чахчы кырдьыгы этэр, инники дьылҕабытын быһаарар ис хоһоонноох эбит. АЛРОСА-ттан нолуоктан, арендаттан киирэр баайы-дуолу былдьаттарбыт эрэ эстэргэ барарбыт чуолкай, — Бологуурап урут көрбөтөх оҕонньорун тылын сонургуу иһиттэ. — Бээрэ, атын былакааттарга туох диэн суруйар эбиттэрий?
Дьөгүөр «РПР», «Яблоко», «Родина» диэн суруктаах былаахтардаах эдэр дьонтон кэккэлэһэ турар уолга былакаатын аҥаар маһын биэрэн, кыратык тута түһэллэригэр көрдөһөн баран, тэниччи тардыллыбыт лозуннары кэрийэ сылдьан ааҕыталаата: «Якутия-АЛРОСА — будущее всей России!», «Депутаты, отстаивайте интересы республики!», «Чиновники, не предайте интересы населения республики!», «Суд против Якутии — происки олигархов!», о.д.а. балайда сытыы ис хоһоонноох тыллар суруллубуттарын көрөн, иһигэр астына санаата. Төннөн кэлэн плакатын төттөрү ылан, билбэт оҕонньорун кытары билсиһэргэ сананна.
— Эн хантан сылдьаҕыный, доҕоор?
— Майаттан киирэ сылдьабын, Мэҥэ Мэхээлэ диэммин. Хаһыаттарга хам-түм ыстатыйаларым тахсааччылар ээ. Бу соторутааҕыта халлааммыт, килиимэппит сылыйыытын туһунан бэйэм кэтээн көрүүлэрбин «Саха сирэ» хаһыакка суруйан киллэрбитим.
— Ээ, сөбө доҕор, истэр-билэр аатым, ол эн эбиккин дии, дьэ ыстатыйаҕын булан ааҕыллыа. Хата, манна хайдах истэн кэлэн кытынныҥ?
— Хайа доҕор, төһө да тыаҕа олордорбут, буола турар быһыыны-майгыны эмиэ истэ-билэ, Сахабыт сирин инники дьылҕатыттан долгуйа, дьиксинэ сырыттахпыт дии. Түбэһэ киирбиччэ биллэрииттэн истэн кэллэҕим дии!
Бу уҥуоргу улуус оҕонньоро эрэйдээх киирэн, күнүн-дьылын хаалларан туран норуотум, дьонум-сэргэм туһа диэн республика олохтоохторун бырааптарын көмүскэһэ тураахтаатаҕа. Оттон манна, куоракка, бэлэм ууга-хаарга сылаас дьиэлэригэр олорор дьон, саатар, тугу да гыналлара суох буолан, тылларын ыстыы сытар оҕонньоттор, эмээхситтэр тус бэйэлэрин бырааптарын көмүскэһэн аҕыйах мүнүүтэ тура түһэллэрэ баҕалаах. Урукку идеология бэлэмҥэ үөрэтэн кэбиспит саастаах өттө уруккуларын курдук биэнсийэлэрэ, араас уйгуоталара, чэпчэтиилэрэ куруук баар буола туруохтааҕын курдук саныыллар быһыылаах. Онтукалара мэлийдэҕинэ, биирдэ бабат дии түһүөхтэрэ. Урукку кэмҥэ ситиһиилэрин, өҥөлөрүн өҥнүү бөҕө буолуохтара. Атын кэм кэлбитин, олох уларыйыыта туспа сокуонунан, ирдэбилинэн сайдарын билиниэхтэрин баҕарбаттар. Оттон билиҥҥи олох хаамыыта ону аахсыбат, баары баарынан, суоҕу суоҕунан ирдиир тыйыс сыһыаҥҥа олоҕурар. Дьэ ол эрээри урукку элита уларыйыы-тэлэрийии ханнык баҕарар кэмигэр барытыгар сатаан өй-санаа булан, дьүһүн кубулуйан, аакка-суолга, чиэскэ-хайҕалга, өҥө араас көрүҥэр тиксибитэ эрэ баар буолар. Ааспыт систиэмэҕэ, үгэс курдук, сүнньүнэн партийнай номенклатура, үксүн кураанах уураахтары, дьаһаллары эҥкилэ суох толорор орто сүһүөх актыбыыстар аат-суол, чиэс-бочуот үрдүгэр сылдьыбыт буоллахтарына, билигин аймахтаһыы, чугас билсии, тойот-хотут иннигэр ньылаҥнааһын-хаптаҥнааһын майгыта сээн дэнэр буолла быһыылаах. Кырдьаҕастар таах туруохтааҕар ити тиэмэҕэ санаа атастаһа, ону-маны сэлэһэ турдулар.
Пикетчиктэр ахсааннара сыыйа эбиллэн, отуччаҕа тиийдэ. Эдэркээн кыргыттар, уолаттар эбии кэлэннэр, болуоссат ыччат саҥатынан туолан, сэргэхсийэ түһэргэ дылы гынна. Эдэрдэр араас өҥнөөх былаахтары күөрэччи тута сылдьан, кэлэр өрөбүлгэ болуоссакка Ойуунускай пааматынньыгын таһыгар буолуохтаах миитиҥҥэ ыҥырыы суруктары, «Айыы суола» хаһыат киппэтиттэн тротуардар устун уонна болуоссат ортотунан төттөрү-таары аалыҥнаһар дьоҥҥо туттартаан бардылар. Ааһан иһээччилэртэн сорохторо туохха да наадыйбат көрүҥнээх аһары көтөн садьыаланан иһэн, аккаастыахтарын кэрэйэн, быһа гыммакка ыларга күһэллэллэр бадахтаах. Ол да буоллар аккаастанааччылар даҕаны бааллар.
Түмсүү лидерэ Дьулус Саарын, эколог Уйбаан, Борис Владимиров, Сандал Дьурустаанап, о.д.а. тохтоон ааһааччыларга буолар турар быһыыны-майгыны быһаараллар, кэпсииллэр. Кинилэр кэлээччи-барааччы дьоҥҥо ыҥырыы суругу тарҕата-тарҕата, ааһар дьонтон норуот, республика интэриэһин көмүскүүр акцияҕа кыттан, аҕыйах мүнүүтэ тура түһэллэригэр көрдөһөллөр. Туораттан көрөргө ол хайдах эрэ ким эрэ бэйэтин тус интэриэһин туһугар көрдөһө, үҥэ-сүктэ сатыы турарыгар маарынныыр. Дьэ абалаах баҕайы, баар-суох аһатан-сиэтэн олорор сирбит, дойдубут баайын бүтүн норуотунан тахсан көмүскүүр, туруулаһар оннугар ааттаһыннара-көрдөһүннэрэ сылдьаллара, нэһилиэнньэ үксэ өйдөөбөтө сүрдээх.
Биир маҥан сэлээппэлээх, сиэрэй көстүүмнээх, аастыйбыт баттахтаах эрээри чыры-чыначчы туттубут хатыҥыр оҕонньор плакаттар ис хоһооннорун ааҕаары тохтоон ыла-ыла, турар дьону сиилээбиттии көрүтэлээн, аттыларынан ааһан истэҕинэ, Борис Владимиров тохтотон, хаһыаты кытта ыҥырыы суругун үҥүлүттэ:
— Баһаалыста, аҕыйах мүнүүтэ тохтуу түс эрэ, бу барыбытыгар наадалаах дьыалаҕа Багдарыын Сүлбэ, Дапсы, биллиилээх эколог Буурсап, Дьуохар Уйбаан, аны Майаттан киирэ сылдьар кырдьаҕас киһи Мэҥэ Мэхээлэ тураллар, ол биллиилээх учуонай, кини аттыгар Мархаттан, Хатастан сылдьар пенсионердар, интеллигенция дьоһун бэрэстэбиитэллэрэ, ыччаттар кыттыыны ылаллар.
— Эс, туох аатай, былааһы утараары, бууннаары тураҕыт дуо? Араас лозуннааххыт-баҕастааххыт, — оҕонньор тымныытык батары көрдө.
— Кэбис, бууннааһын буолбатах, бэйэбит сокуоннай гражданскай бырааппытын Конституциянан мэктиэлэнэр көрүҥүнэн көмүскэһэбит. Бюджеппыт сүрүн үбүн киллэрэр алмааспыт баайын-дуолун былдьатымаары туруулаһабыт. Ама ону өйдүүр инигин? — Борис Владимиров өмүттэн хаалан, көмүскэнэрдии быһаара сатаата.
— Ии, өссө бырааптааххыт-баҕастааххыт… Эһигини барыгытын мэнээк чолоҥнообот-чобоорхойбот гына эппиэккэ тардыталыахха наада! — киһитэ сөмүйэтин чочоҥнотон кыбдьырынан ылла, тугу эрэ киҥинэйэ-киҥинэйэ болуоссат ортотунан маҕаһыыннар диэки хачыыппайдана турда.
— Тыый, саҥардаҕа-иҥэрдэҕэ баҕас тугун иччилээҕэй, хабырай, уруккута хайа эрэ тойон дуома эбэтэр уорган үлэһитэ быһыылаах, — плакат тутуһан турар номоҕон көрүҥнээх сааһырбыт дьахтар сөбүлээбэтэхтии саҥа аллайда уонна икки өттүнэн иҥнэҥнээн кэбистэ.
— Урут ыга үктүү, киэбирэ үөрэммит, топпут партократ, номенклатура асаһынньаҥа сылдьар ини!
— Адьас былыргы НКВД силиэдэбэтэлин курдук кыбдьырынар дии, кыахтааҕа буоллар, билигин даҕаны кытаанах мутук буллаҕына ытаталыыр киһийдэх сылдьар!
— Бу туохха мустан тураҕыт, тугу туруорсаҕыт?.. — кэпсэтэ, күлэ-сала ньамалаһа испит икки эдэр дьахтартан биирдэстэрэ эмискэ тохтуу биэрэн, хабытайдана түстэ.
— Ааҕыҥ ээ, — Бологуурап дьахталлар солуута суох сонумсах харахтарынан тэһитэ көрөн дьэргэлдьиһэллэрин сөбүлээминэ, плакатын диэки садьыс гынна. Онуоха дьахталлар өс киирбэх кэрийэ сылдьан плакаттар ис хоһооннорун ааҕа-ааҕа соһуйуу-өмүрүү, «уой-аай» бөҕөтө буоллулар.
— Тыый, куттаммаккыт дуо? Наһаа крутой тыллары суруйбуккут дии! — Онтон биирдэрэ Бологуурабы болҕойон көрөөт аймана түстэ: — Ээ, арба, былырыын, быһыыта, эйиигин милииссийэлэр туппуттара буолбат дуо, хаһыаттарга суруйбуттара аҕай дии!
Дьөгүөр сөбүлээбэт боппуруоһун санаппыттарын иһигэр киллэрбэккэ, дьиэс-куос тутунна, дьалты хаамыан баҕарда. Дьахтар өссө эбии чалыгыраата:
— Тыый, оттон миитиҥҥэ сырыттаххына туппуттар этэ дии, тутан турар хаартыскаларыгар чахчы эн этиҥ.
— Чэ, ону-маны токкоолоспокко, хата кыратык тура түһүҥ, — Дьуохар Уйбаан дьахталлар иннилэрин быһа түһэн, плакат аҕалан үҥүлүттэ уонна тирии кууркалаах милииссийэ майора кэлэн, Дьулус Саарыны кытта илии тутуһан эрэрин ыйан көрдөрдө. — Көрөҕүт дуо ол, милииссийэ тойоно илэ бэйэтинэн кэлэн сөбүлэҥин биллэрэ турар.
— Ээйиис, албына буолуо! Кэби-ис биһи барыахха! — түр-гэн саҥалаах хабытайдаммыт дьахтар дьүөгэтин кытта түргэн үлүгэрдик светофор күөх уотун баттаһа суолу туораан, уулусса нөҥүө хаамсан тоһугураһа турдулар.
«Барахсаттар, эчи харахтара кыраҕытын көр, баччааҥҥа диэри өйдөрүгэр хатаан сылдьаллара да бэрт ээ!» Бологуурап урукку баттыгастаах түбэлтэни өйдөөн хом түстэ. Ол балтараа сыллааҕыта буолбут быһылаан хараҕар бу баардыы саҥалыы көстөн кэлэргэ дылы гынна.
…Кини кулун тутар ый биир дьыбардаах сарсыардатыгар үлэ чааһын саҕаланыыта, хаһыат атыылаһаары, дьиэтиттэн эрдэ тахсыбыта. Лиибинэн сэттис этээстэн саҥардыы аллара диэки түһэн эрдэҕинэ, аара тохтотон, алтыс этээстэн улахан суумка тутуурдаах биллэр учуонай Уйбаныап киирэн кээлтэ. Эмиэ хаһыатын ыла баран иһэр эбит. Соһуйа-өмүрэ дорооболоһон, кэпсэтэ-кэпсэтэ лииптэн тахсан, аргыстаһан барбыттара. Дьөгүөр аара киин болуоссат таһынааҕы автобус тохтобулун кэннигэр тимир аргыга тардыллыбыт таҥас бүрүөһүн иһинээҕи киоскаттан хас да хаһыаты атыыласпыта. Болуоссакка кэлбиттэрэ, уулусса нөҥүө правительство дьиэтин утары былаах, былакаат тутуурдаах сүүһүнэн киһи мустан турара. Дьөгүөрдээх бөлөх дьоҥҥо кэлэн ыйыталаһан билбиттэрэ, бу сарсыарда Москваттан АЛРОСА саҥа тойоно кэлиэхтээх үһү. Аэропортан тута Ил Түмэҥҥэ кэлэн депутаттары кытта көрсүһүөхтээх диэн ону кэтэһэн тураллар эбит. Былакааттара, лозуннара АЛРОСА-ҕа республика интэриэһин көмүскээһин туһунан ис хоһооннооҕун АЛРОСА саҥа тойонугар көрдөрөөрү тэниччи тутан тураллара. Мустубуттар ортолоругар кинилэр билэр дьонноро балачча бааллара. Олору кытта сонун-нуомас үллэстэн, кэпсэтэн тура түспүттэрэ. Халлаан дьыбарыгар эбии арҕааттан сытыы соҕус тыаллаах этэ. Уйбаныап сотору дьагдьайан хаһыатын ыла барбыта. Бологуурап, дьону-сэргэни кытта кэпсэтэ таарыйа, ол кэлиэхтээх тойоннорун көрөөрү өссө да хаала түспүтэ.
Киһилэрэ кэллэр кэлэн биэрбэтэҕэ. Арааһа, атын сиринэн кэлэн, кэтэх аанынан ааста быһыылаах диэн дьон саарбаҕалаан, сээбэҥнэһэн барбыттара. Мустубут дьонтон үксүлэрэ чараас баҕайытык таҥна сылдьар ыччат этэ, тымныы дьыбарга тоҥо быһыытыйан эккирээмэхтээн, битийбэхтээн ылаллара. Дөрүн-дөрүн «Са-ха си-рэ! АЛРОСА!» диэн хаһыытаһан баардарын биллэрэллэрэ, былаахтарынан далбаатаналлара. Онтон ураты туох да харахха быраҕыллар атын дьайыыны оҥорбокко хам бааччы турбуттара. Арай күөх өҥнөөх камуфляж көстүүмүн таһынан погоннаах, сиэбигэр араассыйалаах үскэл көрүҥнээх саастаах милииссийэ полковнига болуоссат ортотунан төттөрү-таары хаамыталаан көөдөлдьүйэрэ киһи хараҕын аалар курдуга. Полковник мустубут дьону сиилээбиттии хатыылааҕынан көрүтэлиирэ, кинини ордук ыччат дөрүн-дөрүн хаһыыта бэркэ кыйахыыр быһыылааҕа. Онно өйдөөн көрдөххө, милииссийэлэр элбээбиттэр этэ. Хас да массыынанан кэлэн болуоссат иһинэн-таһынан бөлөх-бөлөх тураллара.
Бологуурап, биир нэһилиэккэ үөскээбит, кыра эрдэҕинээҕи оҕо сааһын доҕорун Лэгэнтэй Лэгэнтэйэбиһи көрсөн, сүргэтэ көтөҕүллүбүччэ уруккуну-хойуккуну ирэ-хоро сэлэһэн, онтон бараары дьон быыһынан хааман иһэн аны үөлээннээҕин, биир идэлээҕин Көстөкүүн Гурьевы көрсөн өссө тардыллыбыта.
Дьөгүөр сибэкки газонун аттыгар турар дьон таһыгар кэлиитэ биир үөһээ уоһугар бытыктаах, холуочук көрүҥнээх хара ачыкылаах ыстаарсай лейтенант саха милииссийэтэ эдэр дьоҥҥо ынан кэлэ-кэлэ, туох эрэ диэн үөхсэр саҥата иһиллибитин олус соһуйа, сүөлүргүү санаабыта. Кини туохха эрэ саанар быһыылааҕа. Дьон, дьиксиммит быһыынан, саҥата суох дьалты хааман биэрбиттэрэ. Атын милииссийэлэр эмиэ болуоссат ортотунааҕы дьону эргийэ, былакааттаах дьон диэки ыган киирэ сатыыр курдуктара. Дьөгүөр, бэйэтэ да билбэтинэн, туохтан эрэ ытырыктата санаан, мааҕыҥҥы атаһын кытта аргыстаһан, түргэн соҕустук бараары гыммыта, арай киһитэ били полковнигы кытта тугу эрэ мөккүһэр аҥаардаах тыл бырахса тураллара. Өйдөөн истибитэ, полковник куттуурдуу суоһурҕанар эбит:
— …Эн да эппэтэргин, биһиги тэрийээччилэри син биир булуохпут!
— Мин хантан билиэмий, бу үлэбэр баран иһэммин табаарыспын көрсөммүн тохтообутум. Оо, хата оруобуна бу кэллэ! Бу кинилиин тохтоон кэпсэтэ түспүппүт, — үөлээннээҕэ Лэгэнтэй Дьөгүөр диэки кэҕис гыммыта.
— Ол да буоллар буруйдааҕы дьэ быһаарыахпыт! — полковник аны Бологуурапка эргиллэн, саанардыы көбдьүөрбүтэ.
Полковник өс саҕа буолан кэлтэйдии дьаҕарыйа-ыҕарыйа турарыттан Дьөгүөр олус кыһыйа санаабыта.
— Туох баарый бу манна? Оннооҕор буолуох улахан куораттарга суолу бүөлүүллэр, массыыналары тохтотоллор. Оттон бу дьон хам бааччы биир сиргэ тураллар ээ манна, алмаас хампаанньатын саҥа тойонун кэтэһэллэр эбээт.
— Эн тоҕо туораттан орооһоҕун, мин тэрийээччилэри тутуохпут диибин дии! — полковник баайсар тоҕоос көһүннэ диэн үөрбүттүү ынан кэлбитэ, өтөрү-батары көрүтэлээбитэ.
— Ол кимнээҕи?
— Хотя бы эйиигин да буоллун!
Бологуурап өмүттэн хаалан туох да диэн хардарбакка хаалбыта. Ол икки ардыгар дьон транспараннарын, былаахтарын хомуйан тарҕаһан барбыттара. Эмискэ аттыларыгар айдаан буолбутугар көрө түспүттэрэ, милииссийэлэр биир эдэр суруйааччы уолу тутан, массыынаҕа симэн эрэллэрэ.
Чугас турар дьон, ол иһигэр Дьөгүөр табаарыһынаан тиийэн: «Уолу тоҕо тутаҕытый?» — диэн мөккүһэн көрбүттэрэ да, эмээн буолбатаҕа, кум-хам тутан массыынаҕа уган кэбиспиттэрэ. Үөлээннээхтэр арбы-сарбы буолан, аргыстаһан барардыы уулуссаны саҥардыы ортолоон эрдэхтэринэ, эмискэ биэс-алта милииссийэ саба сырсан кэлээт, үрдүлэригэр түһэн соһуспутунан барбыттара. Тоҕо эрэ бары, киксибит курдук, чуо Дьөгүөрү тула өттүттэн мөрөйдөөн массыына диэки илдьибиттэрэ. Лэгэнтэй кинини быыһаары, аҥаар илиититтэн тардыалаһан көрбүтүн, бэйэтин тутаары ыксатаннар, тэскилииргэ күһэллибитэ. Дьөгүөрү уулусса кытыытыгар турар УАЗ массыынаҕа дэллэритэн аҕалан, илиитин-атаҕын эрийэн, суулуу тутан массыына иһигэр симэн кэбиспиттэрэ. Массыына иһэ толору киһи этэ, били тутуллубут суруйааччы уол эмиэ манна олороро. Ыга симсэн, ИДЬМ маҥнайгы отделыгар кэлбиттэрэ. Киһи кута-сүрэ тохтуо суох айылаах тымныынан, сиигинэн аҥылыйар кыараҕас хараҥа көрүдүөрүнэн иккис этээскэ таһааран биир кэҥэс соҕус хоско киллэрбиттэрэ. Куруускаттан чэй иһэ олорор формалаах икки саха эдэр дьоно, өрдөөҥҥүттэн кэтэһэ олорор дьон курдук, кинилэри сэҥээрбэтэхтии көрбүттэрэ. Үлэлэрин сиэринэн күн аайы элбэхтэ хатыланар түбэлтэ быһыылаах. Биирдэрэ икки бланканы аҕалан эр-биир туттартаан кэбиспитэ.
— Объяснительнайда суруйуҥ.
Бологуураптаах ол кумааҕыларын толорон туттарбыттарын кэннэ, кэтэһиннэрэ түһэн баран, төттөрү аллараа этээскэ түһэрбиттэрэ. Көрүдүөр хаҥас өттүнээҕи муҥур хонноххо турар остуол нөҥүө, били кинини тутар-хабар кэмнэригэр барыларыттан ордук чобуорхайбыт, ыстаарсай лейтенант званиелаах саас ортолоох үөһээ уоһугар бытык дуомнаах хара бараан саха милиционера олороро. Амбарнай кинигэ курдук улахан сурунаалга тугу эрэ суруйара. Бука, пикет кэнниттэн буолбут быһылаан кыайыытын-хотуутун сиһилии тиһэн эрдэҕэ. Кинини утары олорор хатыҥыр көрүҥнээх милииссийэ киһитин аттыгар, бадаҕа, быстах кэмҥэ хаайыллыбыт дьон быһыылаах, үксэ Кавказ омук бэрэстэбиитэллэрэ уочараттаан тураллара. Кыра званиелаах эрээри, туһугар муҥур тойон курдук туттан олорор хатыҥыр милиционер, тэтэрээккэ түргэн үлүгэрдик бэлиэтии-бэлиэтии, уочараттаан турааччыларга докумуоннарын туттартыыра. Тугу эрэ хас биирдиилэригэр күргүй былаастаах тоһоҕолоон этэ-этэ ыыталаан иһэрэ. Анарааҥҥылара, босхоломмут үөрүүлэригэр, наар сөбүлэҥи кытта тоҥхолдьуһа-тоҥхолдьуһа тахсар аан диэки дьулуһаллара. Урут бу уораҕайга сылдьыбатах киһиэхэ сүөргү, тосту-туора көстүү этэ. Ол турдахтарына, таһыттан биир майор званиелаах бушлаттаах саха киһитэ киирэн кэлбитэ. Дьиктиргээбиттии, Дьөгүөр сирэйин-хараҕын одууласпахтаабыта.
— Хайа, бу эн, кырдьаҕас, манна хайдах кэллиҥ?
— Оттон эн уолаттарыҥ тутан аҕаллылар дии, — Дьөгүөр, майору төһө да саҥа көрдөр, арааһа, билэр быһыылаах дии санаан, эрэмньилээхтик хоруйдаабыта.
— Туохха эрэ сыыстарбытыҥ буолуо. Кырдьаҕас, биллэр киһини тутуохтарын сөбө суох…
— Ону инньэ гыныах дьон дуо бу, — Дьөгүөр ыстаарсай лейтенант диэки кэҕис гыммыта, — тута илиибин-атахпын эрийэ тутан, үлтү кумалаан массыынаҕа симмиттэрэ.
— Ээ, уолаттар эдэрдэригэр тэптэрэн, баҕар, алҕаһаабыттара да буолуо, — майор, алы гынардыы мичик гынаат, үлэһитин диэки сөбүлээбэтэхтик көрөн ылбыта уонна саҥата суох тахсан барбыта.
— Массыынаҕа ыҥырбыппыт дии, киирэн претензияҕытын быһаарсыҥ диэн, тоҕо бэйэҕит киирбэтэххитий?! — ыстаарсай лейтенант суруйарын тохтотон, эмискэ оруо маһы ортотунан көбүөлээн тоҕо барбыта.
— Ол эһиэхэ тоҕо киириэхпитий, туох даҕаны буруйа суох эрээри тутулларбыт сокуону кэһии буолар! — Дьөгүөр куруубай сыһыантан, күргүйтэн абаланан саҥатын улаатыннаран хоруйдаабыта.
Ити кэнниттэн ыстаарсай лейтенант Дьөгүөрдээххэ иккиэннэригэр боротокуол толорон бодьуустаспыта. Бу дьыалалара бэрт өр, балтараа чаас курдук, барбыта. Аатыттан-суолуттан саҕалаан, хаһан ханна төрөөбүтүн, туох идэҕэ үөрэммитин, үлэлээбитин, быһата, биографиятын бүтүннүү түөрэн ыйыталаһан баран, «тоҕо пикеккэ кыттыбыккыный, ким тэрийбитэй?» диэн олуйсан кэпсэтии аны доппуруоска кубулуйан барбыта. Балайда уһуннук киҥир-хаҥыр быһаарсыы кэнниттэн, киһилэрэ суруйбут боротокуолугар илии баттатан, «сарсын тоҕус чааска кэлээриҥ» диэн баран дьэ босхолоон абыраабыта. Тахсалларыгар тоҕо эрэ кэтэх аанынан таһаарбыттара. Сатыы дьиэлээн иһэн, Дьөгүөр дайбанарыгар, хаҥас окумала хайдах эрэ көһүйэ быһыытыйан, хамсаттаҕын аайы «аһыс» гынар буолбут этэ. Били массыынаҕа симэллэригэр, арааһа, тугун эрэ эчэппиттэрин сылааһыгар билбэтэх эбит буоллаҕа…
Дьиэтигэр киирэрин кытта дьоно соһуйа-өмүрэ көрсүбүттэрэ. Туох быһылааҥҥа түбэспитин өссө ситэ өйдөөбөккө, билбэккэ даҕаны олороллоро. Арай сотору-сотору төлөпүөнүнэн ыйыталаһааччылар, сураһааччылар быстах-остох тылларыттан-өстөрүттэн туох эрэ быһылаан тахсыбытын, киһилэрэ милииссийэлэргэ тутуллубутун туһунан саарбах сураҕы эрэ өйдөөн хаалбыттар. Ханна барыахтарын, тугу гыныахтарын билиминэ олордохторуна, хата, бэйэтэ кэлэн, уоскуйбуттара. Онтон туох буолбутун сиһилии кэпсээбитин эрэ кэннэ, куттаныы, соһуйуу, сэмэлээһин буолбута.
Кэлэн баран билбитэ, кинилэри массыынаҕа симэн илдьээттэрин кытта, хас даҕаны суруналыыс уолаттар-кыргыттар бэһиэ-алтыа буолан, фотоаппараттарын, видеокамераларын туппутунан, милииссийэлэргэ сүүрэн тиийбиттэр эбит этэ. Ону эрэ күүппэккэ олорбут милииссийэ тойотторо, айдаан тахсыан билэннэр, суруналыыстар модьуйсууларыттан толлоннор, туппут дьоннорун эрдэ босхолоон, кэтэх аанынан утаарбыттар эбит.
Сарсыарда Дьөгүөр хаҥас окумала хамсаппат буола сүүлэ испит ыарыытыттан уһуктан кэлбитэ. Онон чэйдээт даҕаны, поликлиникаҕа тиийэн, хирурга көрдөрбүтүн, рентгеҥҥэ устан баран, хаҥас окумалыҥ тахсыбыт уонна силгэтэ ууммут диэн быһаарбыттара. Хирург, элбэх саҥалаах эдэр киһи, илиитин сэрэнэн араастаан уҥа-хаҥас хамсатан, миэстэтигэр киллэрбит курдук буолбута. Онтуката билигин даҕаны өрө ууннаҕына көммөт уонна ыарыыта төһө да мүлүрүйдэр, букатыннаахтык оһо илик.
Аҕыйах хонон баран, арай Дьөгүөргэ дьиэтигэр почтальон тэлэгирээмэ аҕалан туттарбыта. Онто суукка ыҥырыллар бэбиэскэ буолан соһуппута. Милииссийэлэр өссө «Бологуурап общественнай бэрээдэги кэстэ, онон миэрэҕэ тардыллара наада» диэн мировой судьуйа аатыгар суукка түһэрбиттэр этэ. Урут суут аанын өҥөйбөтөх киһи доруобуйата эмсэҕэлээбитин, буруйа суоҕар атаҕастаммытын үрдүнэн өссө сууттанар буолбутуттан эмиэ да соһуйа-абара, эмиэ да дьиксинэ быһыытыйбыта.
Бэбиэскэ кэлиэн иннинэ бу быһылаан туһунан республика уонна куорат араас хаһыаттара буруйа суох суруналыыһы милииссийэ үлэһиттэрэ сыыһа туппуттарын туһунан суруйан киэҥ айдааны тарпыттара. Арааһа, ол айдаан олус кэҥээри гыммытыттан уонна суруналыыстар тиийэн уйаларыгар уу киллэрбиттэриттэн дьаарханан, эрдэттэн суос бэринэн, суутунан быһаарсарга суоттаммыттар быһыылааҕа. «Лучшая защита — это нападение» диэн мээнэҕэ этиллибэт өс номоҕор олоҕурбуттара өтө көстөрө. Оччотугар бу дьонуҥ кыайалларыгар бигэ эрэллээх, суут-сокуон күүһэ кинилэр диэки хото иэҕиллиэхтээҕэр бүк итэҕэйэр буолан, Бологуурабы эрэ буолбакка, инникитин бүтүн уопсастыбаны салыннарар, уруккулуу биир муостанан хаамтарар, хабахха тыыннарар туругу ситиһэр санаалаах сыалы-соругу туруоруммуттара сэрэйиллэрэ. Онон самнарыылаах, этэргэ дылы, көрдөрүүлээх дьүүллээһин күүтүллэрэ.
Бологуурап, урут хаһан да суут-сокуон дьүүлүгэр түбэспэтэх, сыстыбатах киһи, кырдьыга, улаханнык саллыбыта. Бу дьыалаҕа кырдьыгын буларыгар, бэйэтин быраабын көмүскэнэригэр уопуттаах сүбэһит, үчүгэй адвокат наадата тирээн кэлбитэ. Дьолго, оннук киһи көстүбүтэ. Биллиилээх юрист Яковлев адвокат идэлээх бэйэтин уолун Ньургуну бу дьыалаҕа сыһыарбыта.
Ол кэмҥэ Бологуурабы уонна эдэр айар үлэһити тутууларынан сибээстээн, нууччалыы-сахалыы тыллаах хаһыаттарга киһи ааҕан сиппэт элбэх суруйуулара тахсыталаабыттара. АЛРОСА-ҕа республика интэриэһин көмүскээһин хампаанньата күүһүрбүтэ. Улуустарынан илии баттааһын хомуйуута саҕаламмыта. Дьөгүөр илиитигэр хаһыат матырыйааллара, ылбыт эчэйиитин туһунан балыыһаттан ыспыраапка, рентгеҥҥэ түһэрбит хаартыскалара бааллара.
Мировой судьуйа Местникова дьыаланы дьиҥ баарынан көрөн быһаарыытыгар адвокат Яковлев көмүскүүр оруолун үчүгэйдик толорбутуттан быһаччы тутулуктаммыта. Истээччилэр кини этиитин биһирээбиттэрэ, онон Бологуурап буруйа суоҕа бигэргэтиллэн, кыайыы өрөгөйүн билбитэ. Онно кини үөрбүтэ баара, бу — общественность уһуктуутуттан. Эдэр хорсун суруналыыстар элбээбиттэрин, ыччат актыыбынаһа үрдээбитин бэйэтэ күчүмэҕэй быһыыга-майгыга түбэһэн баран билбитэ. Бу — суверенитет сүдү бэлэҕэ, туһата, үтүө түмүгэ буоллаҕа. Бастакы президент норуот өйүн-санаатын уһугуннарбыт, кутун-сүрүн бөҕөргөппүт улуу өҥөтө.
Урукку систиэмэҕэ НКВД саҕаттан бэрээдэги көрөр, быраабы харыстыыр ааттаах уорган туһааннаах дьоно хабыр тутууга-хабыыга үөрэнэн хаалбыттарынан, кинилэр бэйэлээхтэр үрүҥү хара да диэн туран, сирэйэ-хараҕа суох сымыйа дьыала тэрийэн, суукка кими баҕарар сир-буор сирэйдииллэрэ күүппэтэх өттүлэриттэн бэйэлэрин утары эргийэн тахсыбыта. Дьэ, сорох погоннаах дьон сымыйалыыры, киһини хоруотууру баҕас баһылаабыт дьыалалара эбит этэ. Ол оҥорбут дьыалаларыгар онно сылдьыспыт алта милиционер Дьөгүөрү «пикети актыыбынай тэрийээччи, былааҕы, транспараны дьоҥҥо тарҕаппыта, пикет кэнниттэн төттөрү хомуйан суулуур этэ, дьону «Руки прочь от АЛРОСА!» диэн хаһыытыылларыгар агитациялыыра» диэн тойонноругар алтыан биир халыыбынан арааппар бөҕөнү түһэрбит этилэр. Ол арааппардарыгар олоҕуран, били кинилэри тутан боротокуоллаабыт ыстаарсай лейтенант дьыала оҥорон суукка түһэрбитэ биллибитэ.
Дьөгүөр эдэр суруналыыс Туйаара Кымова оччотооҕу быһыы-майгы сытыырхайбытын туоһулуур «Көҥүл санаа көмүллээри гынна дуо?» диэн ыстатыйаны куорат хаһыатыгар бэчээттэппитин өйдөөн кэллэ. Ол сарсыарда пикеккэ сылдьыбыт биир аҕамсыйбыт саастаах киһи кэпсээбитин кыыс суруйбутун Дьөгүөр тылыттан тылыгар диэри өйдүү сылдьар:
«Күнүскү пикет кэнниттэн дьиэлээн истэхпинэ, биир үөһэ уоһугар бытыктаах ыстаарсай лейтенант кэлэн, үрдүбэр түһэн, сосуһан киирэн барбыта. Киниэхэ эбии икки майор сүүрэн кэлбиттэрэ. Дьон быыһаабыта. Сыыһа-халты үктэнэн, массыынаҕа киирэн биэрэ сыһа-сыһа куоттум. Милииссийэ- лэр эрдэттэн куруубайдыыллар, дьону үөҕэллэр этэ. Ол ыстаарсай лейтенант аатын дьон туоһуласпытыгар: «1 ГОМ участковайабын, Кэбээйибин, Никифоров диэммин», — диэбитэ. Киһи хомойуох, ол тутааччы-хабааччы, дьону түүрэйдээччи, маат-муут кутааччы оруолугар саха милииссийэлэрэ сылдьаллара. Министри солбуйааччыга бэрт буола сатаабыттара оччо дуу, сиэрдэрин-сигилилэрин сүтэрбиттэрэ оччо эбитэ дуу… Пикет уһуллубут видеокассетатын көрдөххө, министр солбуйааччыта соруйан дьону кыйахыыр (провокациялыыр), киэбирэр. Милииссийэлэр наар бөлөх дьону быһан, биирдии-биирдии илдьэ бара сатыыллара…
Иһиттэххэ, полковник сотору-сотору Чечняҕа баран кэлбит аатырар. Ол сырыы содулуттан дьону аҥаар кырыытыттан уорбалыырга, барыларын бөрүстүүпүнньүк кэккэтигэр киллэрэргэ үөрэннэҕэ. Ис дьыала саҥа министрэ кэллэ-кэлээт, киһини кырбаан дьыалалана сылдьыбыта, солбуйааччыта ону үтүктэн эмиэ кэдэрги майгыланнаҕа дуу»…
«…ол тутааччы-хабааччы, дьону түүрэйдээччи, маат-муут кутааччы оруолугар саха милииссийэлэрэ сылдьаллара» дьэ кырдьык хомолтолоох да, сааттаах даҕаны суол. Пикеккэ турар дьон көччүргээн эбэтэр соруйан формалаах дьону кыынньыыр баҕаттан кэлэн тоҥо-хата турбатахтара чахчытын арыый ону-маны ыйдаҥардар киһи өйдүөн сөп этэ. Норуоппутун, бюджет үлэһиттэрин, ол иһигэр кинилэр бэйэлэрин, дьиэ кэргэттэрин, төрөппүттэрин-аймахтарын хамнастаан олорор баар-суох соҕотох сабыылаах акционернай компаниябытын, республикаттан былдьаан ылан, АЛРОСА-ны чааһынай тэрилтэҕэ кубулутаары суудайары утаран, ыччаттарбыт бэйэлэрин инники кэскиллэрин көмүскээн туралларын, ама, өйдөөбөттөрө, билбэттэрэ буолуо дуо? Өйдөөбөт буоллахтарына, ол аата, эмиэ аанньата суох дьон үлэлииллэрин туоһулуур. Оттон кинилэр өйдүүр-билэр эрээри бэйэлэрин килиэптэрин, кинилэр оҕолоро, кэргэттэрэ аччыктаабаттарын туһугар кэлэн туруулаһа-көмүскэһэ турар биир дойдулаахтарын, ама да бирикээс баарын иһин, ыты киксэрбит курдук үрдүлэригэр түһэн, үүрэ-түрүйэ сатыыр, хаайар буоллахтарына, бу норуот инникитэ суоҕун, эстэр-быстар дьылҕалааҕын көрдөрөр».
Ол ыстатыйаҕа общественнай деятель, учуонай Уйбаныап ахтыыта эмиэ баара: «Мин дьагдьайан эрдэ барбатаҕым эбитэ буоллар, эмиэ тутуллуох эбиппин. Син биир туох эмит диэн саҥарыа этим… Эдэр сааспын санатыахтара хаалбыт… Киһи да сонньуйар. Биһиги тоталитарнай режимҥэ, большевистскай террорга 70 сыл олорбуппут. Уонча сыл буолла «Суверенитеты төһө кыайаргытынан ылыҥ» диэбиттэрэ. Сүрэхпит бааһын оһорунан, умна быһыытыйан, дьэ өрө тыынан демократическай дойду дьонун курдук сананан испиппит баара… Ол гынан баран, бэйэҕит да көрөҕүт, анараа (киин сиргэ) дьон хайдах миитиннииллэрин. Биһиги дьэ муҥутуур муһуннахпытына, 300-тэн эрэ тахсабыт уонна туох да бэрээдэги кэспэппит. Уу чуумпутук турабыт. Ол үрдүнэн туох буоллулар? Ханна баран иһэбитий?! Эмиэ аа-дьуо тоталитарнай режимҥэ, диктатураҕа төннөбүт дуу? Мин оннук диэн дьиксинэ саныыбын. Көннөрү дьон ортотугар турбут кырдьаҕас киһини, суруналыыһы туох гынаары тутуохха, хаайыахха наада этэй?»
Дьэ кырдьык Уйбаныап этиэн этэр, дьиксиниэн дьикси- нэр. Бииринэн, кини миитиҥҥэ, пикеккэ тахсааччы, дойдутун, дьонун-сэргэтин туһугар дьиҥнээхтик ыалдьааччы патриот аҕыйаҕыттан хомойор. Дьон үксэ бу аҕыйах киһи күлүгэр бүгэн олорон, кинилэр сыралаһан ситиспиттэрин — охторбут тииттэрин тииҥиттэн бэлэми итигэстэһэллэрин этэр. Кыбыстыылаах быһыы. Суобастаахпын, дьонум-сэргэм, оҕолорум, кэргэттэрим туһугар ыалдьабын дии сананар киһи бу тыллартан тус бэйэтигэр түмүк оҥостуон сөбө. Иккиһинэн, бэрээдэги кэспэккэ хам бааччы турар дьону аҥаар кырыытыттан түүрэйдээн киһи быраабын көмүскүүр-араҥаччылыыр уорганнарбыт — милииссийэлэр туох да төрүөтэ суох була сатаан мөрөйдөөһүннэрин кини эмиэ диктатураҕа, политичес- кай террорга төннөр быһыыны-майгыны үөскэтэ сатааһын курдук көрөр.
Ол эрээри кыра да буоллар хамсааһын, ситиһии баар эбит. Төһө даҕаны норуот политикаҕа актыыбынаһа билиҥҥитэ күүһүрэ илигин иһин, бу республика историятыгар, общественнай-политическай олоҕор урут хаһан да буолбатах саҥа көстүү. Инникитин бэйэ быраабын көмүскэнэр, кырдьыктаах дьыала иһин туруулаһар күүс, кыах баар буолбут эбит диэн санааттан киһи үөрэр, дуоһуйар.
Мантан сиэттэрэн, киһи уруккуну-хойуккуну элбэҕи эргитэ саныан сөп. Сор-муҥ буулаабыт 1930—1950-с сыллар хараҥа хаайыылара хараххар илэ-бодо көстөн кэлэргэ дылы гыналлар. Ойуунускайдаах, кинилэр доҕотторо хаанынан ытыы сытар хараҥа камераларыгар тастан норуот, общественность өттүттэн ким да көмүскүүр, өйөбүл тыла-өһө иһиллиэхтээҕэр буолуох, оччотооҕу коммунистическай режим кытарар уотунан кытыастар тимир ытарчатыгар бас бэринэр төрдүс былаас — бэчээт, литература, радио күүһэ бүтүннүү кинилэр үрдүлэригэр кутуллар, өлүү-аат айаҕар анньар өһүөннээх, сүлүһүннээх тылларын-өстөрүн сууһарыылаах дьайыыта төһөлөөх ыарын, дьулаанын сабаҕалыахха эрэ сөп.
Кэлин 1950-нус сылларга тимир ытарча кытарар суоһа төһө да арыый сойо быһыытыйдар, Далан, Багдарыын Сүлбэ, Афанасий Федоров дьылҕаларыгар төрдүс былаас күүһэ — бэчээт, радио син биир кинилэри утары туһуламмыта. Билиҥҥи курдук доҕор-атас, суруналыыстар өйөбүллэрин оннугар төттөрүтүн биир куурустаахтарын ортолоруттан кытары таҥнаран, түһэн биэрээччилэр баар буолуулара төһөлөөх охсуулааҕын, хомолтолооҕун кинилэртэн билигин соҕотох тыыннаах сылдьар Михаил Спиридонович билэн эрдэҕэ…
Күн-дьыл ааһар, олох-дьаһах, быһыы-майгы, политика сыыйа да буоллар, уларыйар, тупсар. Билиҥҥи кэм уратытын ити ааспыт история политическай олоҕун киһи тыынын утары туһуламмыт дьиикэй, дьулаан холобурдарыгар тэҥнии тутан көрдөххө эрэ чуолкайдык көрүөххэ, өйдүөххэ сөп. Онон бүгүҥҥү олохпутугар төһө да политическай, экономическай көҥүлү — суверенитеты сүтэрбит курдук иһин, онтон санааны түһэрэр, олус уолуһуйар төрүөт суох эбээт. Ханныгын да иһин хабахха тыыннарар урукку хара дьай сабардаабыт кэмэ буолбатах…
Бу бүгүн АЛРОСА баайын-дуолун көмүскүү турдахтара. Ол да буоллар алмаас, көмүс бүгүн баарын иһин, сотору кэминэн баранар күнэ кэлиэ турдаҕа. Аны гаас, ньиэп, чох дьылҕата да түөрэккэй. Айылҕабыт баайа хайдах эмэ бэйэҕэ эмиэ туһалыыр буоларын, хотугу айылҕа чөл хаалыытын нэһилиэнньэ туруулаһара буоллар…
Пикеттэр, миитиннэр инникитин даҕаны баар буолуох-тара. Республика Конституциятынан, парламенынан ылыллыбыт сокуоннарга, бырааптарга олоҕуран, аҥаардастыы күөмчүлээһини сокуон этэринэн сатаан утарсар, көмүскэнэр буола үөрэнэрэ наада буолсу. Ол инниттэн гражданскай уопсастыба институттарын оруолларын, политическай актыыбынаһы үрдэтэр кэм кэллэ диэн сөпкө суруйаллар. Куукуна иһигэр бэйдиэ кураанах куолуну тохтотон, ыччат инники кэскилин санаан, туохха эмэ эмээн буолар көдьүүстээх дьыалаҕа кыттыһар кыһалҕа тирээтэҕэ…
Бологуурап кинини кытта плакат тутуһан нүксүйэн турар намыһах уҥуохтаах Мэҥэ Мэхээлэни ытыктыыр сымнаҕас хараҕынан сылыктыы одууласпахтаата.
— Мэхээлээ, эн бу тураргын эмээхсиниҥ көрөрө буоллар туох диэ эбитэ буолла, бука, соччо биһирээбэтэ буолуо ээ?
— Тыы-ай, санатыма даҕаны. Туох диэн куотунарбын булуна сатыы турабын, — Мэхээлэ, кырдьык даҕаны санааҕа ылларбыттыы, симик баҕайытык күлэн кэбистэ.
— Оо дьэ, кэлбэтэҕиҥ буоллар ордук буолуо эбит дии!
— Кээс, доҕу-уор, туох диэн эттэххиний? Бэйэм өйбүнэн-санаабынан сиэттэрэн кэллэҕим дии, ким эрэ баҕатын толорон буолбатах.
— Оттон эмээхсиниҥ?.. — Дьөгүөр оҕонньоро дьорҕойо түспүтүн сөҕө истэн ыйытта.
— Ээ, ол эмээхсин эрэйдээх Эбэ уҥуор олорон тугу билээхтиэ буоллаҕай? Туох эмит диэн эппиэттэһиллэр ини.
— Оччоҕо бу кэлэн күҥҥүн-дьылгын ыыта тураргын кэмсиммэт буоллаҕыҥ?
— Туох диэн кэмсиниэмий, сэгэриэм? Сиэттэрим, оҕолорум кэскиллэрин көмүскэһэр буоллаҕым…
— Дьэ доҕор, Мэхээлэ, сөхтөрдүҥ. Куорат пенсионердара эмиэ эн курдук актыыбынайдара буоллар, атын балаһыанньаҕа олорор буолуо этибит.
Мэхээлэ күлэ түстэ.
— Ол куораттарыҥ диэн, сылааска, толору хааччыллыылаах таас дьиэҕэ сытар дьон туохха да улаханнык кыһаллыбат буоллахтара. Ити, холобура, аараттан тойорҕоон ааспыт чонолдьуйбут оҕонньор туох кыһалҕалаах буолуой?
— Ити дьонуҥ ылалларын ылан, иннилэрин хааччынан сырыттахтара ээ уонна туохха кыһаллыахтарай?
— Дьэ итинниктэр буоллуннар даҕаны. Оттон эн курдук кыһалҕалаахтар эмиэ элбэхтэр ээ.
Мэхээлэ санньыардык өрө тыынан ылла, плакатын маһыгар тирэх тэптэрэн, икки илиитинэн өйөнөн турда. Хайаахтыай, кырдьаҕас киһи сүһүөҕэ ууллубута, көхсө сааллыбыта таайан эрдэҕэ.
— Мин курдуктар элбэх бөҕө буоллахтара. Ол сордоохторуҥ кэнэннэрэ бэрт, сэбиэскэй кэмҥэ үөрэнэн хаалбыттарынан, ким эрэ кинилэр олохторун тупсарарын кэтэһээхтиил-лэр. Билиҥҥи үйэҕэ киһи бэйэтэ эрэ туруулаһан, быраабын көмүскэнэн эрэ олоҕун оҥостуохтааҕын өйдөөбөттөр.
— Сөпкө да эттиҥ, киһи киһиттэн уратыта диэн ити ээ, — Бологуурап Мэҥэ Мэхээлэтин сэргиирэ-сөҕөрө улаатан истэ. — Бу эн курдуктар саатар уончаҕыт эбитэ буоллар.
— Аата эттэххин, киһи киһиттэн уратыта атыҥҥа, доҕоор. Көрө, биһигиттэн төрүттээх үөлээннээҕим быраата баар, сааһын тухары судьуйалаабыт, улахан солоҕо сылдьыбыт киһи, — Мэхээлэ эбии тэттэн сэһэнэ элбээн истэ. — Икки сыллааҕыта ол киһини биирдэ өһүргэтэн турардаахпын.
— Но, ол туох диэн?..
— Бу эһиги, юристар, улахан биэнсийэлээх дьоҥҥут, эйиэнэ миэниттэн уон төгүл элбэх буолуохтаах диэн. Онуоха киһим өр саҥата суох олорбохтоон баран: «Ол уон төгүл диэн эйиэнэ хаһый, доҕоор?» — диэтэ. «Икки аҥаар тыһыынча». Киһим эмиэ олорбохтуу түһэн баран, сөбүлээбэтэхтии сөҥүдүйдэ: «Миэнэ биэс уон икки аҥаар тыһыынча, өссө эбиллиэхтээх», — диэтэ.
— Оо, сүүрбэ төгүл улахан, эн икки төгүл куччатан эппиккин дии, — Дьөгүөр сөхпүтүн уоҕар чыпчырынан кэбистэ.
— Буот-буот, ол иһин өһүргэнэр буоллаҕа… Дьэ уонна киһи киһиэхэ хайдах тэҥнэһиэн сөбүй?
— Этиэххин этэҕин, справедливость суоҕа бэрт. Президент Путин ити дьону бэрик ылбатыннар диэн хамнастарын олус үрдэппитэ.
— Онто эбии сытайан турдулар… — оҕонньор этиитин быһа түһэн түмүктүүрдүү өрө тыынна…
Айылҕаны туруулаһыы
Ахсынньы саҥатынааҕы кыһыҥҥы халлаан, уруккулуу аан туманынан аргыйбатах халымыр тымныылаах күнүгэр, Дьөгүөр Бологуурап, дьиэтиттэн чугас турар биология институтугар буолуохтаах айылҕа харыстабылын мунньаҕар тиэтэйэн иһэр. Күнүс 11 чаастан саҕаланыахтаах форумҥа, оруобуна биэнсийэтин ылар күнэ түбэһэн, балайда хойутаан тиийбитэ, саала иһэ лыык курдук киһинэн туолбут.
Мунньах үгэннээн бара турар. Дьон сирэйэ-хараҕа турбут, кэпсэтии-ипсэтии далааһына кэҥээбит. Нууччалыын-сахалыын тура-тура Саха сиринэн ааһыахтаах нефтепровод турбатын, республика соҕуруу өрүстэригэр ГЭС каскадтарын тутуу содулларын туһунан итийэн-кутуйан туран тыл этэллэр, этии киллэрэллэр. Истэргэ сэргэх, санааҕа астык. Билиҥҥи барыга бары, ордук мунньахтарга, туохха да кыһаллыбат ээл-дээл сыһыан сабардаан турар кэмигэр, бачча элбэх, уопсастыба, омук араас бэрэстэбиитэллэрэ, учуонайдара мустубут чахчы дьыалабыай мунньахха Бологуурап өссө сылдьа илик. Бүгүн нуучча тыллаах киһи элбэҕэ, өссө үчүгэйэ, бары төрөөбүт айылҕаларын харыстыыр биир санааҕа түмсэн, туох да эгилэ-бугула суох былаас уонна бизнес иҥсэ-обот мэнэгэйдээх куомуннаһыыларын саралаан этэллэрэ-тыыналлара кинини ордук үөртэ. Оннооҕор олох-дьаһах, политика боппуруостарыгар бэйэлэрэ ураты көрүүлээх нуучча общинатын дьахталлара кытта кэлбиттэр. Чахчы норуот дьиҥнээх, чиэһинэй бэрэстэбиитэллэрэ, төрөөбүт-үөскээбит дойдуларын, айылҕаларын омугуттан тутулуга суох таптыыр, кинини көмүскүүр, туруулаһар үтүө өйдөөх-санаалаах дьон аҕыйаҕа суохтар эбит. Форум кыттыылаахтарын географията эмиэ киэҥ. Дьокуускайтан ураты Өлүөхүмэттэн, Алдан Хатыыстыырыттан, Нерюнгри Иенгратыттан, Сунтаартан, Үөһээ Бүлүүттэн, Чурапчыттан, Уус-Майаттан, Тааттаттан, Намтан бэрэстэбиитэллэр бааллар.
Зинаида Андреевна Алтухова — геолого-минералогическай наука кандидата, Алмаас уонна күндү металлар геологияларын институтун научнай үлэһитэ, Саха сирин общественнай экологическай тэрилтэлэрин коалициятын бэрэссэдээтэлэ. Кини Илин Сибиир — Тиихэй акыйаан (ИСТА) нефтепровод бырайыагын иккис түһүмэҕэ (Алдан-Тында) тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын сыаналааһын (ОВОС) тула барбыт Государственнай экологическай экспертиза мунньаҕар кыттыыны ылбыт. Саас ортолоох холку, номоҕон көрүҥнээх, уурбут-туппут кур- дук чэпчэкитик туттубут-хаптыбыт, саһархайдыҥы сырдык харахтарынан чинчилиирдии арылыччы көрбүт нуучча дьах- тара туран, нефтепровод тула барар мөккүөр бүгүҥҥү туругун туһунан чуолкай, намыын куолаһынан ыксаабакка кэпсээн барда.
— Былаас айылҕа харыстабылын сокуоннарын симэлитэр сыаллаах харса суох кимэн киирэн иһэр. Ойуур, сир кодекстара ылылыннылар. Оттон үһүс ааҕыыны ааспыт куораттары тутуу кодексын быһыытынан общественнай экспертиза диэн өйдөбүл букатын даҕаны туоратыллар буолла.
Ол эрээри ОВОС (оценка воздействия на окружающую среду) балаһыанньатын быһыытынан бырайыагы дьүүллэһиигэ общественниктар хайдах кыттыахтаахпыт туһунан чопчу сурулла сылдьар. Онон бырааппытын быһаччы сокуоҥҥа олоҕуран туруулаһабыт. «Экологическай экспертиза туһунан» сокуон этэринэн, айылҕаны харыстааһын иһин эппиэтинэһи, былаас уонна общественность тэҥҥэ сүгүөхтээхпит. Ол аата общественнай истиилэргэ туох этиллибитэ сокуон буолуохтаах.
Биһиги общественнай истии түмүгүнэн «Сөбүлэспэт түгэннэрбит» (предмет разногласий) манныктар:
— ОВОС матырыйаалларыгар турба иккис (альтернативнай) барыйаана суох. Сир аннынан барар турба Саха сиригэр тардыллара табыллыбат: өр сыллаах ирбэт-тоҥ кэһиллэр, ириитэ уонна үллээһинэ (пучение) күүһүрэр. Нефтепровод — гаас турбата буолбатах, ньиэп турбанан барарыгар сөптөөх температураҕа диэри сылытыллыан наада. «Транснефть» бырайыагын быһыытынан, +6 кыраадыска диэри сылытыллыахтаах дэнэр эрээри, дьиҥинэн +28-тан +48 кыраадыска диэри сылытыллар.
— Турба барыахтаах сиригэр-уотугар сир хамсааһыннара буолалларынан, карстовай көҥдөйдөр ирбэт тоҥу кытта алтыһыылара катастрофическай быһыыны-майгыны үөскэтиэхтэрин сөп.
— Өлүөнэ, Алдан, Амма, Өлүөхүмэ өрүстэр уонна кинилэр салаалара ньиэп кириттэн-хаҕыттан киртийэр кутталланнылар. Анныларынан турба ааһар буоллаҕына, өрүстэр түгэхтэригэр, хочолоругар уларыйыылар тахсыылара, гидро- логическай режимнэрэ кэһиллэрэ, тааҥнааһын күүһүрэрэ саарбахтаммат.
— Саха сирин соҕуруу өттүн үүнээйитэ, кыыла-сүөлэ, ихтиофауната, орнитофауната ситэтэ суохтук көрдөрүллэллэр. Сибидиэнньэлэр былыргы кинигэлэртэн, интернеттэн ылыллыбыттара өтө көстөр. Ресурснай чинчийии ыытыллыбатах. Кыһыл кинигэҕэ киирбит көрүҥнэр испииһэктэрэ ситэтэ суох.
— Абаарыйалар статистикалара намтатыллыбыт. 1 м 22 см диаметрдаах нефтепровод устун 100 атмосфера баттааһынынан чааска 9 тоннаттан ордук ньиэп сүүрүгүрүөхтээх. Суоттааһыннар турба техническэй параметрдарыгар эппиэт- тээбэттэр. Ньиэп сырыытын аһар-сабар задвижкалар бэйэ-бэйэлэриттэн 25 км ыраахтар. Абаарыйа тахсар түбэлтэтигэр, аналлаах сулууспалар бэркэлээтэҕинэ, олоххо көстөрүнэн 2–3 чааһынан тиийэллэр. Ол кэмҥэ төһө ньиэп сиргэ тохтуой!? Холобур, «Талакаан-Витим» турбаҕа абаарыйа тахсыбытыгар официальнай дааннайынан 11,135 тонна ньиэп Пеледуй үрэххэ тохтубут. Онуоха турба диаметра баара-суоҕа 30 см, оттон баттааһына 40 атмосфера буоларын санатабыт.
— Ньиэби хачайдыыр уустук установкалар Саха сирин климатическай усулуобуйаларыгар сөп түбэһэллэрэ улахан саарбахтааһыны үөскэтэр.
— Нефтепровод тардыллар сиригэр-уотугар олорор аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар олохторугар-дьаһахтарыгар төһө охсуулаах буолуо суоттамматах.
Бу итэҕэстэри эппиппэр комиссия чилиэннэрэ соһуйдулар. Биһиги общественнай истиилэр түмүктэринэн оҥорбут докумуоннарбыт комиссияҕа букатын да киирбэтэхтэр. Ханнык эрэ икки атын общественнай тэрилтэ сөбүлэһэр түмүгү биэрбит, оттон биһиги оҥорбут түмүктээһиннэрбит суохтар. Соһуйуом иһин, сөбүлэһэр түмүгү Москватааҕы уопсастыбаннай тэрилтэ оҥорбут, оттон биһиэнин туһунан биир да тыл суох. Онон москвичтар Саха сирин экологиятын туругун биһигиннээҕэр ордук «билэр» буолан таҕыстылар.
Зинаида Андреевна бэйэтин иһитиннэриититтэн бэйэтэ соһуйбут, кэлэйбит көрүҥнэнэн, ыйытардыы саала иһин кэриччи көрүтэлээн турбахтыы түһээт, форуму салайааччы Дьулус Саарыны кытта кэккэлэһэ олорунан кэбистэ.
Мустубут дьон истибиттэрин итэҕэйбэтэхтии, кылгас түгэҥҥэ иһийэн ыллылар. Онтон эмискэ тигээйи уйатын тоҕо тарпыттыы, айдаан-күүгээн оргуйа түстэ:
— Хайдах оннугуй, боротокуолга холбуу угуллубута дии! Ким ону уларытта?!.
— Ол ханнык икки общественнай тэрилтэний?..
— Аа, барыта Храпцевич оҥоһуута буоллаҕа, хайдах билбэккит?
— Дьэ, буолар да эбит, норуоту туохха да холообот диэн.
Айдаан-күүгээн арыый намырыырын кэтэспэхтии түһээт, Дьулус Саарын туран, дьону уоскуйалларыгар көрдөстө уонна тылы атын киһиэхэ биэрдэ.
— Дьэ, доҕоттор, алдьархай бөҕө анныбытыттан аргыйар, үлүгэр бөҕө үрдүбүтүттэн үргүйэр кэмигэр кэлэн олорор эбиппит, биһиги! Сирбит-уоппут үчүгэйэ, Өлүөнэ эбэбит ньиэп оборчотугар, соҕурууҥҥу тыытыллыбатах айылҕабыт уу анныгар тимириэхтээхтэр. Быһатын эттэххэ, үрүҥнээх-хара икки бырайыак утарыта харсар охсуһуулаах толоонугар киирэн турабыт, биһиги.
Бу иккис бырайыак, биһигини, норуоту утары туһаайыллыбыт Россия тарбахха баттанар аҕыйах ахсааннаах олигархтарын иҥсэ-обот кэбистэрбит идеялара буолар. Истэ-билэ сылдьабыт, бу саҥа үүммүт үйэ Кытай үйэтэ буоларын туһунан. Политологтар этэллэринэн, үйэ аҥаарын диэки Кытай экспансията киэҥ Сибиири Уралга диэри бүтүннүү сабардыахтаах үһү. Оччотугар оттон өйдөнүүтэ боростуой ээ. Кытай киирэн Саха сирин тыытыллыбатах баайын босхо бас билиэн кэриэтэ тутуу былдьаһан ньиэбин, гааһын хачайдаан, ураанын хостоон, энергиятын ылан, саатар бэйэтигэр харчыга атыылыы охсуохха буоллаҕа диэн толкуйга ол олигархтары аҕалбыта чуолкай. Онон биһиги кинилэргэ солуок баран олоробут. Дьыала итиниэхэ сытар.
Дьэ ол иһин ыксал-тиэтэл бөҕөнөн турбаны тэлгэтэ охсон, Саха сирин ньиэбин супту оборторон кытайдарга атыылыыр сыалтан оҥоһуллубут бырайыак, бу. Онтон атыныгар кинилэр кумаардаан да көрбөттөр. Ол ханнык эрэ олохтоох нууччалар, сахалар, эбэҥкилэр бүгүн баар, сарсын суох буолаллара кинилэри олох да интэриэһиргэппэт. Онон олохтоох былааһы бүк баттаан да туран сөбүлэһиннэрдилэр да бүттэҕэ дии. Ол биһи айдаарбыппыт диэхтээн, кинилэргэ кумаар да дыыгынаабытыгар тэҥэ суоҕун курдук өйдүүллэр, кинилэр талбыт докумуоннарын таптаабыттарынан уларытар-тэлэритэр буоллахтара. Онон туох да кубулдьутуута суох эттэххэ, былаас эргимтэтэ уонна улахан бизнес бииргэ куомуннаһыылара буолар. Халыҥ харчы хамсааһыныгар хараҥарыы, дойдуну-айылҕаны, норуот интэриэһин ончу аахсыбат буолуу!
— Ол харчыга былаас туох сыһыаннааҕый? — инники олорооччулартан ким эрэ реплика бырахта.
— Туох сыһыаннааҕый диэн, оттон сирин, айылҕатын туран биэрбит өҥөтүгэр син балайда төлөбүргэ тиксэн эрдэҕэ дии. Ол оннугар, үөлээннээҕим, эн биһи кэлтэгэй да кэппиэйкэҕэ тиксибэккэ олорон, ыччаппытыгар, сиэттэрбитигэр алдьаммыт айылҕалаах, ыарыы-сүтүү сутуйбут сирин-уотун хааллараары олоробут, — араатар үрдүк уҥуохтаах хатыҥыр киһи, өрө тура сылдьар хойуу баттаҕын кэннин диэки икки ытыһынан хардарыта сыҕаччы анньа-анньа, иннигэр чугас олорор үөлээннээҕин суптурута көрбөхтөөн, киниэхэ эрэ анаан кэпсиирдии, уутугар-хаарыгар киирэн омуннаахтык салгыы саҥара-иҥэрэ турда. — Эн, саараҥныы-саарбахтыы олорор кэмҥэр, аатырар Аммаҕын бу турба эмиэ аннынан ааһыахтаах, кыһын халыҥ муус аннынан ханан хайа барбытын була охсон хаһан оҥоруохтарыгар диэри хас да нэдиэлэ, ый ааһыа. Онуоха диэри төһөлөөх ньиэп тохтон тугу оҥоруон бэйэҥ сэрэйэҕин. Уугун сутуйбутун ааһан, кэрэ бэйэлээх киэҥ нэлэмэн хочолоруҥ, оттуур ходуһаларыҥ сытыган ньиэп оборчотугар кубулуйуохтара. Уонна хайдах тыыннаах ордоҕун, ханнык нэһилиэстибэни хааллараҕын кэнэҕэс кэнчээри ыччаккар?..
— Тоҕо сүрэй, доҕоор, олус наһаа кыраасканы хойуннаран куттуугун ээ! — Амматтан төрүттээх билсиилээҕэ араатарга хом санаатын биллэрэн саҥа аллайда.
— Куттааһына диэн туох да суох, даллайбытынан олорон биэрдэхпитинэ, оннук дьылҕаланар кутталлаахпыт диэн сэрэтэр быһыым ити! Эйигинэн сирэйдээн, бу олорооччуларга барыларыгар этэбин. Суһал түрүбүөгэни биллэриэххэ наада, норуокка. Үөһээҥҥилэр биһиги инники дьылҕабытын, кэнчээрибит кэскилин хайдах курдук кутталга уган эрэллэрин. Олохтоох хаһыаттар, араадьыйа, тэлэбиисэр бары былааска атыыланан олороллор. Биир да кырдьыгынан, чиэһинэйдик суруйар хорсун суруналыыс суох, кэпсиэхтэрэ суоҕа итини. Онон улуустарга тахсан бэйэбит кэпсиэхпитин наада. Бука барыгытын ыҥырабын, күн сарсыҥҥыттан тыаларга, дойдубутугар тахсан дьону уһугуннарыаҕыҥ, бырачыаста тэрийиэҕиҥ, бу алдьархайы тохтотуоҕуҥ! — араатардааччы илиитин өрө уунан дугдуруйбахтаан ылла. — Дьэ, манан бүттүм, — диэбитинэн эрчимнээхтик үктэнитэлээн, миэстэтигэр тиийэн лах гына олорунан кэбистэ.
Араатар этиитин араастаан ылыннылар. Үгүстэр кини омуннаах, күүркэтиилээх тылын-өһүн соччо итэҕэйбэт курдук, көр-элэк аҥаардаах ымаҥнаһан, сороҕор сөхпүт-сүөлүргээбит быһыынан сэмээр саҥа аллайыылаах тыл бырахсан, күлэн-салан иһиттилэр. Аҕыйах өттө, тыл этээччи, кырдьык, төрөөбүт дойдутун, айылҕатын, дьонун-сэргэтин инники дьылҕатын, ыччат кэскилин туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьарын, долгуйарын дьиҥнээхтик ылынан, кини хас биирдии тылыгар-өһүгэр суолта биэрэн, өйдүүллэрин-өйүүллэрин биллэрэн ытыстарын таһыннылар.
— Алы-ыс да наардыыр, букатын өлүү-сүтүү, эстии эрэ өттү-үн ыаһахтаан түһэ-эн, — саала кэннин диэки Сэрэх Сэмэн аҥааттар саҥата иһилиннэ.
— Сөп-сөп, дьон билиэн наада, даллаһан олорон биэрдэхпитинэ, кырдьык, талбыттарынан дьаабылыахтара, — аттыгар олорор Сургууйап Сэрэх Сэмэни саба саҥарда.
— Тойотторбуту-ун, былааспыты-ын алы-ыс кэнэйдээтэ дии. Сэрэхтээх соҕус-ту-ук саҥарыа эби-ит, — Сэрэх Сэмэн сол да бэриммэтин, сэрэхэдийэрин биллэрдэ.
— Сэрэнэ сылдьан сэттэҕин ылыаҥ. Бүлүүнү кэбилээбиттэрин, Туой Хайаны тимирдибиттэрин кытары сөпсөһөҕүн дуо?
— Билигин «Эйгэ» экологическай киинтэн Саха сирин соҕуруу өттүгэр тутуллуохтаах гидроэлэктростанциялар тустарынан информация оҥороругар Афанасий Николаевич Игнатьевка тыл барар, — Саарын, дьон мөккүһэр саҥатын баһыйан, дорҕоонноохтук биллэрдэ.
— ГЭС-тэри тутааһын өссө 1980-с сыллардаахха былааннаммыта. Ону иккистээн сөргүтүү саҕаланна. Кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр, биллэрин курдук, өрүс эҥээр хойуутук тоҕуоруһааччы. Оттон республика соҕуруу өрүстэрэ ол өттүнэн муҥутуур баайдар. Учур өрүс букатын даҕаны киһи дьайыытыттан олох эмсэҕэлии илик диэххэ сөп. Өлүөхүмэҕэ буоллаҕына, федеральнай суолталаах заповедник баар. Бу барыта уу анныгар барыахтаах. Аны туран Төмтөөн өрүскэ аан дойдуга ханна да үүммэт, аан дойдутааҕы Кыһыл кинигэҕэ киирбит гибрид үүнээйи баар. ГЭС-тэр тутулуннахтарына, мантан барытыттан ытыс соттобут…
Игнатьев этиитигэр салгыы иһитиннэрии быһыытынан, Ирбэт тоҥу үөрэтэр институттан наука доктора Шепелев тыл көрдүүр.
— 2000 сылтан ыла сир баайынан эргинэр бизнес үүнэ-тэһиинэ суох барда. Регионнар экология өттүнэн билиилэрэ-көрүүлэрэ намыһаҕынан туһанан, харса суох кимэн киирэн иһэллэр. Капиталга ирдэбил намыһаҕа барыыстаах. Ити өрүттэри сатабыллаахтык туһанан, биһиги республикабытын саамай табыгастаах регион быһыытынан көрөн таллылар. Сирбит баайын, ресурсабытын тоҕо экспорга ыыта сатыыбытый? Биһиги республикабытыгар сүүрбэ тымныы полюһа баар. Сотору сыаналара хас эмэ бүк ыараары турар баайбытын-дуолбутун тоҕо билигин атыылаан кэбиһиэхтээхпитий? Биһиги институппут чинчийиитинэн, сотору глобальнай тымныйыы саҕаланыахтаах. Ону Новосибирскай учуонайдара, таарыччы да буоллар, эмиэ бигэргэппиттэрэ. Онон баар сырьебут бэйэбитигэр наада буолар күнэ-дьыла тиийэн кэлиэ буоллаҕа.
Экономиканы бараммат ресурсаларынан сайыннара сатыахха наада. Холобур, Төмтөөн сууккаҕа 900 тыһыынча кубометр артезианскай бассейн уутун сүүрдэр. Оттон ыарыы, дьаҥ-дьаһах 90 %-на иһэр ууттан тутулуктааҕа биллэр. Бу ууну ыраастаан, Кытайга атыылаатыннар ээ, биир кубометр ууну биирдии солкуобайга да атыылаатахха, күн аайы 900 тыһыынча солкуобай киирэ туруо этэ буоллаҕа. Саха сирин соҕуруу өттө экологическай өттүнэн баар-суох ыраас сир. Аҥаардас +50 кыраадыска диэри итии уулаах дьүүктэлэр туризм сайдыытыгар төһөлөөх үбү киллэриэ этилэрий?
Алдан улууһугар баар Эльконнааҕы сир баайдаах учаастактан уран хостооһунун урукку историятын экологическай хамсааһыны төрүттэспит дьонтон биирдэстэрэ Уйбаан Сэмэнэбис Буурсап кэпсээтэ. 1964–1965 сылларга, кини өссө геологическай практикаҕа сырыттаҕына, уран рудатын хостоон иһэннэр, биһиэнэ биһиэнин курдук, биир мөлүйүөн тонна руданы аһаҕас халлаан анныгар хаалларан кэбиспиттэрэ күн бүгүнүгэр диэри ардах-хаар уутунан сууралла сытара билиннэ. Билигин ол руданы салгыы хостуур туһунан дьаһал киин былааһынан бэрилиннэ.
Биллиилээх эколог этиитинэн, аны үйэ аҥаарынан Саха сирэ өлбүт айылҕалаах, ыарыһах нэһилиэнньэлээх ньиэп оборчотугар кубулуйар кутталлаах. Бу истэргэ, биллэн турар, олус курус, киһи эрэ хараастар суола. Ол гынан баран, биһиги бары билэрбитинэн, общественнай өйү-санааны кытта үстэ төхтүрүйэн туран көрсүү-кэпсэтии баарын үрдүнэн, «Транснефть» компания бэрэстэбиитэллэрэ уонна былаастар ИСТА тула оҥоһуллубут критическэй этиилэри уонна бырачыастары төрүт даҕаны ылымматахтар, билиммэтэхтэр.
Былаас общественность этиитин ылыммат, бэйэтэ таптаабытынан быһаарарын туһунан хомнуур өйдөбүл үөскээтэ. Бастакы истиигэ өссө, бииргэ сүбэлэһэн үлэлииргэ ханнык эрэ эрэл баара. Иккис истии иннинэ биһиги специалистары кытта пресс-конференция ыытан, үгүс критическэй этиилэри оҥорбуппут. Бары этиилэрбитин биһиги барытын общественнай приемнарга киллэрэн хаалларбыппыт. Үһүс истиигэ сөбүлэспэт өрүттэрбит боротокуолун ааҕан биэрбиппит.
Бырайыагы кытта билсэн баран, үгүс тэрилтэлэр уонна куорат олохтоохторо, докумуону төрдүттэн уларытан, альтернативнай барыйааннары көрөргө кэпсэппиттэрэ. Ол курдук, тектоническай, сейсмическэй өттүлэринэн кутталлаах учаастактарга геологическай изысканиелары ыытарга, тоҥ араҥалар свойстволарын үөрэтэргэ, Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт учуонайдарын этиилэрин киллэрэргэ эппиттэрэ. Ол барыта кураанахха хаалла. Общественнай истиилэри ыытыы процедуратын быһыытынан, тыл-тылга киирсибэт мөккүөрдээх өрүттэр боротокуолга хайаан да киириэхтээх этилэр. Онтубут суоҕа «Экологическай экспертиза туһунан сокуону» кэһии буолар. Оттон онно сөп түбэһиспэт үгүс мөккүөрдээх өрүттэр бааллара.
«Транснефть» бырайыагы бэлэмнээччилэрэ бэйэлэрин матырыйаалларын реклама курдук көрдөрө сатыыллар. Барыта туох да эҥкилэ суох үчүгэй, киһи сөҕүөн-махтайыан эрэ уонна утары этиэн да куттаныах курдук суруллубут. Ис-иһигэр киирдэххэ, дьиэгэ элбэх.
Статистика көрдөрөрүнэн, бөдөҥ нефтепроводтарга Россияҕа сылга 1000 абаарыйа тахсар. «Транснефть» этэринэн, бу компания турбаларыгар 1000 километрга сылга 0,04 түбэлтэҕэ эрэ абаарыйа тахсыан сөп. Оттон Аан дойдутааҕы социальнай экологическай сойуус эксперэ А.Ю.Григорьев 2006 с. кулун тутар 30 күнүнээҕи суоттааһынынан, 1000 километрга абаарыйа сылга 0,22-0,24 түбэлтэтэ тахсар. Бу «Транснефть» вице-президенэ этэринээҕэр 5–6 төгүл элбэх.
Ньиэп ууга тоҕуннаҕына, 40 % тута ууга суураллар. Ньиэп бэйэтэ дьааттааҕын таһынан, радиоактивнай веществолардаах. ИСТА аатырар Транс-Аляскинскай нефтепроводтан үс төгүл уһун эрээри, үс төгүл чэпчэкитик тутуллар. Быһата, чэпчэкитик тутан, элбэх барыһы ылар сыалы эккирэтэллэр. Ол барыта айылҕабыт алдьанар куттала улаатарын кэмчилээһин суотугар оҥоһуллар. Өскөтүн табааргын рекламалыыр буоллаххына, ол табаарыҥ дьиҥнээх сирэйин көрдөрүөхтээххин буоллаҕа дии. Холобур, биһиги бюджеппытыгар төһө харчы киириэй? Биһиэхэ «5–6 миллиард доллар буолуо» диэн үрдүттэн тылларын минньитэн этэллэринэн сөп буолуохтаах үһүбүт дуо?.. Оттон компания регистрацията Москваҕа баар, онон нолуога онно төлөнөр. Оччотугар хантан ылан этэр харчыларын биэрэллэр, ол туһунан бырайыакка биир да тыл этиллибэтэх. Маны ким итэҕэйиэй? Оччотугар бырайыактарыгар көрдөрдүннэр республика бюджетыгар, муниципальнай тэриллиилэргэ, биирдиилээн дьоҥҥо төһө харчы тиксиэхтээҕин. Бюджет эффективноһа диэн ол буолуо этэ буоллаҕа дии.
Бологуурап киэһэ нефтепровод тула кэлин кэҥээн иһэр кэпсэтиини хаһыаттартан аахпытын уонна бүгү күннээххэ үгүс киһи санаатын эппитин-тыыммытын барытын холбуу тутан эргитэ санаан, уута кэлэн биэрбэккэ өр эрэйдэннэ. Мунньахха араас элбэх тыл-өс этилиннэ. Ол быыһыгар саала иһигэр быстах реплика, мөккүһэн да ылыы баара… Өйүгэр күнүскү кэпсэтии, саҥа-иҥэ эмиэ хат тиллэн кэллэ.
Өскөтүн Өлүөнэ аннынан турба саахалланнын, буолаары-буолан кыһын?.. Муус аннынан хайдах өрөмүөннүүллэр?.. Уонунан ааҕыллар бөһүөлэктэр, Покровскай, Дьокуускай куораттарбыт иһэр уунан хааччыллыылара хайдах быһаарыллыай? Ханнык альтернативнай барыйаан көрүллэр, үбүн-харчытын хантан ылаллар? Бу туһунан биир улуус бэрэстэбиитэлэ ыйыппытын ким да чуолкай быһаарыыны биэрбэтэҕэ, ол туһунан бырайыакка туох да этиллибэтэх үһү.
— Ээ-э, оннук улаха-ан алдьаныы тахсыбат ини-и, — дьон кэтэҕэр эмиэ Сэрэх Сэмэн аҥааттыбытыгар, Сургууйап өрө көбдьүөрүйэ түспүтэ:
— Бу күһүн Өлүөнэ анныгар гаас турбата тэстибитин хас хонугунан булбуттарай? Ону даҕаны уста сылдьар самоходка үлэһиттэрэ уу анныттан хабах тахсарынан билэн тыллаабыттарын эрэ кэннэ биирдэ соһуйбуттара дии.
— Отто-он син оҥордохторо-о дии.
— Хас нэдиэлэ оҥордулар этэй?! Иркутскайтан водолазтары аҕалан, быыкаа алдьаныыга 30 мөлүйүөнү төлөөн туран оҥотторбуттара. Арай кыһын эбитэ буоллун?!.
— Ол муус анныгар тахсар хабаҕы ким көрүөй, кыһыны быһа сытан, төрүт да көтүрү сытыйаа эбитэ ини, — ким эрэ ойоҕостон эҕэлээх саҥата иһиллибитэ.
Аны туран, турба барар хайысхатын икки өттүнэн хабыллар киэҥ сир-уот иһигэр олохтоох нэһилиэктэр үтүөкэннээх ходуһа-мэччирэҥ сирдэрэ, кыра ахсааннаах булт-алт, таба аһылыктаах төрүт омуктар түөлбэлээн олорор дойдулара былдьаналлара күүтүллэр. Маны тугунан толуйаллар?.. Үрдүттэн, турба тутуллан бүттэҕинэ, кинини көрөн-истэн үлэлэтэргэ 1500 үлэ миэстэтэ тахсыа, оттон тутууну ыытыы кэмигэр 12000 киһи үлэлиэ диэн «үөрдэллэр». Биллэн турар, маннык үлэҕэ эппиэттиир үрдүк квалификациялаах кадрдары олохтоох нэһилиэнньэттэн булбаккын, үөрэттэриэххэр диэри уһун бириэмэ наада, оттон турбаҥ балтараа-икки сылынан үлэҕэ киириэхтээх. Оччотугар бу үлэ миэстэлэрэ атыттарга тиксэллэрэ көстөн турар дьыала.
Мунньах кэмигэр киҥир-хаҥыр саҥарсыы араас чахчыларын ким да хайдах даҕаны мэлдьэһэр кыаҕа суоҕа. Уус-Маайа эбэҥкилэрин общинатын салайааччыта Алдаҥҥа диэри тутуллар турба иккис түһүмэҕин учаастагар просека кэрдээччилэри көрбүтүн кэпсээбитэ.
— Дьэ, техника, киһи бөҕө! Киэҥ баҕайы сири үлтү солоон иһэллэр, сирэйдэрэ-харахтара турбута, өрүкүйбүтэ сүрдээх. Ханна күндү түүлээх, минньигэс эттээх булт, көтөр-сүүрэр баарын сураһан-ирдэһэн туран эккирэтиһэр, имири эһэр адьынаттаах дьон. Саа-саадах, араас аныгы тэрил, туһах, хапкаан бөҕө, көрө салынным! — диэбитэ истээччилэри үгүстэрин дьиксиннэрбитэ.
— Экология-экология диигит да, ким кыһалларый онно? Көрүҥ ыччаккытын, норуоккутун — туохха ордук наадыйалларын, — нуучча общинатыттан сылдьар саас ортолоох өрүкүйбүт сытыы дьахтар чуор-чаҕаан куолаһынан мустубут дьону сэмэлиирдии саҥарбыта. — Бырааһынньык киэһэ түүн үөһүгэр диэри куорат маҕаһыыннарын үксүн кэрийэн, биир да бытыылка водканы булан атыыласпатым. Барытын ыччаттарбыт ылан иһэн кэбиспиттэр! Бу баар кинилэр сүрүн кыһалҕалара. Бүтүн дойду интэриэстэрэ, өйдөрө-санаалара барыта — арыгы-пиибэ, дискотека, араас шоу-представлениелар, «мисстэр», «мистердэр» куонкурустара, онтон атын туох да наадата суох. Уонна туох экологията кинилэри долгутуой? Учууталлар, иитэр үлэһиттэр мунньахтарыгар бу боппуруоһу таарыйдахха, бэйэлэринэн ханна куотабыт дэһэллэр. Көр, төрөөбүт дойдуларын көмүскүүр, харыстаһар санаа диэн дьоҥҥо суох. Кыра сааһыттан да оҕону дьиэ иһинээҕи-таһынааҕы, тиэргэн тулатынааҕы үүннэриллибит маһы-оту, тутуулары харыстыы үөрэтиэххэ наада. Оччоҕо эрэ ыччаты төрөөбүт дойдуну, айылҕаны таптыыр, көмүскүүр чуубустубаҕа иитиэххэ сөп. Ол суох биһиэхэ, ол аньыыбытыгар манныкка түбэстэхпит!
Нуучча общинатын бэрэстэбиитэллэрэ урукку өттүгэр хаһан да Саха уопсастыбатын киинэ тэрийэр мунньахтарыгар, акцияларыгар сылдьыбыт түбэлтэлэрэ суоҕа. Урукку өттүгэр өссө национальнай боппуруоска сахалары омугумсуйууга күтүрүүр тыл-өс бэчээтинэн эҥин тарҕаныыта кинилэртэн тахсара соччо сэдэҕэ суох түбэлтэ буолара. Онон өрүү икки өттүттэн бэйэ-бэйэҕэ соччо итэҕэйсиитэ суох тоҥуй сыһыан баара. Арай бу экология боппуруоһун икки мунньаҕар иккиэннэригэр кэлэн кыттыылара, санааларын эппиттэрэ истээччилэри балайда сэргэҕэлэттэ. Бу аата биир уопсай интэриэскэ өйдөһүү, чугасаһыы тахсыбытын бэлиэтэ. Туһугар эмиэ уопсастыба олоҕор ситиһии, күүскэ күүс эбиллиитэ буоллаҕа. Бу дьахтар этиититтэн киһи биһириир санааҕа кэлэр. Саха сиригэр олохсуйбут, оҕолоро, ыччаттара төрөөбүт дойдуларын кэлии омуктар, нууччалар даҕаны күндүтүк саныыллар, таптыыллар эбит, кинини көмүскүүргэ, туруулаһарга баҕалаахтар эбит диэн.
Аатырар Транс-Аляскатааҕы нефтепровод тутуллуутун историятын үөрэппит чинчийээччилэр үгүстүк суруйбуттарынан, атын штаттартан элбэх үлэһит кэлиитэ Аляска төрүт олохтоохторугар үгус содуллаах буолбут. Буруйу оҥоруу, арыгылааһын, проституция, сүүйсүүлээх оонньуу, сыстыганнаах ыарыы эмискэ улааппыт. Тутуу барбыт сиригэр олохтоох норуоттар төрүт култууралара өрүттүбэттии эмсэҕэлээбиттэр. Кэлии дьон хамнастара олохтоохтордооҕор уонунан төгүл үрдүк буолан, сыана инфляцияҕа испиискэтиттэн олорор дьиэҕэ тиийэ үрдэ суох барарыгар тириэрдибит.
Сахалиҥҥа эмиэ итиниэхэ маарынныыр быһыы-майгы бүрүүкээбит. Буруйу оҥоруу таһыма үрдээһинэ, доруобуйа харыстабылын систиэмэтин кризиһэ, венерическэй ыарыылар элбээһиннэрэ улааппыт. «Сахалин-2» нефтепровод тутуллуутун кэмигэр киртийииттэн Корсаков куорат иһэр ууну мунньунар пууннара 2005 сыл ахсынньытыгар сабылла сылдьыбыттар.
Аляска олохтоохторугар олох-дьаһах айгырааһынын уонна айылҕа алдьаныытын иһин төлөбүр оҥорорго, «Аляска бастайааннай пуондатын» тэрийэн, турба киллэрэр барыһын сүрүн өттүн онно мунньар буолбуттар. Бүгү күннээххэ ол пуонда үбэ 30 миллиард долларга тэҥнэһэр эбит. Ол үптэн сыллата аайы Аляска олохтоохторугар дивиденд харчы төлөнөр. Тэҥнээн көрүүгэ: «Сахалин Энерджи» компания «Сахалин сайдыытын пуондатыгар» биир көрүҥнээх көмө быһыытынан 100 мөлүйүөн доллары киллэрбит, «Олохтоох норуоттары өйүүр пуонда» кассатыгар 300 тыһыынча доллары биэрбит. Оттон «Транснефть» биһигини өйүүргэ үп пуондатын тэрийэрин-тэрийбэтин, саахал тахсар түбэлтэтигэр төһө харчыны төлүөхтээҕин дуу, төлөөбөтүн дуу туһунан туох да сурах-садьык суох.
Төһө да саҥа, үрдүк таһымнаах бастыҥ технологиялары туһаммыт иһин араас саахалланыыттан толору быыһанар кыах суох эбит. Оннооҕор Америкаҕа «Транс-Аляскинскай» нефтепроводка статистика быһыытынан сыллата аайы 30-40-та ньиэп тохтуутун түбэлтэтэ тахсар. «Сахалин-2» бырайыак өссө да олоххо киирэ илик эрээри, хайыы-үйэҕэ ньиэп тохтуутун хас да түбэлтэтэ тахсыбыт. Тутуллар сыаната 20 млрд доллар уонна үлэлии илигиттэн айылҕаҕа оҥорбут хоромньута бэлиэр 50 млрд долларга тиийэ оҕуста. ИСТА Сахалиннааҕы нефтепроводтан 5,5 төгүл уһун эрээри тутуллар сыаната 11,5 млрд долларга тэҥнэһэр. Туохха олоҕуран, маннык улахан экономия оҥоһуллар төрүөтүн таайар уустуга суох.
ИСТА бырайыагы олус суһал, тиэтэл бөҕөнөн олоххо киллэрэ сатааһыннара өйдөммөт өрүттэри үөскэтэр. Бырайыак быһыытынан, турба устун сылга 30 мөлүйүөн тонна ньиэп хачайданыахтаах. Оттон биһиги Таалакааннааҕы ньиэппит саппааһа 120 мөлүйүөн тонна буоллаҕына, 4 сылга эрэ тиийэр кыахтаах. Онон ньиэп саппаастаах саҥа сирдэри арыйыы соруга үөскээн тахсар. Оччотугар эмиэ ыксал-тиэтэл бөҕөнөн разведкалыыр үлэлэр ыытыллыахтаахтар. Эмиэ сир-уот, айылҕа харыһыга суох алдьанар куттала суоһуур.
Байкалы көмүскээһиҥҥэ Россия үгүс регионнарын общественностара өрө турбуттарыгар В.Путин кинилэр тылларын ылыммыта. «Оччотугар биһиги Өлүөнэбит планета экологиятын иннигэр суолтата кыра буоларыгар тиийэр дуу» диэн ыйытыыга З.А.Алтухова маннык хоруйдаабыта:
— Оннук буолбатах. Биһигини Сибиир уонна Дальнай Восток экологтара бары өйүүллэр. Соторутааҕыта мин Байкал туһунан хронологическай дневниги ааҕан баран, кинилэр тоҕо кыайбыттарын чопчу өйдөөбүтүм. Дьон Байкалга суоһуур кутталы бэйэлэрин тус кыһалҕаларынааҕар чугастык ылыммыттар. Кэннилэрин кэтэннэллэр да, куораттар мэрдэрэ, Бурятия президенэ, суруйааччылар, учуонайдар бары утарыласпыттар. Оннооҕор онно «Плачь по Байкалу» диэн истиэнэ баар буолбут. Оттон биһиги?.. Сэдэх боруода балыктаах Өлүөнэ эбэбит биир бөдөҥ абаарыйаны тулуйуо диигит дуо? Эбэтэр биһиги үйэбит устата абаарыйа тахсыа суоҕа дии саныыгыт дуу?
Алтухова этиитигэр саала иһиттэн араас реплика саҥа-иҥэ иһиллибитэ:
— Путин Байкалы быыһаары биһиги Ленабытын сиэртибэ уурбута чахчы эбит буолбат дуо? Ол чааһыгар мөккүөр суох.
— Байкалы регионнар былаастара бары көмүскээбиттэр дии, президенниин, мээрийэлэрдиин. Оттон биһиэхэ, саатар суруйааччыларбыт кыттыбаттар!
— У нас гнилая интеллигенция…
— Власть у нас продажная, судьба Лены на их совести!
— Ээ-э, абаарыйа тахсыа суоҕа дииллэ-эр. Үп-харчы киириэ-э, сайдыахпы-ыт бу-оллаҕа-а.
— Туох акаары кэнэн өйүй-санааный!. Сахалиннааҕы турба бүтэ илигиттэн бэлиэр тутуллар сыанатынааҕар икки аҥаар төгүл элбэх хоромньуну таһаарбытын долоҕойгор туппатах соруҥ дуу?
— Этим коммунякам ничего не жалко, им бы только ближе к телу президента быть…
Саала иһэ күүгүнээн мөккүөргэ кубулуйан бараары гыммытыгар, Дьулус Саарын туран дьону чуумпурарга көрдөһөн илиитин өрүтэ ууммахтаабыта:
— Тохтооҥ, чуумпура түһүҥ! Төһө да айдаарбыппыт иһин турба син биир тардыллара буолуо. Оччотугар онтон төһөнү туһанабыт диэн экономическай өттүн туруорсуохтаахпыт.
— Альтернативнай барыйааны туруорсуохха наада. Холобур, тимир суолунан таһыахха сөп. Сотору тимир суол Дьокуускайга кэллэҕинэ, төттөрү илдьэрэ суох дииллэрин курдук. Оччоҕуна ньиэби тастын ээ, — Алтухова, судургу эрээри, кэскиллээх этиини киллэрбитин дьон сөбүлүү истибитэ.
— Сөп, ити иккис барыйааны ылынабыт. Мин билигин этэн испиппин салгыыбын, — Саарын эмиэ дьону чуумпуралларыгар көрдөспүтэ, — биһиги тутуу экономическай өттүн чуолкайдаһыахтаахпыт. Сылга оччо-бачча миллиард бэриллиэ дииллэрэ харах баайыыта, бырайыактарыгар чопчу сыыппараны суруйдуннар. Өссө маннык баар, абаарыйа таҕыстаҕына, хоромньу иһин ыстараап сокуон быһыытынан үллэһиллиитигэр 20 %-на федеральнай бюджекка, 40 %-на республика бюджетыгар, 40 %-на муниципальнай тэриллии туһатыгар барыахтаах. Бу сокуону таба туһаныахха наада.
Мунньах ситиһиилээхтик барбыта саныахха астык. Кыттааччыта үгүс, араас улуустартан элбэх делегация кэлбит. Алтухова эппитин курдук, дьон кырдьык төрөөбүт дойдуларыгар суоһаабыт кутталы бэйэлэрин тус кыһалҕаларынааҕар чугастык ылыммыттара көстөр. Арай былаас дьоно норуотун өйүөхтээҕэр олигархтар интэриэстэрин көмүскээбитэ барыбытыгар улахан охсуу. Оттон Байкалы көмүскээһиҥҥэ норуот, былаас биир сомоҕо буолан кыайбыттара. Биһигини сол да былыр-былыргыттан, ордук Сэбиэскэй кэмҥэ, былааһы норуокка утары туруоран, хаһан да олохтоох дьонтон ыйыппакка, таптаабыттарынан тутан-хабан, сирбитин-уоппутун тэпсэн, радиациянан, ракета дьааттаах уматыгын тобоҕунан сүһүрдэн, ууга тимирдэн, баайбытын-дуолбутун хоро таһан, күн бүгүн сарсыҥҥыбытын, кэнчээрибит кэскилин кытта сарбыйан талбыттарынан айбардыы олороллор. Хаһан уһуктабыт, өйдөнөбүт, бэйэбитин көмүскэнэ үөрэнэбит?
Дьөгүөр Бологуурап, өргө диэри утуйар уута уйгууран, өйө-санаата көөнньөн, саба халыйбыт хараҥаны супту одуулуу сытта…
Төрдүс түһүмэх. Үрдүк таһымҥа, аан дойду эйгэтигэр
Кэлэр кэскили түстээһин
Киһи аймах ортотугар үтүө майгы уонна хара санаа утарыта харсыылара күн анныгар кылгас да түгэҥҥэ тохтообокко салҕанан бара турдахтара. Ол иһин күүс-уох өттүнэн өртөйүү, сэрии сэбинэн куоталаһа-куоталаһа хааччыныы тохтоло суох улаата-күүһүрэ турар. Бэл цивилизация ийэтэ-аҕата аатырбыт улахан государстволар, улахан омуктар тугу да аахсыбакка, Сир Ийэ, төрөөбүт уйа, дьиэ-уот алдьанарын-кээһэнэрин кэрэйбэккэ, кэрээнэ суох сэбилэнэ, сэриинэн тииһигирэ олороллоро өйдөнөр да, өйдөммөт даҕаны быһыыга-майгыга кубулуйда. Үйэ анараа өттүгэр Өксөкүлээх убайбыт «Ойуунун түүлүгэр» аан дойду, айыл- ҕа, киһи аймах кэрэгэй кэскиллэнэр му-ҥатыйбыт, дьиксиммит-дьаархаммыт балаһыанньата күн бүгүн даҕаны уларыйбакка турара, хос-хос хатыланара тоҕо сүрэй?! Дьэ маннык быһыы-майгы хаһааҥҥа диэри салҕанан бара туруохтааҕый?
Санаан да көрдөххө, планетаны бүтүннүүтүн үс төгүл күдэҥҥэ көтүтэр кыахтаах күтүр күүһү мунньунуохха диэри сэбилэнэн ииригириини киһи эт мэйиинэн, көнө сүнньүнэн хайдах ылынан быһаарыан, өйдүөн сөбүй?! Өй-санаа татымынан, иҥсэ-обот кэбистэрэн кэрээнтэн тахсыынан, билии-көрүү тиийбэтинэн дуо?
Ону баара, үрдүктэн үрдүк үөрэх, билии-кө- рүү муҥутуур чыпчаала, наукаҕа олоҕурбут албас-ньыма бөҕө — инновация, саҥа технологиялар киириилэрэ, информация эйгэтэ, телекоммуникация ситиһиилэрэ сытайан туран сайдыбыт үйэтигэр олордохпут дии. Уонна баран, хайдах Аан Ийэ Айылҕаны, иэримэ дьиэни-уоту, көмүс ньээкэ уйабытын — бүтүн планетаны эһэр суолга тиийэ атыттар сирдэригэр, баайдарыгар иҥсэриэххэ, эбэтэр өйү-санааны сүүйтэриэххэ сөбүй? Былыр-былыргыттан бэйэлэринээҕэр мөлтөҕү сэриилээн, холуонньа оҥостон, онтон сир, баай-дуол былдьаһан, бэл XXI үйэҕэ икки төгүл бүтүн аан дойду сэриитин төлө тарпыттара историяҕа баар суол. Ол эрээри ааспыт алдьархайдартан уруок оҥостубуттара, кэһэйбиттэрэ көстүбэт. Ол аата, киһи бэйэ бэйэтин сиэһэр дьиикэй кэмэлдьитэ өйүттэн, билиититтэн-сайдыытыттан тутулуга суох, хайа да адьырҕа кыыллааҕар быдан кырыктаах, төттөрүтүн үөрэҕэ-билиитэ төһөнөн үрдүк да, соччонон өлөрсөр-өһөрсөр өһүөнэ ордук уодаһыннаах, оҕуруктаах буолар эбит буоллаҕа.
Үөрэнэн-үөрэнэн киэҥ билиилэнэн, сайдан-сайдан араас сатабыллары баһылаан бараммыт, киһи-киһи, омук-омук, дойду-дойду араас итэҕэл икки ардыгар эйэ дэмнээх биир тылы, хардарыта өйөһүү, тэҥҥэ сайдыы суолун булуу олоххо киириитэ тоҕо эрэ кыаллыбат дьыала буолар эбит. Тоҕо? Ымсыы, ордук санаһыы, иҥсэ-обот билии-көрүү, өй-санаа үтүө дьайыытыгар сүгүн бэриммэт, киһи кэдэрги кэмэлдьитин олус күүстээх дьаллыктара буолалларыттан. Бу киһи ис туругун түктэри көрүҥнэрэ уопсастыба, государство олоҕо чөл-чэбдик, кырдьыгы, сиэрдээх быһыыны тутуһуу, олох-дьаһах, сиэр-майгы өйдөбүллэрэ муҥутаан тупсар эрэ түбэлтэлэригэр сүтэр, симэлийэр кыахтаахтар. Бүтүн государство таһымынан маннык ирдэбилгэ толору эппиэттиир эҥкилэ суох уопсастыбаны тутар күчүмэҕэйэ биллэр. Онон да буоллаҕа, ордук улахан государстволар икки ардыларыгар бэрт былдьаһыы, ымсыы, иҥсэ-обот дьаллыгын өһүөннээх имэҥэ харса-хабыра суох күөнтэһиигэ, ииригирэн туран сэбилэниигэ күһэйэн эрдэҕэ.
Дьиксиниилээҕэ баар, үлүгэрдээх улахан дойдулар, түҥ былыргы историялаах государстволар салайааччылара, политиктара, сүбэһиттэрэ-амаһыттара өй-санаа, үөрэх-билии бөҕө дьоно эрээри, биир уопсай Аан Айылҕаны, Иэримэ дьиэни, Сир Ийэ диэн аатырар планетаны, харыстыыр, кэлэр көлүөнэлэр, кэнчээри ыччат кэскилин түстүүр биир иллээх санааҕа кэлбэттэрэ өйдөнүллүбэт. Ама даҕаны үп-харчы, барыс, сир баайын, территория туһугар харахтара хараҥарбытын иһин, били урукку дьыллар охсуһуулаах уорҕаларыгар, былыргы дьыллар быдан мындааларыгар сир уларыйа-уларыйа тохтообокко охсуһар, оройдорун ойбонноһор олоҥхо бухатыырдарыныы буоллахтарай диэн киһи бэркиһиэн курдук. Олоҥхоҕо даҕаны айыы бухатыыра күн улууһун дьонун көмүскэлигэр, туйаарыма куолары араҥаччылаан кэннинэн кэхтибэт эбээт. Манан буоллаҕына, «Баай бардам, тот дохсун» диэн өс хоһооно этэринии, аан дойдуну баһылыыр-көһүлүүр оруоллаах улахаттар сир-уот, баай-дуол былдьаһыгар сири-дойдуну сиҥнэриэхтэригэр диэри тохтообокко сиһиктэһэ, сэбилэнэ олорууһуктар. Онон Сир Ийэни — бииргэ олорор уопсай дьиэбитин — күдэҥҥэ көтүтэр, имири эһэр куттал үлүгэрдээх иирсээнин төлөрүтүөх айылаах өйү-санааны салҕааччы, сүбэни-аманы биэрээччи аналын толорооччулар, олоҕу ортолуу соҕус оломноон оройдооччу оччугуйдар эрэ буолуохтарын сөп курдук. Оннук сананарга туох да омнуо, дэбдэҥ быһыы суох. Онуоха бастакы боччумнаах бачыымынан — Саха сирин территориятын чиэппэрин кэриҥин тыытыллыбат Ытык Кэрэ Сирдэринэн биллэрэн, кэлэр көлүөнэлэргэ анаан хаалларыы холобура үгүстэри соһуппута, дьиктиргэппитэ даҕаны үгүһү этэр.
Билигин Саха сириттэн сиэрдээн, аан дойдуга бүтүннүүтүгэр хотугу норуоттар, Арктикатааҕы циркумполярнай цивилизация туһунан саҥа сонун өйдөбүл үөскээтэ. Санаан да көрдөххө, бу үлүгэрдээх планета саамай тыйыс айылҕалаах, ирбэт тоҥноох муус болуо дойдуну сылаас тыынынан сылытан, Становой Хайа тэллэҕиттэн хотугу эргимтэ быыһыгар тиийэ сылгы-ынах сүөһүнү дэлэччи иитэн, хорсун быһыыны оҥорбут, Амурунан Чуумпу акыйааҥҥа тахсыытын хааччыйбыт саха норуота Арассыыйа, киһи аймах иннигэр уһулуччу үтүөлээх. Түүлээҕинэн түһээннээн байан-тайан баран, көлө, сирдьит, ас-үөл тэрийтэрэн, Илин Сибиири, Дальнай Востогу бүтүннүү Америка сиригэр тиийэ тилийэн саҥа сирдэри арыйыыларыгар Дьокуускай тэлгэһэтэ тирэх тэбинэр тэхтир сир буолбута. Онон Саха сирэ Улуу Арассыыйа эбэ хотуҥҥа, бүтүн цивилизованнай киһи аймахха сүҥкэн үтүөлээҕин умнар сатаммат.
Хотугу тыйыс айылҕаҕа аҕыс ый кыһыннаах дойдуга тыыннаах ордорго, олох олорорго, норуот буоларга, туһунан цивилизацияны үөскэтэргэ төһөлөөх эт-хаан тулуура, өй-санаа үлэтэ, мындыр өй, хорсун быһыы, булгуруйбат модун санаа наада буолуой? Сылаас дойдуга бэлэмҥэ сыламныы, тоттук олоххо дуоһуйа сынньана, үгүһү-ырааҕы толкуйдаабат, айылҕа ыарахаттарын утары туруулаһары билбэт дьоннооҕор хоту дойду олохтоохторо күүстээх санааларынан, мындырдарынан сиэр-майгы өттүнэн ордуктара биллэр. Хоту дойду дьоно быдан түмсүүлээхтэр, бэйэ-бэйэҕэ сыһыаҥҥа хардарыта өйөһүү, көмөлөсүһүү — хотугу айылҕа тыыннаах хаалар туһугар туруулаһыыга бэйэтэ күһэйэр майгыта. Билиҥҥи аан дойду үрдүнэн тыыннаах буолуу боппуруоһа бүрүүкээбит кэмигэр бэйэ бэйэни өйдөһүү боппуруоһугар тыйыс, кытаанах усулуобуйаҕа айылҕалыын дьүөрэлэһэн олорор аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар үөрүйэхтэрэ туһаныллыахтаах кэмэ кэлбитэ көстөн таҕыста. Онон улахан государстволар салалталарыгар, улуу омуктарга өйдөтөр, таба суолу таларга холобур көрдөрөн аан дойдуну быыһыыр сыал-сорук хотугу омуктарга сүктэриллэрэ айылҕа бэйэтин модьуйуута. Манна туох да киһи соһуйара, ороһуйара суох. «Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ» диэн сэтэрээһиннээх өс хоһоону «Сэнээбиккиттэн сэттэ төгүл сиэрдээх сүбэни-аманы ылыаҥ» диэҥҥэ уларытан, киэҥи-холкуну, уһуну-киэҥи саныыры көрдөрөн, салгыы сайдыы саҥа суолун тобулан, үүнэ-үрдүү турар аналлаах буолуохтаахтар аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттар. Ол туһуттан Арктикатааҕы инновация научнай-техническэй, технологическай бырайыагын олоххо киллэрии саҕаланыахтаах.
— О-ол, ыраах Өктөм киинигэр «Өлүөнэ кыраайа» математическай форум саҥа үөрэнэр куорпуһа мантан дуобат курдук туналыйан көстөр. Аҕыйах сыллааҕыта сэтинньигэ МГУ ректора В.А.Садовничайдыын аныгылыы толору оборудованиелаах 100 миэстэлээх үөрэх саҥа комплекса аһыллыытыгар кыттыыны ылан турабыт. Үөрэх-билии кыһатын ис тэрээһиниттэн бэл Москватааҕы наука храмын салайааччытын хараҕа халтарыйбыта. Биэс кылаас тухары толору кэчигирээн турар компьютердар, эдэр учуонайдар ыралара — физика, химия лабораториялара, сүүнэ телескоптаах астрономия обсерваторията, икки антеннанан спутниктан быһа ылар элбэх каналлаах телевидение, кырдьык даҕаны, киин сиртэн хас эмэ тыһыынчанан километр ыраах сытар хотугу дойду биир бөһүөлэгин иһинээҕи үөрэх кыһата диэтэххэ, киһи итэҕэйимиэн курдук сөҕүмэр ситиһии, көстүү буолбатах дуо? — Михаил Николаев тохтуу түһэн, Эркээни хочотун лагласпыт хатыҥнаах аларыгар лааҕырданан оло- рор киин уонна олохтоох үрдүк үөрэх кыһаларын бастыҥ ус- тудьуоннара, актыыбынай общественник ыччаттара, кини кэпсээнин кэрэхсээн, интэриэһиргээн уоттаммыт харахтарын, сэргэх сэбэрэлэрин аҕалыы кэриччи көрдө, аламаҕайдык мичээрдээн ылаат, этиитин салҕаата:
— Бауман аатынан техническэй университеты кытта биир өйүнэн-санаанан сиэттэрэн, манна аэрокосмическай лицейи аһар былаан баар. Оччоҕо эдэр талааннар алын сүһүөх Арктикатааҕы академиялара үөскүө, ону тэрийиини Нобелевскай бириэмийэ лауреата, РНА физико-техническэй институтун директора Жорес Алферовтыын сүбэлэһэн турабыт. Саҥа библиотека дьиэтин акылаата түстэ, онно үтүөкэннээх кинигэлэр мунньуллуохтара. МГУ ректора Виктор Антонович Садовничай ону бэйэтинэн мэктиэлиир. Кини онно киһи өйүгэр-санаатыгар хатанар кэрэ-бэлиэ тыллары эппитэ: «Мин саныахпар, бүгүҥҥү күн респуб- ликаҕытыгар историяҕа киирэр умнуллубат событиенан буолар. Наука сүрүн дьиссипилиинэлэрин, математиканы уонна физиканы, үөрэтэр форум кыаҕа-күүһэ эбии улаатар, кэҥиир туруктанна. Манна үөрэнэр оҕолор киэҥ билиини биэрэр научнай сфера элитатынан буолуохтара. Бырайыак олоххо киирдэ. Оҕолор билиини ылалларынан эрэ муҥурдаммакка, науканы, республиканы, государствоны аатырдар кыахтаныахтара. Быраабыла курдук биир бигэ өйдөбүл баар: университеттар өлбөттөр, куруук бааллар. Туох барыта уларыйар, государстволар сир үрдүттэн симэлийэллэр, оттон университеттар, церковтар хаалаллар. Мин саныыбын, маннык үтүөкэннээх үөрэх кыһалара уларыйыахтара суоҕа, үйэлэр тухары баар буолуохтара». Улахан омук өйдөөхтөрө олус сөпкө этэллэр, манна Саха сирин инникитэ — инновация генератордара иитиллэн тахсыахтара.
Кэтэмэҕэйдээмиэххэ-кэмчиэрийимиэххэ эрэ наада. Тыйыс айылҕабыт биһигини барыны бары тулуйарга, сатыырга, кыайарга-хоторго куоһаабыта, эрчийбитэ. Баччааҥҥа диэри киин сиртэн кыһарыйыыны, күөмчүлээһини көрсөн, тыйыс-хабараан хааммытынан эриһэн, өлөн-охтон биэрбэккэ, син тулуһан кэллэхпит. Мантан инньэ сыһыан атын буолуо, бэйэни салайыныыга киириинэн ырыынак сокуонунан сыһыаннаһыы үөскүө. Онон барыта тус бэйэбититтэн тутулуктаныа турдаҕа.
«Үс Хочо» Арктикатааҕы инновация бырайыага бэйэбит республикабыт омуктарын төрүт үгэстэрин — култуураларын уратыларыгар тирэҕирэн олоххо киириэхтээх. Кылаабынайа, арҕааҥҥы маассабай култуура намыһах, содур сыаннастарыгар бэринимиэххэ наада. Оттон глобализация научнай-техническэй, саҥа технологиялар сайдыыла- рын информация аан дойду үрдүнэн тарҕаныытын киэҥ уораҕайын эйгэтиттэн сытыы, имигэс өйүнэн түргэнник билэн-көрөн, була охсон, олоххо-дьаһахха, производствоҕа туһанан, араас табаардары, прибордары, саҥаны айыылары оҥорон, олору аан дойду ырыынагар ыарахан сыанаҕа атыылаан, онтон дохуоттанан сайдыахтаахпыт. Сайдыы саҥа суолун олоххо киллэрэр туһугар республикабыт бары олохтоохторо бу үс улахан хочобутугар мустарбыт наада.
Бииринэн, дойдубут киин сиригэр баар билиҥҥи инфраструктураны салгыы кэҥэтэн, сайыннаран, олох-дьаһах, үлэ-хамнас усулуобуйатын тосту уларытыы, тупсарыы өҥө- түнэн, уйгутунан республика нэһилиэнньэтэ бүтүннүү тэҥҥэ туһанар кыахтанар. Оччоҕо Саха сирин бары уһуктарынан тарҕанан, бытанан олорор ыраах улуустар олохторун тэрийии-хааччыйыы, суолларын-иистэрин көрүү-харайыы бары кыһалҕата-ороскуота сүтэр, миллиардынан солкуобайдаах үп кэмчилэнэр, экономика өттүнэн сүҥкэн улахан барыс үөскүүр.
Иккиһинэн, саамай кылаабынайа, үөһэ этиллибитин курдук, айылҕа сууһарыылаах алдьатыытыттан — биһиэхэ ор- дук кутталлаах халаан уутуттан эрдэтинэ сэрэнэр, көмүскэнэр сыалтан. Аны үйэ аҥаарынан туох ханнык быһыы-май- гы буолара биллибэт. Үгүс учуонайдар сабаҕалааһыннарынан, планета үрдүнэн улахан сылыйыы түмүгэр Арктика мууһа ууллар кутталлаах. Аны сирбит тоҥо ирдэҕинэ, намыһах сирдээх хотугу улуустарбыт ууга олорон биэриэхтэрин сөп. Ол иһин биир сиргэ мустан, быыһанар суолу эрдэттэн тобулан, мырааннарбыт үрдүн диэки сыҕарыйарга күһэллиигэ бэлэмнэнии быһыытынан сыаналаныахтаах.
Үсүһүнэн, тимир суол кэлэринэн сибээстээн, сирбит-уоппут бастыҥын, инфраструктурабыт саамай сайдыбыт киин хочолорбутун, ама, кимнээхтэрэ-туохтара биллибэт кэлии дьоҥҥо туран биэриэхпит үһү дуо? Оннооҕор билигин Аллараа Бэстээх нэһилиэнньэтигэр Кавказ, Орто Азия омуктара балачча бырыһыаны ылар буоллахтарына, тимир суолу кытта ол дьонуҥ бүтүн аҕа уустарынан көһөн кэлэн бастыҥ хочолорбутун былдьаабыттарын билиминэ да хаалыахпыт. Ол кэриэтин киин сирбитигэр бэйэбит мустан, өйөһөн-убаһан, билии-көрүү саҥа суолун тутуһан үүнэрбит-сайдарбыт дэлэ үчүгэй буолуо этэ дуо?
Биллэн турар, нэһилиэнньэ бүтүннүү сүүс бырыһыан көспөтө чуолкай. Сөбүлээбэт дьон элбэх буолуо. Төрөөбүт-үөскээбит алаастан, ыыртан, өбүгэлэр сытар уҥуохтарыттан арахсар манан аҕай дьыала буолбатах. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар, ас-үөл бородууксуйатын оҥорооччулар эмиэ наадалар. Оччотугар хаалааччылар водовод, үүнүүлээх өҥ хочолор, улахан алаастар, күөллэр тула мустан, саҥа техниканан толору сэбилэнэн, үрдүк технологиялары туһанан, сири, кредити төһө баҕарар көрдүүллэринэн ылан, дьэ үлэлиэхтэрэ-хамсыахтара, байыахтара-тайыахтара аҕай буоллаҕа. Америкаҕа курдук, 2–3% нэһилиэнньэ хааллаҕына даҕаны, улахан фермерскэй ха- һаайыстыбалары, холдинговай компаниялары тэрийэн, аҕы- йах мөлүйүөн кэриҥэ киһини бородууксуйанан таах хааччыйыахтара, аһатыахтара. Киин сиргэ — Үс Хочоҕо, түмсүү күһэйии хампаанньа быһыытынан барыа суохтаах. Манна интеллектуальнай сайдыы күүһүнэн олох-дьаһах тубустаҕына, дьон-сэргэ бэйэтэ тоҕуоруһуо, мустуо!
Оҕолор ытыстарын таһынан сөбүлээбиттэрин биллэрээт, үрүт-үөһэ ыйытыы биэрэн бардылар…
Театр киэҥ саалатыгар киһи бөҕө ыга симсибит. Дьөгүөр Бологуураптаах киһи ис кыаҕын сайыннарыы туһунан республика общественноһын форумугар Михаил Николаев тыл этиитин бэркэ сөбүлээн, болҕойон истэ олороллор.
— Бу форумҥа кэлиэм иннинэ өссө төгүл Алексей Елисеевич Кулаковскай «Саха интеллигенциятыгар суругун» хаттаан аахтым. Оччолорго эмиэ билиҥҥи кэмнээҕи ыйытыы турара — саҥа үөскээбит быһыыга-майгыга саха норуота хайдах гынан тыыннаах ордуой? Норуоппут дьылҕатын туһунан саныырбыт биһиги кинини кытта бииргэбитин, норуоппут сорҕото буоларбытын көрдөрөр. Кулаковскай кини норуота үөрэхтээх буолуон баҕарара. Кини бу баҕатын биһиги толордубут. ХХ үйэҕэ саха норуота сүүс бырыһыан үөрэхтэннэ. Кини Азия уонна Илиҥҥи дойдулар сабардааһыннарыттан сэрэхэдийэрэ, биһиги норуоппутун хайдах быыһыыр туһунан толкуйдуура уонна кини дьылҕатын нуучча норуотун кытта сибээстиирэ. Мин кини бу баҕата эмиэ туолла дии саныыбын. Бүгүн Саха сирэ Россия государствотын тэҥ бырааптаах субъега буолла. Оттон биһиги норуоппут сүүс сылынан бэйэтин култууратын, тылын илдьэ хаалыа дуо диэн ыйытыыга быһаччы этэбин, илдьэ хаалыа. Бэйэтэ университеттаах, доруобуйа харыстабыллаах, наукалаах, култууралаах норуот эстиэн сатаммат.
Бүгүн аан дойдуга баараҕай холбоһуктааһын процеһа бара турар, трансконтинентальнай корпорациялар үөскүүллэр, күүстээх тэтиминэн урбанизация барар. Дойдулар, бүтүн континеннар бииргэ үлэлэһии далаһатын туталлар. Биһиги республикабытыгар эмиэ аан дойду холбоһуктарын кытта бигэ ситимҥэ киирэригэр ханнык да мэһэйдэр суохтар. Манан сэдиптээн, биһиги иннибитигэр аныгы кэм ирдэбилигэр сөп түбэһэр гына олохпут укулаатын төрдүттэн уларытар сүҥкэннээхэй сорук турар. Олус уустук сорук. Ордук тыа сирин туһунан этэр буоллахпытына.
Биһиги интеллектуальнай бородууксуйаны оҥорууга көһүөхтээхпит. Билии-көрүү — табаар. Өскөтүн биһиги «Университет — кадр кыһата» диир эбит буоллахпытына, билигин киниэхэ билиини-көрүүнү оҥорон таһаарааччы тэрилтэ курдук сыһыаннаһыахтаахпыт.
Хомойуох иһин, биһиги республикабыт билигин даҕаны бүгэн, бэйэтэ бэйэтин иһигэр буһа олорор дойду быһыытынан ааҕынарбытыгар тиийэбит. Биһиги киһи аймах муспут баһархай билиитин, уопутун кыайан ылыммаппыт. Биһиги аан дойду холбоһугун тиһигэр кыайан киирбэппит. Туох баар ыһыллыыбытын-тоҕуллуубутун, бэйэбитигэр бүгэн олоруубутун, бары проблемаларбытын барытын биир суолунан быһаарабыт — киинтэн ыраахпыт, килиимэппит тыйыс. Ол тухары аан дойдуга бара турар уларыйыылары билбэккэ хааларбыт, сүтэриибит олус элбэх.
Аан дойдуга Арктика эргимтэтигэр олорор соҕотох государство Исландия холобура ити көлбөрүтүнүүнү төрдүттэн саралыыр. Исландия нэһилиэнньэтин ахсаана — 340 тыһыынча. Олохторун таһыма үрдүгүн биһиги түүлбүтүгэр даҕаны баттатан көрөр кыахпыт суох. Нэһилиэнньэлэригэр толору хааччыллыылаах дьиэлэри тутуу проблематын быһаарбыттара ырааппыт. Маны барытын бэйэлэрин үлэлэринэн ситиспиттэр. Кинилэр оннооҕор кредит ылбатахтар. Дойдуларыгар баараҕай промышленнай комплексы сайыннарбыттар. 9 тыһыынча киһи балык булдунан дьарыктанар. Сылга кинилэр икки мөлүйүөн тонна балыгы бултууллар. Хас биирдии киһиэхэ, кыһыл оҕолору киллэрэн туран, сыллата 7-лии тонна балык тиксэр. Тэҥнэбилгэ Дальнай Востоктааҕы балык хаһаайыстыбатыгар 100 тыһыынча киһи үлэлиир уонна эмиэ икки мөлүйүөн тоннаны бултууллар. Көстөрүн курдук, Исландия балыксыттара уонтан ордук төгүл элбэх балыгы хотороллор. Маннык сөҕүмэр түмүктэр, биллэн турар, үлэҕэ сыһыантан, идэни эҥкилэ суох баһылааһынтан, ону таһынан балык булдун үтүөкэннээх флотун далааһыннаах үлэтинэн-хамнаһынан ситиһиллэллэр. Траулер капитанын ыйдааҕы хамнаһа 50 тыһыынча американскай долларга тэҥнэһэр.
Исландияҕа сылгыны иитэллэр. Сылгыларын уопсай ахсаана 80 тыһыынча. Этин Европа дойдуларыгар хамаҕатык батараллар. Хаачыстыбата дьоһун, Европа бастыҥ рестораннарыгар күндүлүүллэр. Ат туризма киэҥник тарҕаммыт. Фермердэр туристическай фирмаларга аттарын барыстаахтык арендалыыллар. Рейкьявик нэһилиэнньэтэ — 60 тыһыынча киһи. Сыл аайы бу куоракка икки мөлүйүөн киһи сылдьар. Санаан көрүҥ, бачча элбэх киһини сырытыннарар туризм бастыҥ инфраструктуратын эҥкилэ суох хааччыйар, үлэлэтэр туһугар төһөлөөх үлэлиэххэ-хамсыахха сөбүн?
Биллэрин курдук, ханнык баҕарар дойдуга олох таһымын быһаарар көрдөрүүнэн киһи үйэтин уһуна буолар. Исландияҕа киһи үйэтин орто уһуна 82 сылга тэҥнэһэр. Бу аан дойдуга Япония кэнниттэн иккис миэстэни ылар. Кинилэр уһун үйэлэниилэрин кистэлэҥэ — арыгыны испэттэр. Оттон биһиги сылга 4 миллиард солкуобайга арыгы иһэбит, 1 миллиард солкуобайдаах табах тардабыт. Доруобуйа харыстабылын сыллааҕы бюджета биһиэхэ бу чыыһылалар суумаларыгар тэҥ. Ханнык доруобуйа туһунан этиэххэ сөбүй, маннык көрдөрүүлэринэн?
Швецияҕа биир кыра бөһүөлэккэ сылдьыбытым, нэһилиэнньэтэ тыһыынча кэриҥэ киһи. Бу бөһүөлэккэ аан дойдуга аатырар муустан тутуллубут гостиницалар бааллар. Бу гостиницаҕа хонор турист сууккаҕа 400 евроны төлүүр. Былырыын бөһүөлэккэ 14 тыһыынча турист сылдьыбыт. Бу бөһүөлэккэ туристическай фирмаларга арендалыыр сыалтан нэһилиэнньэ айан ыттарын иитэр эбит. Ыттарын ахсаана 12 тыһыынча.
Ылан көрүөҕүҥ Сингапуру — уһулуччу көстүүнү. Бу, дьиҥэр, кыракый куорат-дойду баан эйгэтигэр сөҕүмэр сайдыыны ситистэ. Сингапур Лондон уонна Нью-Йорк кэнниттэн Токионы кытта үп-харчы эргиирин үөһүгэр үһүс миэстэни үллэстэр. Электроника промышленноһа олус түргэн тэтиминэн сайдар. Сылга 45 миллиард долларга тэҥнэһэр электроннай оборудованиены тас дойдуларга таһаарар.
Өссө төгүл кредиттээһин кооперациятын боппуруоһугар төннүөхпүн баҕарабын. Биһиги кооперация хайа баҕарар көрүҥүн: толук уурууну, кредиттээһини, страховкалааһыны, о.д.а. ситиһиилээхтик сайыннарыахпытын сөп. Россия кооперациялааһыҥҥа балайда элбэх сокуоннаах. Туох биһиги- ни тутарый? Бу хайысхаҕа актыыбынайдык үлэлиэххэ наада, ордук тыа сиригэр. Кооперация ис дьиҥэ — олоҕу тупсарыы уопсай боппуруостарын быһаарыыга, үбү мунньунууга. Кооперация нэһилиэнньэ экономикатын сайыннарар уонна кэнэҕэһин гражданнар олоххо айар-тутар дьоҕурдарын быстыспат нуорматынан буолуоҕа.
Билиҥҥи кэм ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн республика экономика саҥа технологияларын утумнаахтык баһылаан, уопут мунньунан аан дойду экономикатын эйгэтигэр киириэхтээх. Бииргэ үлэлэһэр холбоһуктаах тэрилтэлэри үөскэтиэххэ наада, дьыаланан алтыһыы-билсиһии таһымын үрдэтиэххэ. Сөпкө бэлиэтээн этэллэр, биһиги кыахтаах парт- нердарбытын билиэхтээхпит, информациянан быыһа суох хааччылла олоруохтаахпыт, омук тылларын билиэхтээхпит. Мин билэрбинэн, биһиги университеппыт аан дойду экономикатыгар сыһыаннаах специалистары таһаарбыта маҥнайгы эрэ сыла буолбатах. Ол эрээри биир да олохтоох специалист аан дойду экономикатын проблемаларыгар ыстатыйа суруйбутун көрө иликпин. Биһиги ураты болҕомтобутун кыра уонна орто бизнес сайдыытыгар ууруохтаахпыт. Чоҕу, ньиэби, гааһы биһигинэ да суох быһаарыахтара. Биһиги аан дойдуга кыра уонна орто бизнеһинэн тахсыахтаахпыт.
Хомойуох иһин, биһиги бүгүн тыа сирин туһунан кэпсэппэтибит. Тыа сирин хайдах сайыннарабыт! Биһиги тыабыт сирэ күн бүгүнүгэр диэри ырыынак усулуобуйатыгар сыста илик. Экономиката билигин даҕаны ырыынак экономиката буолбатах. Тыа хаһаайыстыбатын улуустарыгар үлэлэрэ сезоннай, биэс-алта ый устата үтүмэн үгүс киһи үлэлээбэккэ олорор. Экспедициялары тэрийэн, дьон дьарыктаах буолууларын проблематын чинчийиэххэ наада. Баар проблемалары дириҥник анализтааһын, нэһилиэнньэни кытары кэскиллээх хайысхалары ырытыһыы биһиги инники үлэбит барылын быһаарыа. Форум түмүк докумуонугар кэлэр сылларга общественнай форум уочараттаах мунньаҕын ыҥыран, экспедициялар түмүктэрин уонна оҥоһуллубут үлэни дьүүллэһэргэ эбии пуун киллэрэргэ этэбин. Кытай тыатын сиригэр табаар оҥорор дьоҕус предприятиелары тэрийэр анал политика ыытыллар. Государство промышленнай табаарын 40 %-на тыа сиригэр оҥоһуллар.
Аны «Үс Хочо» бырайыак үлэтин тэтимирдиэххэ наада. Бу бырайыагы олоххо киллэриигэ Саха госуниверситета күүскэ кыттыахтаах. Биһиги аһаҕас акционернай уопсастыба тэрийиэхпит уонна оскуолаларга, ВУЗ-тарга инновация технологияларын киллэриигэ туһааннаах үлэни ыытыахпыт. «Үс Хочо» территориятыгар наука сүрүн кииннэрэ, үөрэх кыһалара, үрдүк кылаастаах специалистар тоҕуоруспут сирдэрэ буолуо. Өскөтүн биһиги бары бу бырайыак тула ылсыстахпытына, аан дойдуну сөхтөрүөхпүтүн сөп. Манна холобур быһыытынан, Оулу диэн финнэр кыра куораттара ылыллыан сөп. Кини кылгас кэм иһигэр аан дойдуга биллэр технологиялар кииннэрин холбоһугар биир саамай тутаах куоһур быһыытынан билилиннэ.
Биһиги республика сорох научнай-чинчийэр институттарын үлэлэрин хайысхатын саҥаттан көрөрбүт наада. Өссө былырыын Хотугу Сир проблемаларын институтун аатын уларытан, нанотехнологиялар институттарынан ааттыырга эппитим. Бу материя олус бытархай чаастарыттан сиэрэ суох кыра микроскопическай конструкциялары оҥорор технология. Маннык матырыйааллар ыйааһыннарынан олус чэпчэкилэр, кытаанахтар уонна киһи айар-тутар үлэтин бары көрүҥнэригэр бигэтик киирэн эрэллэр. Олох инники кэскилэ бу матырыйаалларга.
Түмүкпэр, тыа дьонун олохторун тупсарынарга баҕа санааларын улаатыннарар наадатын туһунан этиэм этэ. Көннөрү киһи кыранан дуоһуйарга үөрэнэн хаалбыт. Хааччыллыыта суох дьиэҕэ куруук кыһалҕалаахтык олорор. Хайдах эмэ гынан кыһыны туоруур эрэ туһунан биир санаалаах. Дьон баҕатын көҕүлүүр туһуттан кинилэргэ холобур көрдөрүөххэ наада. Канадскай дэриэбинэ биһиги тыйыс килиимэттээх усулуобуйабытыгар толору хааччыллыылаах дьиэни олоххо киллэриэххэ сөбүн көрдөрөөрү тутуллубута.
Убаастабыллаах доҕоттор, эһигини хорсуннук айарга, былаанныырга, куруук саҥа идеялары көрдүүргэ, бэйэҕит лидер буолар эппиэтинэһи сүгэргитигэр ыҥырабын!
Бу дириҥ ис хоһоонноох сонун этиини дьон көхтөөх ытыс тыаһынан көрсөн сэргээбиттэрин биллэрдилэр. Театр киэҥ саалатын толору мустубут дьон бу иннинэ истибит дакылааттарын, учуонайдар, университет үлэһиттэрэ, ону таһынан эмиэ да араас улуустартан кэлитэлээбит нэһилиэк баһылыктара эппит тылларын-өстөрүн ис хоһоонун соччо өйдөөбөккө, сорохтор өссө нухарыйа быһыытыйа олорон истибиттэрэ. Оттон кэлин бастакы президеннэрэ дойдутугар сэдэхтик да буоллар кэллэҕинэ, норуотун, республикатын туһугар куруук туох эрэ үлэни ыыта, сүбэ-ама биэрэ университетынан, араас тэрилтэлэринэн, Өктөмүнэн, улуустарынан сылдьыталаан ааспыт сураҕын эрэ истэ сылдьар дьон биирдэ эмэ маннык уопсай мунньахтарга түбэһэн көрдөхтөрүнэ, тылын-өһүн иһиттэхтэринэ сэргэхсийэ түһээччилэр. Бүгүн эмиэ оннук буолла, дьон сирэйэ-хараҕа хайдах эрэ сырдыы түспүккэ, туох эрэ инникигэ, үчүгэйгэ эрэл кыыма саҕыллыбытыгар дылы көрүҥнэммит.
— Доҕоттоор, киһиби-ит соҕуруу бара-ан көрүүтэ далааһыннаммы-ыт ээ, быһыыта, — мунньах кэнниттэн ханнык эрэ үөрэх тэрилтэтин оҕолоро кэнсиэрдииллэрин көрө олорон, Сэрэх Сэмэн кэккэлэһэ олорор атастарыгар Бологуурап- таах Сургууйапка туһаайан, сэргээбитин биллэрэн унаарытта.
— Биллэн турар буоллаҕа дии, ол манна биһиги хааһыбытыгар булкулла сылдьарын курдук буолуо дуо? — Сургууйап төтөлө суох хаба тардан хардарда. — Антах култуурунай киэҥ эйгэҕэ эн да сайдыаҥ этэ.
— Һэ-һэ-э, о-ол мин диэхтээн, сир өппөтөх бэйэм ини-и. Ити Кулакуоскай икки баҕатын толордубут диирэ дьэ буоллу-ун даҕаны, оттон тылбы-ыт, култуурабы-ыт сүүс да сылына-ан баар буолуо диирэ саарбах ээ?
— Сөпкө этэр. Хайдах олох сүтэн хаалыай, сүүс бырыһыан үөрэхтэнэн, наукаланан, култуурабыт былыргытын умнуохтааҕар өссө сөргүтэ олорор буолан бараммыт! — Бологуурап эрэмньилээхтик быһаарда.
Чочумча саҥата суох олоруу кэнниттэн, Сургууйап мунчаарбыт быһыынан аргыый сипсийэ былаан, Бологуурапка туһаайан кэпсээн барда:
— Ааспыт субуотаҕа уопсастыбаннай тэрилтэ мунньаҕар сылдьыбытым. Онно кэпсэтии кытаанах этэ. Били губернизация туһунан биир кыраай губернаторын этиититтэн дьиксинэллэр. Ити мээнэҕэ саҥарбат.
— Ээ-э, били, хаһыакка суруйбут этилэ-эр дии. Онно бирээмэ эппиттэ-эр этэ, саха тыла судаарыстыбаннай буоларын туһунан сокуон симэлийэ-эр диэн. Оччоҕо-о кырдьык тылбыт сүп-пээт дуо? — Сэрэх Сэмэн, өйөбүл ылбыттыы, сэргэхсийэ түстэ.
Бологуурап, уруккуттан истэр-билэр дьыалатын соччо ороһуйа истибэтэр даҕаны, иһигэр сэрэхэдийэр, сээбэҥниир санаата куруук арахсыбакка аалара эмиэ хат көбөн кэллэ.
— Сөпкө этэҕин, билигин наар кыралары кыһарыйыы-дьаҕырыйыы өттүгэр үлэлээһин баар курдук. Өссө пааспары уларытыыттан, омукпут аатын сотууттан саҕаламмыта уонна утумнаахтык салҕанан бара турарга дылы дии. Онон губернизация даҕаны ыытыллара өртөн буолуо суоҕун сөп. Ол гынан баран тылбыт таһы бааччы төрдүттэн эстэн хаалыа дии санаабаппын. Биллэн турар, уларыйыа-тэлэрийиэ, булкуллуо. Урукку да, билиҥҥи да нуорматтан тахсыа эрээри, сахалыы толкуйдуурбут, менталитеппыт хаалыа оҥоробун.
— Киммили-ир, куорат ыччата аҕыйаҕа сахалыы толкуйдуур ини-и!
— Государственнай статуспут суох буолла да, политическай, экономическай бырааппыт барыта быһыллыа, конституциябыт да, парламеммыт даҕаны суох буолуо…
— Бэйи чэ, алыс барытын биирдэ суох оҥорботтор ини. Былааспыт, общественность кэпсэтиһиэхтэрэ, өрөспүүбүлүкэлэр олохтоохторун санаалара, баҕалара учуоттаныа буоллаҕа, — Бологуурап дьонун быһаччы түмүктээһиннэригэр тардына соҕус хардарда.
— Дьэ доҕор, адыгтар маладьыас дьон эбиттэр. Краснодарскай кыраайы кытта холбоору гыммыттарын суһал норуот съеһин ыҥыран, президенниин утаран, тохтоппуттар ээ! Оо, онно холоотоххо, биһиэхэ инньэ гыныахпыт баара дуо? — Сургууйап, абарбыттыы, чыпчырынан кэбистэ.
Бологуурап сөбүлэһэрдии төбөтүн кэҕиҥнэттэ. Уопсай референдуму утараллара сөп, кинилэр республика нэһилиэнньэтин үс гыммыттан биирин эрэ ылаллар, онон уопсай куоласка кыайтаралларын билэн, референдумҥа аҥаардас бэйэлэрэ эрэ кытталларын туһунан сокуон таһаарарга парламеннарын модьуйар дьон буоллахтара дии! Оттон биһиги парламеммыт оннукка сананыа даҕаны биллибэт.
— Киһиби-ит, аан дойдуга улахан холбоһуу бара тура-ар диир дуу? — Сэмэн Ыстапаанабыс кэпсэтии хайысхатын атыҥҥа уларытта.
— Дойдулар холбоһуулара буолбатах. Биир идэлээх, биир интэриэстээх улахан тэрилтэлэр, общественнай холбоһуктар күүстэрин холбоон бииргэ үлэлээһиннэрэ, биир сыалы-соругу ситиһиигэ санааларын түмүүлэрэ буолар. — Дьөгүөр Бологуурап төһө кыалларынан боростуойдук быһаара сатаата. — Онон биһиги эмиэ тыыннаах хаалыахпытын баҕарар буоллахпытына, саҥа үйэ ирдэбилигэр сөп түбэһэр үлэни-хамнаһы ыытыахтаахпыт. Итинник интеграцияҕа холбоһорго биһиэхэ даҕаны туох да мэһэй суох диэтэ.
— Ити интеллектуальнай продукция, «знание — товар» диэнэ интэриэһинэй.
— Ээ-э, билиини табаар оҥоруохха-а диэни хайда-ах өйдүөххэ сөбүй?
— Ол аата, аныгы үйэҕэ билии-көрүү, үөрэх, көмөтүнэн үрдүк технологиялар диэн аатырар өй күүһүнэн оҥоһуллубут-айыллыбыт бары сатабыллара-албастара буолаллар, — Сургууйап иҥнигэһэ суох бэрт кэбэҕэстик быһаарда.
— Билии-көрүү, алба-ас-сатабы-ыл, ол хайдах табаарга кубулуйа-ар, саха ону сатыа-а үһү дуо-о? — Сэмэн Ыстапаанабыс кыйахаммыттыы ботугураамахтаата.
— Оо, истэ иликкин дуо, бырааттыы Ушницкайдар диэн саха уолаттара бу олох соторутааҕыта мөлүйүөн доллары сүүйбүттэрин, — Сургууйап омуннуран, Бөтүрүөп сирэйин таарыйыахтыы, сөмүйэтин чочоҥнотто. — Сүүйүү да буолбатах, дьону интэриэһиргэтэр компьютернай оонньууну айаннар, билигин Америка дьоно үксэ ону атыылаһан оонньуур буолтар. Буот, билии, сатабыл, өйтөн оҥоһуллубут табаар диэн буоллаҕа ол дии.
— Ээ-э, истибитим да-а, сатаан өйбөр киирбэ-эт, хантан о-ол эмиэрикэлэри билэн-көрө-өн атыылыылла-ар?
— Оттон буоллаҕа ол дии, интернетинэн Америкатааҕар буолуох, аан дойдуну барытын кытта сибээстэһиэххэ сөп. Уолаттарыҥ ол оонньууларын аны немецтии, дьоппуоннуу тылбаастаан, эһиилгиттэн ыла аны кинилэргэ атыылаан харчы оҥоруохтаахтар. Дьэ бар абыран уонна баран саха сатыа үһү дуо диигин!
— Тоҕо сүрэ-эй, дьэ бэ-эрт, саха да-а сайдан эрдэҕэ-э, — Сэмэн Ыстапаанабыс, сөҕүү-мунаарыы аҥаардаахтык, кэмчиэрийбиттии унаарытта, — кырдьы-ык, үйэ уларыйыыта түргэн да эби-ит, арай биһиги кур бэйэбит кубулуйбап-пыт.
— Хата инньэ диэ! — бары эйэ дэмнээхтик күлсэ түстүлэр.
— Григорий Томскай диэн Францияҕа Парижка олорор киһи аан дойдуга тарҕаммыт «Сонор» оонньууну айан аатырбытыгар эбии аны былыргы гуннар ыраахтааҕылара Аттила туһунан историческай роман суруйан француз, турок уонна нуучча тылларынан бэчээттэттэ, — Бологуурап эбии ытаһалаан биэрдэ.
Мунньах кэнниттэн Дьөгүөр Бологуурап суолу быһа бүгүн истибитин-билбитин ырыҥалыы истэ. Ити Сургууйап сөп холобуру аҕалан, Сэрэх Сэмэни бэркэ муннукка хаайда. Киһи эрэ буоллар, барыны бары саарбахтыыр бэйэтэ син уларыйыы тахсан эрэрин итэҕэйдэ ээ. Итинник чаҕылхай чахчыларынан эрэ дьоммут, ордук тыалар, өйдөрүн-санааларын уһу- гуннарыахпытын, сайыннарыахпытын сөп. Михаил Ефи- мович биһиги билигин даҕаны кур бэйэбит кубулуйбакка, бэйэбит бэйэбитигэр буһа олоробут диэн сөпкө мунчаарарын Сэрэх Сэмэн бигэргэппэтэр даҕаны бэйэтинэн билиннэ дии. Ити бырааттыы Ушницкайдар дьэ чахчы аныгы үйэ ыччаттара эбиттэр, маладьыастар. Кимтэн да көмөтө суох, американскай фирманы кытта интернет нөҥүө сибээстэһэн, контракт түһэрсэн, бэйэлэрин интеллектуальнай табаардарын аан дойду ырыынагар таһааран атыылаан, баһархай үбү киллэриммиттэрэ үчүгэйин. Итинник буолан иһиэхтээх этэ буоллаҕа дии, ыччаппыт үөрэҕи, билиини баһылаан, араас бырайыактары айан аан дойду экономикатыгар, эйгэтигэр сыстыыта диэн. Дьону, ыччаты итиниэхэ көҕүлүөххэ, үөрэтиэххэ наада эбит.
Маны улахан киһибит эрдэттэн өтө көрөн, киһи ис кыаҕын арыйар, сайыннарар институту тэрийэргэ идея биэрдэҕэ. «Первый форум общественности по развитию человеческих ресурсов Республики Саха (Якутия)» диэн ааттаммыт киэҥ ыҥырыылаах мунньахха кэлбит дьон бу боппуруоһунан анаан дьарыктанар сыалай институт баарын сорох сорохторо бүгүн саҥа биллилэр быһыылаах…
Дьөгүөр дьиэтигэр кэлээт, мунньах кыттыылаахтарыгар барыларыгар туттарбыт паапкаларын арыйан Михаил Николаев «Наши приоритеты. Хроника деятельности. Январь-июль 2006 года» диэн халыҥ кинигэтин кытта бүгүҥҥү форуму тэрийэн ыыппыт институт проспега баалларын көрдө. Бастаан бэркэ интэриэһиргээн кинигэ ис хоһоонун кытта билсэн баран, институт сыалын-соругун, үлэтин-хамнаһын туһунан киэҥник кэпсиир проспект ис хоһоонун кытта сиһилии билсэн ааҕа олордо:
«Үрдүк технологияларга олоҕурар бүтүн аан дойдуну бүтүннүүтүн хабан сайдар үп-информация эйгэтин тэнийиитэ, үлэ сүрүн көрүҥүнэн урукку курдук тулалыыр айылҕаны буолбакка, киһини бэйэтин талан үлэлэтэр глобализация процеһа бара турар бириэмэтигэр бу идея саамай тоҕоостоох кэмҥэ үөскээбитэ. Глобализация кылаабынай сүнньэ — үлэ эйгэтин уларыйыыта. Киһи куруук айылҕаны уларытан айаҕын ииттинэрэ. Киһи аймах сир үрдүгэр үөскүөҕүттэн ыла наар тыыммат эттиктэри уларыта-тэлэритэ тутан барыһы киллэринэр эбит буоллаҕына, үрдүк технологиялар биирдиилээн киһи эбэтэр коллектив ис кыаҕа сайдыытын барыстаах үлэҕэ кубулуталлар. Ахсаан өттүнэн ылар буоллахха, киһи ис кыаҕын ресурсалара нэһилиэнньэ ахсаанын кытта дьүөрэлэһиэн сөп, оттон хаачыстыба өттүнэн киһи олоххо тардыһыытынан, кини айар дьоҕурунан, өйүн үлэтинэн сыаналанар.
Киһи ис кыаҕын сайдыыта республикаҕа социальнай-экономическай олох туруга үрдүүрүн хааччыйар. Бу көстүү олоххо физика сокуонун кытта дьүөрэлээх: убаҕас эттиккэ элбэх кыракый хабахтар өрө анньар улахан күүстэрин холобура киэҥник биллэр. Оттон кыра хабахтар холбоһон, биир улахан хабахха кубулуйдахтарына, өрө анньар күүстэрэ тута мөлтүүр.
Киһи ис кыаҕын проблемаларын үөрэтэр институту тэрийии, киһи ресурсатын актыыбынаһа үрдээбитинэн сибээстээн, бириэмэ ирдэбилэ буолар. Институт сыала-соруга: дьон-сэргэ духуобунаска, култуураҕа, үөрэххэ, онтон да атын билиигэ-көрүүгэ баҕатын өй күүһүнэн оҥоһуллубут производствоны олоххо киллэрэн, киһи ис кыаҕын — ресурсатын арыйыы, улаатыннарыы буолар.
Өй үлэтин бородууксуйатын туһанааччыларынан — бэйэлэрэ олорор төрөөбүт-үөскээбит сирдэригэр, дьиэлэригэр-уоттарыгар олохторун-дьаһахтарын уйгутун күн бүгүн туп- сарыныан баҕалаах бөлөх дьон, миэстэтигэр баар араас хол- боһуктар буолаллар. Дьон-сэргэ айымньылаах үлэтин түмүгүнэн буолаллар — байылыат олох хааччыллыыта, күнтэн күн сайдан-тупсан иһэр олохтоох бэйэни салайыныы көрүҥэ уонна республика гражданскай уопсастыбатын сүһүөҕэр туруута.
Институт киһи ресурсатын актыыбынаһын үрдэтэр олох-дьаһах технологияларын улуустар таһымнарынан тарҕатар. Олохтоох уонна республикатааҕы социальнай бырайыактары оҥорон үлэлэтэр. Дьон ис кыаҕын арыйар социальнай технология олох мындырын төрүт силиһигэр-мутугар олоҕурар. Олох хаачыстыбатын үрдэтии суола хас биирдии киһи өйүн-санаатын, быһыытын-майгытын уларытыы нөҥүө сытар. Быһыы-майгы уларыйыыта өй-санаа уларыйыытыттан тахсар. Өй-санаа уларыйыыта бэйэ иннигэр сыал-сорук туруорунууга күһэйэр, онтуҥ бэйэҥ олоххун быһыыгын-майгыгын салайынаргар кыаҕы үөскэтэр. Тус бэйэ, дьиэ кэргэн олоҕун уйгутун тупсарар сыал-сорук, норуот иллээх байылыат олоҕо киһи өйүн-санаатын күүһүрдэр, кини ис кыаҕын түмэр үлэтэ-хамнаһа тахсыылаах буоларыгар көмөлөһөр. Ол аата, киһи ис кыаҕын сайыннарар, хамсатар күүс киһи бэйэтин ис кутуттан-сүрүттэн хайысхалааҕын туоһулуур…
Маннык социальнай технологияны олоххо киллэрии үлэтэ Хаҥалас улууһугар ыытыллар. Модель быһыытынан талыллыбыт улууска, 2004 сыллаахха институт чинчийии экспедициятын ыытан, хас нэһилиэк барыта үлэ чопчу көрүҥнэригэр рекомендациялары ылбыттара. Экспедиция үлэтин түмүгэ уонна матырыйааллара кинигэнэн тахсыбыттара. Норуот түмсүүлэрин мунньаҕар дьүүллэммит этиилэр, тыа сэлиэнньэлэрин сайыннарыы пуондаларын тэрийбит общественнай толорооччулар дирекцияларын практическай үлэлэригэр ыйынньыктарынан буолбуттара. Үөрэтэр-бырайыактыыр семинардар кэннилэриттэн улууска маҥнайгы «үүнүү туочукалара» баар буолбуттара. Семинар кыттыылаахтара үөрэнэр кэмнэригэр оҥорбут бырайыактарын олоххо киллэрэр олохтоох общественнай холбоһуктарга түмсүбүттэрэ. Бырайыактары олоххо киллэрии кэмигэр нэһилиэктэр үгүс олохтоохторо уопсай дьыалаҕа кыттыыны ылыыга тардыллыбыттара. Маннык хамсааһын дьон өйүгэр-санаатыгар, быһыытыгар-майгытыгар сыыйа киирэн иһэр. Холобур, Чапаевка «Выбор» кулууп ыччат дьарыктаах буолуутун проблематынан дьарыктанар. Дьөппөҥҥө «Сарыал» уопсастыба самартай оонньууларын ыытар, Покровскайга 2-с №-дээх оскуола М.В.Ломоносов аатынан МГУ физико-математическай кылааһын арыйбыта.
Институт үлэтэ-хамнаһа суолтатын, көдьүүһүн туһунан семинардарга кыттыбыт, үөрэммит дьон суруйан хааллар- быт элбэх махтал суруктарыттан сорҕото кытта бэчээттэммит.
Суруктар ис хоһоонноруттан көрдөххө, семинардарга сылдьыбыт дьон өйө-санаата, быһыыта-майгыта биллэрдик уларыйар, тупсар эбит. Олох-дьаһах ыараабыт, мунаах, дьон-сэргэ мунчаарар-муунтуйар кэмигэр киһи ис кыаҕын уһугуннарар, сайыннарар үөрэх туһатын, суолтатын туһунан семинардарга сылдьыбыт, кыттыбыт дьон санааларын аһаҕастык эппиттэр. Тус бэйэ олоҕун сыаналааһын, бэйэҕэ эрэли үөскэтии, киһи уопсастыбаҕа сыһыанын, күүһү холбоон үлэлиир көдьүүһүн, кэрэҕэ-сырдыкка тардыһыы, киһи кыаҕа муҥура суоҕар итэҕэл боппуруостарын дьон саҥаттан өйдөөбүттэрин туһунан махтанан туран билиммиттэр.
Михаил Николаев этиитэ саҥа үүммүт былдьаһыктаах ХХI үйэҕэ, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар хайдах гынан тыыннаах хаалар туһунан тирээн турар боппуруоска хоруйдуулларыгар, соҕотох сөптөөх хайысха, сүбэ-ама курдук сыаналаныан сөп. Эмиэ сүүс сыл анараа өттүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй үөрэҕи өрө тутан, үүнэр-сайдар, тыыннаах хаалар туһунан өйү-санааны эппитин курдук, билигин түргэн тэтиминэн тоҕо ааҥнаан киирэн иһэр глобализация үйэтин утары билии-көрүү саҥа албастарын — үрдүк технологиялары баһылаан, туруулаһар кэммит кэлбитин олоххо баар чаҕылхай чахчыларынан холобурдаабыта үчүгэйин. Исландия эмиэ биһиги дойдубут курдук тымныы, тыйыс айылҕалаах хотугу эргимтэҕэ сытар арыы. Оттон дьоно хайдахтарый? Ураты үлэһиттэр, арыгыны испэттэр, уһун үйэлээхтэр. Быһата, биһигиттэн хаачыстыба өттүнэн, киһи быһыытынан уонунан төгүл ордук дьон. Биһиги 5 миллиард солкуобайдаах арыгы, табах дьаатынан бэйэбитин баҕа өттүбүтүнэн сүһүрдүнэрбитин мэлдьэһэр кыахпыт суох. Исландия билиҥҥи таһымын хаһан ситиэхпитий? Үйэ чиэппэринэн, аҥаарынан?.. Ону даҕаны арыгыбытыттан аккаастаннахпытына. Сааттаах-кыбыстыылаах, олус кыһыылаах быһыы.
Швеция тыһыынча киһилээх кыра бөһүөлэгэ хайдаҕый? Муус гостиницаларыгар сылга 14 тыһыынча туриһы хоннорбуттар, 180 мөлүйүөн солкуобайы аҥаардас муустан киллэрбиттэр. Бу булугастарын, сатабылларын! Оттон биһиги?.. Дьэ маннык чахчылартан үөрэнэн, үтүктэн, бэйэбит ис кыахпытын уһугуннаран (киһи ис кыаҕа муҥура суох дииллэр), арыйан, сайыннаран, олохпут таһымын үрдэтинэрбит туһугар бу анал институт астарбыт эбит биһиги бастакы президеммит. Бачча үөрэтэр, ис кыахпытын уһугуннарар, сайыннарар бэлэм база баарын төһө кыалларынан толору туһаныаҕыҥ, үүнүөҕүҥ, сайдыаҕыҥ.
Төһөлөөх кыахтар, туһаныллыбатах мындыр толкуйдар, албастар, умнуллубут үтүө үгэстэр, дьарыктар биһиги ис-тас уораҕайбытыгар хаайтаран, буомуран сыталларын бэйэбит да сатаан сабаҕалаабаппыт. Бу билиҥҥи бэйэни бэйэ салайынар, өй-санаа салҕанар, үлэ-дьарык булунар үтүөкэннээх кэмҥэ кимиэхэ эрэ сыҥаланан сытан биэрбэккэ, туран-олорон, кэлэн-баран, булан-талан, үлэлээн-хамсаан хаалыахха, өйү-санааны тобулуохха буоллаҕа. Кытайдар курдук, баҕар, биһиги даҕаны тыабыт сиригэр промышленноһы сайыннарыахпыт. Швециялар холобурдарынан туризмы да баһылыахпыт, муустан гостиница да тута үөрэниэхпит. Туристары хатааһылатарга, дьиэбит таһыгар айан ыттарын да буолбатар, саатар, табаларбытын, аттарбытын тутуохпут. Төһөлөөх үчүгэй буолуой, тымныы полюһугар бэйэтигэр — Өймөкөөн Томторугар оннук гостиницаны тутар. Планетаҕа соҕотох аата-суола даҕаны ыҥыра туруо этэ буоллаҕа дии.
Билиҥҥитэ барыта баҕа санаа, барыл эрэ курдук, үөрэниэххэ, сатыахха, үлэлиэххэ наада. Михаил Николаев этэринии, нэһилиэнньэ баҕа санаатын, наадыйыытын улаатыннаран, олох хаачыстыбатын тупсарыахтаахпыт. Кини ыҥырыытын ылынан, хорсуннук айыахпытын-тутуохпутун, куруук саҥа идеялары көрдүү-былаанныы сылдьыахпытын, бэйэбит лидер буолуу эппиэтинэһин сүгүөхпүтүн наада.
«Өлүөнэ кыраайа» — инновация киинэ
Россия Федерациятын Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта М.Е.Николаев «Өлүөнэ кыраайа» тэриллиитин туһунан бу курдук эппитэ:
«Кырдьыгынан кэпсэтиэххэ: аан дойду үөрэҕин эйгэтигэр сэбиэскэй үөрэх систиэмэтэ барыларыттан биир саамай үрдүкү кэрдиискэ турара. Баары, оҥоһуллубуту урусхаллааһын аньыыга тэҥнээх этэ. Саха Республикатын үтүөтэ, государственнай былаас уонна саха интеллигенциятын өҥөлөрө общественнай реформалар кэмнэригэр үөрэхтээһиҥҥэ ситиһиллибит историческай таһым тыытыллыбакка чөл хаалбыта эрэ буолбатах, өссө сөптөөҕүнэн көрөн саҥардыллыбыта уонна бэрт сотору урукку ситиһии куоһарыллыбыта буолар. Маныаха үөрэх уһулуччу суолтата, сыаналанара хайа да түгэҥҥэ саарбахтамматаҕа. Республика саамай ыарахан күннэригэр биир да оскуола, биир да үрдүк үөрэх кыһата, биир да педагог көрүүтэ-истиитэ суох хаалбатахтара.
Оччотооҕу усулуобуйаҕа, сорох соратниктарым өссө билиҥҥи сыанан аҕаабат тыыннаах эрэ хаалар кэмҥэ оскуола баар, ол да сөп диир кэмнэригэр Саха Республикатын анал президент оскуолаларын ситимин тэрийэр туһунан Укаас таһаарбытым. Өссө кинилэргэ попечитель буолар эбээһинэһи ылыммытым.
Үгэс курдук, оскуола дьыалатыгар эмиэ кыранан эрэ дуоһуйуоҕу баҕарыллыбатаҕа. Президент оскуолалара үөрэхтээһин саҥа систиэмэтин «үүнэр туочукаларынан», үөрэх саҥа технологияларын — үрдүк технологияларын кииннэринэн буолуохтаахтара. Дьиҥинэн, республика оскуолаларын систиэмэтигэр үөрэхтээһиҥҥэ инновация кииннэрэ тэриллибиттэрэ.
Бу оскуолалар тустарынан анал балаһыанньа оҥоһуллубута. Эбии үп көрүллүбүтэ. Аныгы саҥа оборудование бэриллибитэ, педагогическай кадрдар идэлэрин үрдэтинэллэрин хааччыйбыппыт. Үөрэх аныгы процеһыгар наадалаах элбэҕи оҥорбуппут уонна үөрэтии хаачыстыбата, үрдүк үөрэххэ киирии 70 %-тан итэҕэс буолуо суохтаах диэн государственнай ирдэбил түһэрбиппит. Олимпиадаларга хайаан да кыттыыны ылан, бириистээх миэстэлэргэ тиксиэхтээхтэрэ, научнай-чинчийэр үлэлэргэ үчүгэй түмүктэри ситиһиэхтээхтэрэ, биир кэлим государственнай экзаменнарга кыттан, үрдүк көрдөрүүлэниэхтээхтэрэ. Уонна, биллэн турар, киэҥ ис хоһоонноох култуурунай олох ирдэнэрэ».
Михаил Ефимович эппитин курдук, президент оскуолаларын ситимэ инновация — үөрэх үрдүк технологияларын кииннэринэн буолуохтаах. Онно үөрэммит оҕолор киэҥ билиилээх-көрүүлээх Саха сирин интеллигенциятын саҥа араҥатын — техническэй интеллигенцияны үөскэтиэхтээх-тэр. Чуолаан бу дьон биһиги норуоппут инники сайдыытын үрдүк кэрдиискэ таһаарыахтаах үрдүк аналларын учуоттаан, Михаил Ефимович кинилэр билиилэрин, дьоҕурдарын эбии үрдэтэр суолу тобулбута.
Республикаттан сүүмэрдэммит, физикаҕа, математикаҕа, информатикаҕа уонна естественнэй наукаларга дьоҕурдаах оҕолору сылы эргиччи биир сиргэ мунньан билиилэрин үрдэтэр, дьоҕурдарын сайыннарар соруктаах Өктөмҥө «Өлүөнэ кыраайа» физико-математическай форум тэриллибитэ. Форум Саха Республикатын бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев 798 №-дээх Укааһынан 1999 сыллаахха бэс ыйын 24 күнүгэр Өктөм гимназия-оскуолатын базатыгар аһыллыбыта.
Онтон ыла сэттэ төгүрүк сыл устата физико-математическай форум республика араас муннуктарыттан эрэ буолбакка, элбэх регионнартан устудьуоннары, учууталлары, наука үлэһиттэрин түмэр.
Квалификациялаах преподавателлэр — форум хас да сыллаах ситиһиилэрин төрдө. Үөрэтиигэ Саха сирин уонна Россия Федерациятын учуонайдара, үрдүк үөрэх кыһаларын уонна үөрэхтээһин тэрилтэлэрэ, наука учреждениелара уонна кииннэрэ кытталлар.
2003 сыл атырдьах ыйыгар форум базатыгар аныгы кэм уһулуччулаах физигэ, физико-математическай наука доктора, Нобелевскай бириэмийэ лауреата, А.Ф.Иоффе аатынан физико-техническэй институт дириэктэрэ Жорес Иванович Алферов Нобелевскай лекцията ыытыллыбыта.
2003 сыл сэтинньигэ М.В.Ломоносов аатынан Москва-тааҕы государственнай университет ректора, Россия үрдүк үөрэҕин заведениеларын ректордарын союһун президенэ, Россия наукаларын академиятын академига Виктор Антонович Садовничай ректорскай лекциятын аахпыта.
2004 сыллаахха от ыйыгар Россия наукаларын академиятын вице-президенэ, Россия естественнэй наукаларга академиятын президенэ, техническэй наука доктора, М.В.Ломоносов аатынан МГУ профессора, наука уонна техника үтүөлээх деятелэ Олег Леонидович Кузнецов актовай лекцията буолбута.
— Биһиги тэрилтэбит государственнай эбии үөрэхтээһин ситимигэр киирэр. Форум диэн түмсүү, улахан мунньах, — диэн тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ Афанасий Ноев суруналыыстарга уос номоҕо буолбут форум үлэтин-хамнаһын быһаарар. — Үөһээ Бүлүүтээҕи уонна республикатааҕы физмат оскуолалар холобурдарыгар олоҕуран, физикаҕа, математикаҕа дьоҕурдаах оҕолору түмүөххэ диэн быһаарбыттара. Онон форум бастаан лааҕыр быһыытынан үлэлээн испитэ. Онтон тиһигин быспакка үлэлиир тэрилтэни тэрийиэххэ диэн 2000 сыллаахха анал дьиэ-уот тутуллубута. Сайыҥҥы өттүгэр оҕолору мунньан дьарыктаан барбыттара. Бастакы бэрэссэдээтэлинэн физико-математическай наука доктора И.И. Шамаев үлэлии сылдьыбыта. Онтон 2003 сылга диэри В.П. Ноговицына салайбыта. 2003 сыл бэс ыйыгар Президент В.А. Штыров бу үлэҕэ миигин анаабыта. Билигин үгүс үөрэх тэрилтэлэрин кытта сибээстэһэбит. 2003 сылга иккилии этээстээх оҕолор, учууталлар олорор таас корпустара уонна үөрэнэр дьиэлэрэ үлэҕэ киирбиттэрэ. Онон өссө сайдар кыах үөскээбитэ.
Билигин сайыннары-кыһыннары тиргиччи үлэлиибит. Аан бастаан штакка 34 киһи, сүнньүнэн техническэй үлэһит, баар эбит буоллаҕына, кэлин преподавателлэр штаттара эбии көрүллүбүтэ. СГУ-тан ставка аҥаарыгар преподавателлэр тахсан оҕолору үөрэтэллэр. Ону таһынан Москваттан, Санкт-Петербуртан, Новосибирскайтан уо.д.а. киин куораттартан преподавателлэр кэлэн маастар-кылаастары ыыталлар. Хас да араас хайысхалаах үлэлиибит.
Бастакы хайысхабыт — республикаттан сүүмэрдэммит дьоҕурдаах оҕолор сылы эргиччи 4—5-тэ манна кэлэн олорон олимпиадаларга бэлэмнэнэллэригэр көмө оҥоробут. Республика физикаҕа, математикаҕа, химияҕа, информатикаҕа сүүмэрдэммит хамаандатын дьарыктыыбыт… 2003 сылтан физмат форум базатыгар олоҕуран супер-олимпиада финала тэриллэр. Ол түмүгүнэн бастакы миэстэлэргэ тиксибит оҕолору салгыы Россияҕа тахсалларыгар манна дьарыктыыбыт.
Иккис хайысхабыт — техническэй, политехническай, физмат оскуолаларга быһаччы тахсан, улуустары, куораттары кытта үлэлэһэн, оскуолалартан туочунай наукаларга дьоҕурдаах, кэлин техническэй хайысхалаах идэни талыан баҕалаах оҕолору эбии үөрэтэбит. Онно сүнньүнэн СГУ-тан, ону тэҥэ киин вузтартан эмиэ преподавателлэр дьарыктыыллар.
Үһүс хайысхабыт — оҕо науканан дьарыктанарыгар көмөлөһөбүт. Араас конференциялары, семинардары ыытабыт. Бауман аатынан техническэй университет үөрэтэр кииннээх. Онтон биһиэхэ кэлэн оҕолору үөрэтэллэр. Өктөмнөөҕү лицейгэ, Дьокуускайга 2-с уонна 14-с №-дээх оскуолаларга «бауманскай кылаастар» диэннэр бааллар. Баумантан преподавателлэр кэлэн оҕолору эрэ буолбакка, учууталлары кытта олимпиада систиэмэтинэн үөрэтэллэр. Онон республика физикаҕа, математикаҕа, информатикаҕа, химияҕа бэлэмниир олимпийскай киинэ буолабыт да диэххэ сөп.
Атын үөрэх тэрилтэлэриттэн уратыбыт — оҕо күн аайы оскуолаҕа кэлбэт, курстарга дьарыктанар. Киниэхэ эбии үөрэҕи бүтэрбитин туһунан сибидиэтэлистибэ туттарабыт. Россия үрдүнэн маннык киин суох.
Михаил Ефимович — попечителлэр сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ. Форуму төрүттээбит киһи быһыытынан манна өрүү кэлэ сылдьар, өйүүр. Республика бастыҥ учууталларыгар, үөрэнээччилэригэр физика, математика, химия хайысхаларыгар бэйэтин бириэмийэтин олохтообута.
Урут сорохторго «Өлүөнэ кыраайа» форум оскуола оҕолорун аҥаардас олимпиадаларга кыттарга эрэ бэлэмниир диэн ситэтэ суох өйдөбүл үөскүү сылдьыбыт буолуон сөп. Оннук буолбатаҕа Афанасий Ноев сиһилии кэпсээниттэн көстөр.
Онон форум сүрүн сыала-соруга киэҥ-куоҥ дэгиттэр билиилээх, кими баҕарар, хайа да омук бэрдин кытта билиитинэн-көрүүтүнэн тэҥҥэ күрэстэһэр, бэйэтин баһылаабыт идэтинэн Арктика туруктаахтык сайдарын хааччыйар уонна көмүскүүр кыахтаах научнай-техническэй кадрдары иитэн таһаарыы буолар.
Форум иһинэн физико-математическай, техническэй кылаастар уонна оскуолалар ассоциациялара, эдэр талааннар Арктикатааҕы кыра академиялара, үөрэнээччилэр уонна устудьуоннар научнай уопсастыбалара тэриллибиттэрэ.
Саха Республикатынааҕы Эдэр талааннар Арктикатааҕы кыра академиялара диэн оҕо общественнай тэрилтэтэ Нобелевскай бириэмийэ лауреата Ж.И. Алферов уонна Саха Республикатын бастакы Президенэ М.Е. Николаев көҕүлээһиннэринэн үүнэр көлүөнэни айар, чинчийэр үлэҕэ сыһыарар уонна оҕолору кытта айымньылаахтык үлэлиир учууталлары уонна специалистары өйүүр сыалтан тэриллибитэ.
Арктикатааҕы кыра академия бэйэтин үлэтин-хамнаһын Саха Республиката регион быһыытынан сайдыыта туруктаах буолуутун проблемаларын үөрэтиигэ, аан дойду сообществотын актыыбынай чилиэнэ буоларынан эдэр гражданнарга баһылыыр-көһүлүүр хаачыстыбаны, бырайыактыыр-чинчийэр култуураны, критическэй толкуйу иҥэрэргэ туһаайар.
Арктикатааҕы кыра академия үлэтин сүрүн көрүҥнэри-нэн бырайыактыыр мастарыскыайдар, техника айар-тутар мастарыскыайдара, конференциялар, айар оскуолалар уонна экспедициялар буолаллар. Үлэ бу көрүҥнэрэ тэрилтэ соруктаах үлэтин идеяларыгар сөп түбэһэллэр уонна үөрэнээччилэр научнай-чинчийэр, саҥа идеялары көҕүлүүр интеллектуальнай кыахтарын түмэр сыаллаахтар.
Арктикатааҕы кэлэр кэскил академията — бу Михаил Ефимович өр сыллаах өйүн-санаатын ымыыта, сүрэҕин-быарын иэйиитэ. Төрөөбүт дойдутун дьоно-сэргэтэ, омуга хаһан да өйдөөн өйө тиийбэтэх, санаан санаата сиппэтэх туруктаах буолуу, чэчирии сайдыы сыалын-соругун, Россияҕа эрэ буолбакка, аан дойду таһымынан ыллыктаах кэпсэтиигэ, ылыннарыылаах туруорсууга, туруулаһыыга ыччатын, эдэр көлүөнэтин иитиигэ, сайыннарыыга анаан туттарбыт киинэ буолар.
— Мин олоҥхо дойдутугар саҥа ломоносовтар, коперниктар, микеланджелолар үүнэн-үөскээн тахсалларыгар бигэ эрэллээхпин. Кинилэр бу ааһан эрэр тыһыынча сыллар кырыстарыгар ыспыт сиэмэбититтэн силис тардан, ХХI үйэҕэ ситэн-сириэдийэн тахсыахтара, — диэбитэ Михаил Ефимович форум аһыллыытыгар.
Саахымат бастакы конгреҺа
Хаҥалас улууһун Өктөмүгэр «Өлүөнэ кыраайа» физико-математическай форум дьиэтигэр республикатааҕы саахымат бастакы конгреһа, ону сэргэ Михаил Николаев бирииһигэр республика оҕолорун саахымакка иккис олимпиадалара ыытыллыытыгар сылдьан олус астыммыта. Конгресс «Саахымат уонна оскуола» диэн тиэмэҕэ Михаил Николаев көҕүлээһининэн республика оскуолаларыгар саахыматы үөрэтии проблемаларын тула киэҥ кэпсэтии буолбута. «Уопсай үөрэхтээһин оскуолаларын программаларыгар саахыматы киллэрии технологиялара», «Саахымат оҕолор интеллектуальнай толкуйдарын сайыннарыы технологията», «Саахымакка уопсай үөрэхтээһин алын сүһүөх звеноларын учууталларыттан преподаватель-тренердэри бэлэмниир систиэмэни тэрээһин», «Анатолий Карпов саахымакка оскуолатыгар үлэни тэрээһин» диэн бары боппуруостарга барыларыгар тематическай пленарнай мунньахтар ыытыллы- быттарыгар Бологуурап төһө кыайарынан сылдьан интэриэһиргээн истибитэ.
Манна киэҥ ис хоһоонноох этиилэри дойдулар икки ардыларынааҕы оскуолалар саахымакка сойуустарын президенэ профессор А.Н.Костьев, регионнар икки ардыларынааҕы саахымат киинин, Анатолий Карпов саахымакка оскуола- тын дириэктэрэ В.И.Краюшкин, култуура, наука, үөрэх эйгэтигэр үлэлэһэр пуонда дириэктэрэ В.П.Ноговицын, республика саахымакка федерациятын салайааччыта Р.Ю. Шип- ков, о.д.а. официальнай үлэһиттэр оҥорбуттарын истэргэ кэрэхсэбиллээх этэ.
Конгресс ыалдьыттара олимпиада күннэригэр кытта салгыы үлэлээбиттэрэ. Профессор А.Н. Костьев саахымакка үөрэ- тэр учууталларга уонна тренердэргэ анал сертификат туттарыылаах семинар ыыппыта. Гроссмейстер А.В. Калинин саҥа оонньоммут партиялары ырытыыга маастар-кылааһы тэрийбитэ. Кини 16 дуоскаҕа учууталларга уонна тренердэргэ сеанс биэрбитэ.
Конгреска Михаил Ефимович Николаев тыл этиитин Бологуураптаах эмиэ бэркэ болҕойон истибиттэрэ.
— Убаастабыллаах доҕоттор! Биһиэхэ республикаҕа саахымат бастакы конгреһын тэрийээччилэригэр уонна кыттыыны ылааччыларга эппиэттээх уонна үөрүүлээх күн үүннэ.
Биһиги аан дойду бары норуоттара таптыыр түҥ былыргы оонньууларын сайыннарыыга балайда тэрээһиннээхтик, профессиональнайдык уонна масштабтаахтык ылсан үлэлээһиҥҥэ бигэ акылаат түһэрэбит. Өй уонна логика, үрдүк интеллектуальнай, муҥура суох кэрэхсэнэр кытаанах характеры уонна булгуруйбат воляны ирдиир оонньууга.
Конгресс үлэтин иһинэн республика бастакы президенин бирииһигэр оскуола оҕолорун саахымакка иккис олимпиадалара, саахымакка творческай уонна теоретическай конференциялар, Россия государственнай социальнай университетын преподавателлэрэ уонна гроссмейстердара кыттыылаах маастар-кылаастар ыытыллыахтара. Биһиги конгреспыт өрөгөйүнэн аан дойду саахымакка хас да төгүллээх чемпиона, ООН ЮНИСЕФ оҕо пуондатын посола, Россия Федерациятын үөрэхтээһиҥҥэ систиэмэтигэр саахымат үөрэҕин сайыннарыыга Координационнай Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ Анатолий Евгениевич Карпов кыттыыны ылыыта буолуоҕа.
Конгреһы тэрийээччилэр: култуура, наука, үөрэх эйгэтигэр үлэлэһэр пуонда, Саха Республикатын үөрэҕин министерствота, «Өлүөнэ кыраайа» физико-математическай форум, Саха Республикатын саахымакка федерацията — биһиги үлэбит көдьүүстээхтик этэҥҥэ барарыгар элбэҕи оҥордулар. Биһиги бэйэбит иннибитигэр ханнык соруктары туруорабытый?
Бастакы сорук. Саахымат, биһиги эпоспыт олоҥхо курдук, түҥ былыргы оонньуу. Саахымат оонньуутун дьикти кистэлэҥнэрэ оҕолору абылыыллар уонна кинилэр таптыыр оонньууларынан буолар. Үлэни саахымат логиканы, өйү, толкуйу, кытаанах характеры, воляны иитии сайдыытын эбэһээтинэй компоненын быһыытынан оскуола хас оҕотун олоҕор киирэрин курдук гына тэрийэн ыытыллыахтаах.
Иккис сорук. Учууталлар саахымакка оонньооһун маастарыстыбатын баһылыахтаахтар. Бары педагогическай үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр кадрдары бэлэмнэтэлиэххэ, бастатан туран, тренердэри уонна үөрэтээччилэри. Бу саахымат маассабайдык оонньонуутун төрүөтүнэн буолуоҕа.
Үһүс сорук. Саахымакка күрэхтэһиилэри, конгрестары республика таһымынан эрэ ыытарынан муҥурданымыахха наада. Инникитин биһиги бүтүн Россиятааҕы, бүтүн Азиятааҕы оҕолор саахымакка олимпиадаларын ыытар соругу туруорунуохтаахпыт. Ол инниттэн биһиги саахыматынан утумнаахтык дьарыктаныахтаахпыт, ордук улахан дьон, былаас уорганнарын бары таһымыгар — муниципалитеттартан саҕалаан республика таһымнаах былаас уорганнарыгар тиийэ.
Төрдүс сорук. «Өлүөнэ кыраайа» физико-математическай форум бу үлэни сүрүннүө дии саныыбын. Материальнай базаны тэрээһин туһунан биһиги биир сүбэнэн ылсыһыахпытын наада.
Конгреска ситиһиилээх үлэни баҕарабын, эдэркээн шахматистарга — соргуну уонна кыайыыны!
Аныгы үйэҕэ саахымат суолтата ураты улааппытын Россияҕа эрэ буолбакка аан дойду үрдүнэн билинэллэр эбит. Бүгүҥҥү интеграция үйэтигэр саҥа интеллектуальнай уопсастыбаны ииттэхпитинэ эрэ, аан дойду бары норуоттарын кытта тэҥҥэ алтыһар, хардарыта сыһыаны олохтуур кыахтаахпыт. Онон саахымат билигин спорт эрэ быһыытынан буолбакка, киһи, кэлэктиип, омук өйүн-санаатын, быһыытын-майгытын, кутун-сүрүн сайыннарар, бөҕөргөтөр сүдү суолтата бу түҥ былыргы эрээри куруук эдэр, кэрэхсэбиллээх оонньуу бүтүн киһи аймах уопсастыбатын саҥалыы иитии хайысхатыгар туһалыыр оруоллаах.
Бологуураптаах саахымат саҥалыы өйү-толкуйу иитиигэ көдьүүстээхтик дьайар күүс буоларын туһунан санаалары култуура, наука, үөрэх эйгэтигэр үлэлэһэр пуонда дириэктэрэ этиитин эмиэ бэркэ интэриэһиргээн истибиттэрэ:
— Биһиги республикабыт сирин баайа, геополитическай балаһыанньата, аан дойду үрдүнэн экологияҕа, экономикаҕа тахса турар сабыытыйалар көрдөрөллөрүнэн инникитин бу сиргэ элбэх норуот бэрэстэбиитэллэрэ мунньустар чинчилэрэ сабаҕаланар. Онон буоллаҕына, биһиги өйдүүр өйбүт, быһыыбыт-майгыбыт, киһилии хаачыстыбабыт аныгы кэм ирдэбиллэригэр сөп түбэһиэхтээхтэр…
Биһиги хотугу менталитеппыт тыйыс айылҕанан куоһаммыта. Кини бүгүҥҥү конгресс тиэмэтин кытта сөп түбэһэр үтүө өрүттэрин чорботон бэлиэтээтэххэ манныктар: тулуур, булугас өй, кэмнээн-ыараҥнатан көрүү, бэйэ дьоҕурун-кыаҕын бииргэ түмүү. Этиллибит хаачыстыбалары саха норуотун үчүгэйдик билэр, Саха сирин устун экспедицияларга сылдьыбыт В.А. Обручев академик тылларынан бигэргэтиэххэ сөп: «Он философ до мозга костей, все его мышление строго логично, его чувства глубоки, но спокойны и рассудительны». Биһиги бу характеристикалар конгресс тиэмэтигэр сөп түбэһэллэрин бигэргэтиэхпитин баҕарабыт, ол эбэтэр саахымат философия, искусство уонна спорт быһыытынан суолтатын туһунан киэҥник ырытан кэпсээтэ.
Биһиги саҥа кэмҥэ сөп түбэспэт, уларытыллыахтаах хаачыстыбаларбыт туһунан кэпсэтиэҕиҥ. Тымныы, тыйыс килиимэт, уу халаана, сут-кураан хардарыта солбуйсуулара, буурҕа-силлиэ, штиль, атыннык эттэххэ, быһыы-майгы куруук уларыйа турар туруга биһигини олус сэрэхэдийии (интуиция) тыыныгар ииппит. Тыыннаах хаалыы усулуобуйатыгар бэйэни көмүскэнэр инстиммит өйбүтүн баһыйар. Ол аата, интуициябыт өйбүтүнээҕэр ордук сайдыбыт. Саҥа кэмҥэ, дьон айылҕаттан тутулуктанара аччаатаҕына, хоту дойду олоҕун хаачыстыба өттүнэн тупсарыыга биһигиттэн атыттар эмиэ кыттар усулуобуйаларыгар бэйэбит өйбүтүн эмиэ сайыннарыахпытын наада. Олох хаачыстыбатын уларытыыга барытын өй күүһэ быһаарыа.
Сылааһы тутар инниттэн биһиги эппит-хааммыт сыаны мунньунууга аналлаах, ол иһин туттуубут-хамсаныыбыт бытаан. Ол эрээри олох хаачыстыбатын тупсарыыга тымныы сүрүн проблема буолбатах, ол иһин элбэх информацияны таба талыыга, үөрэтиигэ, баһылааһыҥҥа уонна туһаныыга өй үлэтин бэрээдэктээһин эрэйиллэр. Аан дойдуга айыллыбыт, толкуйдаммыт, оҥоһуллубут элбэх, ол иһин «бэлисипиэти» иккистээн айар наадата суох, ол кэриэтин баары, урут оҥоһуллубуту тулалыыр эйгэни кытта дьүөрэлэһиннэрэ сатыахтаахпыт.
Тыйыс айылҕа биһигини киэҥ сиринэн-уотунан ыраах-ыраах тарҕанан олорорго күһэйбитэ. Онон буоллаҕа, бэйэбит эрэ туһунан толкуйдуу үөрэммиппит. Бэйэмсэх быһыы, индивидуализм биһиги коммуникабельнай буоларбытын мэһэйдиир. Күргүөмүнэн куоракка олорор баҕа ааспыт үйэ бүтэһигэр эрэ үөскээбитэ, онон аныгы кэм коллективнай өйүгэр-санаатыгар өссө үөрэнэ иликпит көстөр. Ол иһин араас көрүүлээх-истиилээх элбэх дьону кытта алтыһыы эйэни уонна өйдөһүүнү, атын норуоттарга эриэ-дэхси сыһыаны олохтууру эрэйэр.
Көҥүл барыыны-кэлиини хааччахтыыр кэмтэн босхоломмуппут соторутааҕыта эрэ буолла, ол иһин олоҕу-дьаһа- ҕы оҥостуу өттүгэр кэтэмэҕэйбит. Урут дьаалабытынан барытын тэҥнээһиҥҥэ үөрэммит өйбүт-санаабыт мунууга-тэниигэ күһэйэр. Ыччаты булкуйар мораль өттүнэн биһирэммэт хаачыстыбалар популярнай буолуулара аҕыйаҕа суох. Ким кыранан дуоһуйар, ол бочуоттаммат. Ол иһин ыччаппытын быраабыланы тутуһан, атыннык эттэххэ, сокуонунан олорууга үөрэтиэхтээхпит.
Прагматичнайа суохпут биһигини уруккубутун, түҥ былыргыбытыгар тиийэ, хасыһарга күһэйэр. Өйдөнөр — өбүгэ силиһэ-мутуга — норуот төрдө-ууһа. Ол биһиги култуурабыт төрдө, ону тилиннэрэр наада. Ол да буоллар, олус былыргыны, кыаллыбаты хасыһа сатыыр наада дуо? Кини инники олоххо суолдьут сулуһунан буолар кыаҕа суох ээ. Аан дойду стандартыгар холоонноох салалта саҥа өйдөбүллэрэ наадалар.
Онон саахымат үгүс араас өрүттэринэн, уустугунан хотугу дьон менталитеттарын кытта дьүөрэлэһэр уратылаах. Оттон хотугу сир олохтоохторо саахыматынан дьарыктанан толкуйдуур хаачыстыбаларын үрдэтиэ этилэр. Оттон биһиги саахымат оонньуутугар айылҕабытынан сыстаҕаспыт. Тыйыс тымныыбыт хамсаныыбытын-имсэниибитин эрэ кыаһылыыр буолбатах, кини өссө бары өттүнэн эргитэ толкуйдуурга күһэйэр…
Биһиги барыбыт сорукпут — саахымат оонньуутун республика үрдүнэн тарҕатыы уонна киниэхэ интэриэһи үөскэтии. Бастатан туран, саахыматы, спорка ситиһии туһугар сайыннарыы эрэ курдук көрбөккө, иитэр ньыма быһыытынан ылыныахтаахпыт.
Үүнэр көлүөнэни саахымат ньыматынан иитии государственнай политикатын 2000 сыллаахха Саха Республикатын бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев саҕалаабыта. Кини ыйыытынан-кэрдиитинэн орто үөрэх оскуолаларын программаларыгар саахыматы киллэриигэ кэккэ миэрэлэр ылыллыбыттара. Бу ыйыылары олоххо киллэриигэ 2000 сыллаахха сэтинньигэ «Саха Республикатын орто үөрэҕин тэрилтэлэригэр саахымат уруоктарын киллэрии туһунан» республика Үөрэҕин министерствотын бирикээһэ тахсыбыта. Бу кэскиллээх саҕалааһыны өйүүргэ бэлэм энтузиастар бааллара. Ол эрээри араас биричиинэлэринэн уонна сыал-сорук оҥостон үлэлээһин суоҕуттан салгыы кыайан сайдыбатаҕа.
Бүгүн биһиги бу политиканы саҥаттан сайыннарабыт уонна саахыматы көҕүлээһиҥҥэ анал программалары оҥорууну быһаарыахтаахпыт…
Саахыматы киэҥник сайыннарыы туох түмүктэри биэриэхтээҕий?.. Эдэр көлүөнэ бэйэтин иннигэр турар проблемалары барытын бэйэтэ быһаарар дьоҕурдаах буолуохтаах. Сатаан былаанныыр, ырытар буолуу, элбэх хаамыылаах задачалары суоттааһын салайааччы хаачыстыбатын сайыннарарга уонна ылынар дьыалаларга эппиэттээхтик сыһыаннаһыыга иитэр. Спорт өттүнэн саахымат бу хаачыстыбаларга эбии сыал-сорук туһугар дьулууру, атыттар этиилэригэр ытыктабылы үөскэтэр. Саахымат киһи өйүгэр-санаатыгар олохтоох толкуй (логика) төрүттэрин уонна талан ылбыт дьыалаҕа айымньылаахтык сыһыаннаһыыны сайыннарар. Айылҕанан бэриллибит дьоҕуру уонна кыаҕы туһаныыга биир полушариетааҕар икки полушариенан толкуйдуур, бука, ордук буолуо.
Киһи төбөтүгэр элбэҕи тута үөрэнэрэ өйү сайыннарар. Өскөтүн интеллект диэн киһи араас көстүүлэр ис дьиҥнэрин өйдүүр дьоҕурун ааттыыр эбит буоллахпытына, өй диэн элбэхтэн кылаабынайы араарыы, талымас (разборчивость) быһыы аатырар. Өйдөөх киһи амарах, үтүө санаалаах буолар. Ол аата, духуобунай өттүнэн баай буолар: айылҕаҕа, атын дьиэ кэргэттэригэр, уопсастыбаҕа, атын национальностаах, атын итэҕэллээх дьоҥҥо сыһыаныгар.
Оччоҕо уопсастыба таһымынан биһиги үтүө дьыаланы айааччы коллективнай өйү булабыт. Уопсастыба өйө-санаата улахан суолталанар. Мантан сиэттэрэн, биһиги олохтоох салайыныы олох хаачыстыбатын тупсарыыга толору сиппит-хоппут быһаарыныыны ылынар кыахтанар диэн сабаҕалыахпытын сөп. Уопсастыба тыла-өһө ханнык баҕарар боппуруостарга государственнай политиканы ылынарга ыйааһыннаах буолуо. Холобур, республикаҕа ис ырыынагы тэрийэргэ. Таба быһаарыллыбыт дьаһаллар олоххо түргэнник киириэхтэрэ, тоҕо диэтэххэ, хас дьиэ кэргэн, хас тэрилтэ бэйэлэригэр чугастык ылыныахтара. Онон биһиги уопсай сайдыыны түргэтэтиэхпит. Оттон сайдыыбыт таһыма биһигини аан дойду култуурунай, интеллектуальнай эйгэтигэр кыттыһарбытын (интеграция) хааччыйыа. Биһиги олохпут иннин диэки сыҕарыйыыта түргэтиэ. Уопсастыба олоҕун үгүс омсолоох өрүттэрэ симэлийиэхтэрин сөп. Саахымат сайдыытын инники кэскиллэрэ итинниктэр».
Онтон тылы Норуоттар икки ардыларынааҕы оскуолалар саахымакка сойуустарын президенэ А.Н. Костьев ылбыта:
— Россия аныгы оскуолаларыгар саахымакка үлэ икки көрүҥэ баар. Маҥнайгы хайысханы судургутук «спортивнай» диэн ааттыахха сөп. Профессиональнай тренер, пиэрибэй разрядтаах саахыматчыт начаалынай кылаастарга уопсай расписаниенан уруок ыытар. Күн иккис аҥаарыгар саахымакка спортивнай секцияҕа бары баҕалаахтарга барыларыгар факультативнай дьарыгы ыытар. Оскуола тренерэ биэс-алта сылынан үлэлиир сиригэр үчүгэй түмүгү ситиһиэн сөп.
Иккиһэ, педагогическай хайысха. Манна саахымат уруо- гун кылааска тренер буолбакка, учуутал ыытар. Кини саахыматынан үөрэнээччилэр интеллектуальнай дьоҕурдарын сайыннарарга көмөлөһүннэрэр, маныаха саахымат матырыйаалыгар олоҕуран, аналлаах методикалары туһанар.
Аныгы психологтар этэллэринэн, өй быһаччы үлэтэ оҥоһуллуохтаах дьайыы эрдэттэн бэлэмнэммит былаан түмүгэ буолар эбит. Оттон саахымат оҕолор өйдөрүн үлэтин истэригэр былаанныы үөрэнэллэригэр бэртээхэй моделынан буолар. Саахыматы кытта билсиһэллэригэр оҕолор аан бастаан дуоскаҕа фигуралары хаамтара үөрэнэллэр. Онтон кинилэр фигуралары өйдөрүгэр хаамтара үөрэнэллэр, оннооҕор элбэх хаамыылаах барыйааннары суоттууллар. Бу буолар кинилэр өйдөрүн үлэтин ис былаана диэн, атыннык эттэххэ, олох араас эйгэтигэр туһаныллыан сөптөөх үөрүйэх үөскүүр.
Маныаха учуоттуохха наада — өй үлэтин ньымаларын баһылааһын процестара, ис былаан үөрүйэхтэрин үөскээһинэ оҕолорго кыра саастарыгар ордук күүскэ барар уонна 10–12 саастарыгар тохтуур. Онон оҕону саахыматы кытта 5–6 сааһыттан ыла билиһиннэрэр ордук. Педагогическай ха- йысханан үлэлииригэр саахымат учуутала сабыытыйаны тиэтэтиэ суохтаах. Кини кылааһы икки-үс сыл устата үөрэтэн, хас биирдии оҕо саахымат теориятын уонна практикатын төрүттэрин билиитин эрэ буолбакка, хас биирдии үөрэнээччи фантазията, логиката, болҕомтото, түргэнник толкуйдааһына, характерын сорох өрүттэрэ сайдарын ситиһиэхтээх.
Педагогическай хайысханан үлэҕэ саахымат матырыйаалыгар олоҕурбут оскуола оҕолорун үөрэтэр аналлаах программалары бэлэмниэххэ уонна туһаныахха наада. Бу программалар үөрэнээччилэр интеллектуальнай функцияларыгар дьайар методтары, ньымалары, чопчу эрчиллиилэри туттуохтаахтар. Бу саахымат дуоскатыгар ханнык эмэ интеллектуальнай (психическэй) функцияны толорторуунан ситиһиллэр. Оннук дьарыктаныыны, үөрэнээччилэрин уратыларын учуоттаан туран, учуутал бэйэтэ ыытыан сөп. Соторутааҕыта оонньуу быраабылатын баһылаабыт пиэрибэй кылаас оҕотун айар толкуйун сайыннарыыга биир боростуой холобур: саҥа оонньооччу фигураны эккирэтистэххэ эрэ, сүүйүөххэ сөбүн билэр. Учуутал кини иннигэр үрүҥ ладья уонна слон хара аты үс хаамыынан тутуохтаах позицияларын туруоран биэрэр. Ат куруук куота сылдьар буолан, кыайан туттарбат. Аты тутуохха сөп, өскөтүн кинини муннукка хаайан, кэлэр-барар сирин бүөлээтэххинэ эрэ. Саҥа оонньооччу бэйэтигэр бу кыракый «арыйыыны» оҥордоҕуна, «аһылла» түһэр, маныаха маарынныыр холобурдары өссө оҥоруон баҕарар, биллэн турар, бэйэтигэр эрэлэ улаатар.
Биир сыл үөрэтээт, саахымат алтыайах эрэ фигуратын оонньотуу ньыматынан оҕо өйүн ис былаанын сайыннарыыга сөҕүмэр түмүгү ситиһиэххэ сөп».
Бологуурап мустубут дьону кытары дакылааты сэргээбитин биллэрэн ытыһын таһыммыта. «Саахымат уонна оскуола» диэн республикатааҕы саахымат бастакы конгреһын программата аан дойду экс-чемпиона Анатолий Карпов саахыматын оскуолатын арыйыынан түмүктэммитэ.
Анатолий Карпов бэрт кылгас кэмҥэ сылдьан барбыта. Сарсыарда балаҕан ыйын 9 күнүгэр кэлээт да, үлэлээбитинэн барбыта. Күн маҥнайгы аҥаарыгар Өктөмҥө «Өлүөнэ кыраайа» форумҥа олимпиада үөрүүлээх сабыллыытыгар уонна наҕараадалааһын кэмигэр сылдьыбыта. Эбиэт кэнниттэн Дьокуускайга төннөн, Оҕо дыбарыаһын биир коттеджыгар саахымакка бэйэтин оскуолатын аһыллыытыгар кыттыбыта. Онон саахымат оскуолата бэйэтэ саҥа дьиэлэннэ. Анатолий Карпов суруналыыс ыйытыыларыгар маннык хоруйдаабыта:
— Бу дьиэҕэ биһиги элбэх үтүө дьыаланы оҥоруохпут дии саныыбын. Онуоха интэриэс да, кыах да баар. Буолаары буолан дьиҥнээх интэриэс. Мээнэҕэ манна мустубут оҕолор харахтара уотунан чоҕулуспатахтара биллэр. Бу оскуолаттан хас да оҕону быйыл Хара муора кытылыгар ыытыллар Бүтүн Россиятааҕы саахымат фестивалыгар илдьэн кытыннарарга быһаарынныбыт. Аҕыйах хонугунан оҕолор эһиги Үөрэххит министерствотын өҥөтүнэн куруорка барыахтара. Онно саахыматтыахтара уонна кылгас да кэмҥэ буоллар, сайыны иккистээн эргитиэхтэрэ. Бэлэмнэрин таһыма куһаҕана суох, онон фестивальга үчүгэйдик кыттыахтара дии саныыбын. Мин көрүүбэр, араас саастаах категорияларга барыларыгар Россия чемпионатыгар үчүгэйдик кыттыбыттар бааллар. Сорохтор Европа таһымынан даҕаны күрэхтэһиэхтэрин сөп. Биһиги бу ыччаты кытта инникитин дьиҥнээх маастардар уонна гроссмейстердар буолалларын туһугар үлэлэһиэхпит.
Инникитин сабыытыйалар хайдах сайдан иһэллэрин көрүөхпүт. Сорох оҕолору Москваҕа биир эмэ саахымат оскуолатыгар ыҥырыахпыт. Онно уопуттаах тренердэр уонна гроссмейстердар бастайааннай үлэлииллэр уонна лекциялары ааҕаллар. Саха оҕолоро оннук лекцияларга сылдьан истэр кыахтаныахтара. Бу оскуола оҕотун ахсаана элбээтэҕинэ, манна даҕаны гроссмейстердары аҕалар буолуохпут…»
Саҥаны тобулуу
— Убаастабыллаах доҕоттор, эһиги билэргит курдук, үөрэх, наука, култуура сайдыыларын көҕүлүүр пуонда тэриллэн үлэлээбитэ сыл буолла. Бүгүн манна пуонда кыттыгас тэрилтэлэрин мустубут. Эһиги пуонда бырайыактарын испииһэгин тутан олороҕут. Бырайыактар салайааччылара кимнээхтэрэ чопчу биллэр.
Улуу бөлүһүөк Алексей Елисеевич Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй өссө ХХ үйэ саҥатыгар, цивилизация үрдүк ситиһиилэрин баһылаан, ону сатабыллаахтык туһанан, хотугу сир олохтоохторун уйгутун улаатыннарыахха сөп диэн идеяны эппитэ. Кини Саха сирин инники дьылҕатын хайдах көрөрөй, «култуура» диэн өйдөбүлгэ үөрэхтээһини, доруобуйаны, науканы киллэрэн туран, хайдах курдук киэҥ өйдөбүлү биэрэрэй? Онон пуонда бырайыактара Кулаковскай көрүүлэрин тутуһан олоххо киириэхтээхтэр.
Бырайыак салайааччылара бэйэлэрин идеяларын сайыннарыыга айымньылаахтык сыһыаннаһыахтаахтар. Эһиэхэ ким да бюджет харчытыттан куду анньан биэрбэтэ чуолкай. Онон бырайыактар бэйэлэрэ үбү киллэрэр суолларын тобулан үлэлиэхтээххит, — Михаил Ефимович, уһун субурҕа остуол баһыгар олорон, мустубут дьоҥҥо биир тэҥ намыын куолаһынан киирии тылы эттэ.
Бу Россия Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта бэйэтин кабинетыгар үөрэхтээһин, наука, култуура сайдыыларын көҕүлүүр пуонда сүбэ мунньаҕар саҥа бырайыактары дьүүллэһии уонна бигэргэтии үлэтин ыыта олорор. Киһи элбэх, сүүрбэччэни эрэ кыайбат. Олор ортолоругар үөрэх, наука, култуура эйгэтин араас идэлээхтэрэ, наука доктордара, суруйааччылар, артыыстар бааллар.
Киһи аймах уопсастыбата инники сайдыытыгар бэйэтин ураты ирдэбиллэрин туруорар ХХI үйэ кимиэллээх хардыыта күн-түүн, ый-хонук ааһан истэҕин аайы нэс киһи күүппэтэх күлүмэх тэтиминэн элэгэлдьийэ устан, уларыйан-тэлэрийэн иһэр. Маннык ыксаллаах кэмҥэ ааспыт үйэ ортотун саҕанааҕы улугура улуктуйбут өйбүт-санаабыт уутугар аҥаарыйан олорон биэрии өрүттүбэт өлүүгэ тэҥнээх.
Саҥа үйэ тутаах ирдэбилэ — уопсастыба сайдыыта киһи интеллектуальнай өйүн-санаатын, кутун-сүрүн, олоҕун уйгутун сайыннарыы усулуобуйатыгар туһаайыллар.
Пуонда сүрүн соругунан аан дойду балаһыанньата улам уустугуран иһэр кэмигэр республика интеллектуальнай, ду- хуобунай кыаҕын туһаныы уонна ону сайыннарыыны көҕүлээһин буолар. Республика аҥаардас сир баайын туһаныытыгар олоҕурбут экономикаттан сыыйа интеллектуальнай, айар-тутар уонна үрдүк технологиялары баһылааһыҥҥа олоҕурбут инновационнай экономикаҕа көһүөхтээх. Маны ситиһэргэ үрдүк үөрэх, билии уонна бэйэ духуобунай күүһүн, туругун утумнаахтык сайыннарыы ирдэнэр. Билиҥҥи глобализация үйэтигэр үрдүк үөрэхтээх, дириҥ билиилээх эрэ дьон туруулаһар, тулуктаһар кыахтаахтар. Эдэр салайааччылар, лидердэр наукаҕа, култуураҕа, политикаҕа, бизнескэ ситиһиилэринэн төрөөбүт дойдулара чэчирии сайдыытыгар тус бэйэлэрин кылааттарын, өҥөлөрүн киллэриэхтээхтэр. Өйдөөх, чиэһинэй, үтүө санаалаах, сайдыылаах эдэр дьон республика туруктаах инники сайдыытыгар сүрүн күүс, төһүү буолуохтаахтар.
Программалары олоххо киллэриигэ республика министерстволара, кэмитиэттэрэ, институттара, кыахтаах тэрилтэлэрэ, СГУ уо.д. а кытталлар.
Михаил Ефимович Москваттан кэлбит кэмигэр эппиэттээх үлэһиттэри, салайааччылары кытта быыһа-арда, сынньалаҥа суох сирэй көрсөн кэпсэтэн, сүбэ, тэрээһин мунньахтарын эрдэ ыытан турар. Бүгүҥҥү бырайыактары дьүүллэһии мунньаҕын арыйбытын кэннэ салгыы тылы пуонда толорооччу дириэктэрэ Виктор Петрович Ноговицын ылар:
— Убаастабыллаах коллегалар, биһиги бу бырайыактарга бииргэ үлэлээбиппит ыраатта. Партнердарбытынан республика туһааннаах министерстволара уонна ведомстволара буолаллар. Дойдуга бэйэни салайыныы хамсааһына тэтимнээхтик саҕаламмытынан сибээстээн, биһиги бырайыактарбыт олоххо киириилэрэ республика гражданскай уопсастыбата бөҕөргөөһүнүгэр кылаат курдук көрүллүөхтээх. Биһиги сыалбыт ол буолар. Дьоҥҥо туһалаах дьыалаларынан дьарыктаныахтаахпыт. Онон былааннаммыт үлэлэрбитин хорсуннук саҕалыахтаахпыт. Билиҥҥи түһүмэххэ, мин саныахпар, салайааччылар бэйэлэрин бырайыактарын концепциятын оҥоруохтаахтар. Бу концепциялар болдьохторун быһаарыахха наада. Чаҕылхай, чуолкай ис хоһоонноох бырайыактара суох уопсастыбаҕа тахсыбаппыт биллэр. Михаил Ефимович аныгыскы кэлиитигэр пуонда бары бырайыактара суруллан бэлэм буолууларын ситиһэри этиэм этэ. Бырайыактар практическай үлэлэрин уонна технологияларын өттүгэр маассабай информация средстволарыгар бэчээттээһининэн эрэ муҥурданар сатамматын санатабын. Биһиги олохтоохтук ылсан, үс-түөрт нэһилиэккэ бырайыактарбытын сайыннарыахтаахпыт. Үлэбит түмүгэ ситиһиилээх буоллаҕына, ону республика үрдүнэн тарҕатыахпыт. Муниципальнай тэриллиилэр бэчээтинэй уорганнарын кытта ыкса сибээһи тутуһан, олохтоох нэһилиэнньэни пуонда бырайыактарын кытта билиһиннэриэххэ наада.
Бырайыактары олоххо киллэриигэ пуонда тугунан көмөлөһүөн сөбүн туһунан аҕыйах тылы этиэхпин баҕарабын. Маҥнайгытынан, моральнай өйөбүл. Бу үлэ барыта Саха Республикатын бастакы Президенэ М.Е.Николаев аатын уонна аптарытыатын кытта сибээстээх буолуоҕа. Бырайыактар кини социальнай проблемалары хайдах быһаарарынан уонна республика ханнык хайысханан сайдыахтааҕын туһунан политическай көрүүлэригэр сөп түбэһиннэрэн олоххо киириэхтээхтэр. Иккиһинэн, пуонда бырайыактары олоххо киллэриини кытта сибээстээх брошюралары, пособиелары таһаарыыга өйөбүл оҥоруон сөп. Үсүһүнэн, сорох командировкалар ороскуоттарын уйунар кыахтаахпыт. Төрдүһүнэн, пуонда бэйэтэ наградной символикалаах. Эһиги туруорсуугутунан «Академик В.П.Ларионов», «Знанием победишь», «Во славу и пользу республики» диэн мэтээллэринэн наҕараадалыыры быһаарар кыахтаах.
Виктор Ноговицын саҥа тэрилтэ сыалын-соругун билиһиннэрбитин кэнниттэн бырайыактары дьүүллэһии саҕаланна. Салайааччылар тура-тура бэйэлэрин бырайыактарын ис хоһоонун, туохха аналлаахтарын, хайдах үлэлиэхтээхтэрин өйдөнүмтүө гына быһааран кэпсээтилэр.
Маҥнайгынан, Григорьев Александр Васильевич-Саалтааны диэн артыыс идэлээх киһи «Организация центров культуры в области моделирования детских игрушек, украшений, одежды, национальной кухни, технологий воспитания, свадебных обрядов, домашней утвари, печатной продукции, социального туризма, распространение Олонхо на международной арене в рамках следующих подпрограмм: «Уус Дархан», «Кымысхан», «Айар айылгы аартыга», «Уруу», «Саха», «Олоҥхо киинэ» диэн бэрт киэҥ ис хоһоонноох, элбэх үлэни эрэйэр бырайыагы билиһиннэрдэ.
— Олоҕу өйдөөһүҥҥэ араас моделлар баар буолуохтарын сөп. Ол курдук «Ыал кута», «Куйаар тэтимэ» диэннэр бааллар эбит. Олоххо үтүмэн элбэх айылҕа араас сүүрээннэрэ бааллар. Маны остуол ньуурун курдук көнө таһымҥа көрөр тутах буолара саарбаҕаламмат. Бу сүүрээннэри биһиги объемнай муодуллар нөҥүө көрүөх тустаахпыт. Киһи айылҕа оҕото. Айылҕаҕа личность диэн суох. Киһи олоҕо кини ситэн-хотон, бэйэтин аҥаарын булуннаҕына салҕанар суолга киирэр уонна дьиҥнээх айылҕа тэтимигэр киирэн, Сир эргиирин кытта дьүөрэлэһэн күүскэ эргийиэхтээх.
Сэбиэскэй былаас эстиитэ үгүс ыарахаттары үөскэппитэ. Бастакы Президеммит М.Е.Николаев үтүөтүнэн норуоппут ис туруга, өйө-санаата ыһыллыбакка, интеллектульнай потенциалбытын тутан хаалбыппыт. Билигин киһи өйө күүскэ үлэлиир балаһыанньата үөскээтэ. Ханнык ыллыктарынан сайдыы суолугар тахсарбытын син тобулуох курдук буоллубут.
Хас да бырайыактаахпытыттан «Уус Дархан» диэн моделлыыр киини тэрийии туһунан этиэхпин баҕарабын. Бу киин үлэтин сыалынан күннээҕи уонна уһуннук туттуллар маллар (таҥас-сап, киэргэл, оҕо оонньуура, бэчээттэнэр бородууксуйа, дьиэ тээбиринэ уо.д.а.) моделларын Кытай оҥорон таһаарар тэрилтэлэригэр илдьэн элбэтэн, республика ырыынагар уонна тас дойдуларга тарҕатан республикаҕа үбү киллэрии, табаар ис суолтатын толору туһаныы буолар. Биһиэхэ айар кыах баар. Оттон оҥорон таһаарыытын үлэ уонна матырыйаал намыһах сыаналаах дойдутугар Кытайга ыытар тоҕоостоох.
Туораттан истэргэ, элбэх сонун идеялардаах, киэҥ хабааннаах бырайыак толкуйдаммыт эбит. Бырайыак иһигэр элбэх, бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспат идеялар бааллара, маны барытын хайдах саба тутан олоххо киллэриэххэ сөбүн туһунан киһини толкуйдатар боппуруостар истээччилэри үксүлэрин сэргэҕэлэттэ.
— Итини олоххо киллэрэргэ туох мэһэйдэр баалларый? — олорбохтуу түһэн баран, Михаил Ефимович, этиллибит идеялары эридьиэстэһэ барбакка, быһаччы проблемалар тустарынан ыйытта.
— Туох да мэһэй суох, — хоруй эмиэ быһаччы уонна чуолкай буолла.
— Ылсан үлэлиэххэ. Кытайга биир миэтэрэ солко сыаната төһө буолуой?
— Сүүрбэччэ солкуобай буолуо.
Кытай солкотун тоҕо туоһуласпытын үгүстэр сэрэйдилэр. Михаил Ефимович урут-уруккуттан баҕарар баҕатынан саха дьоно бэйэлэрин төрүт култуураларыгар төннөр усулуобуйаларын үөскэтии, тэрийии буолара. Норуот умнуллубут төрүт үгэстэрин төннөрүү урукку традиционнай бэйэ аһын-үөлүн аһааһынтан, таҥаһын-сабын таҥныыттан саҕаланыахтааҕын туһунан үгүстүк этэрэ. Саха төрүт аһын Иннокентий Тарбахов өҥөтүнэн норуот дэлэгэйдик астыыр, аһыыр-сиир буолла. Оттон сахалыы таҥас-сап тоҕо эрэ санаа хоту дьон барыта кэтэр, таҥнар гына дэлэйбэт. Маны чуолкайдыыр сыалтан салгыы ыйытта:
— Эн бэлэм бородууксуйаны аҕалабын диэтиҥ. Бэйэбит тэрилтэлэрбит маны кыайыахтара суоҕа дуо?
— Кинилэр оҥорон таһаарар күүстэрэ тиийбэт. Дэлэтэр кыахтара суох, — Саалтааны билэр дьыалатын баарынан быһаарда.
— Оттон матырыйаалы аҕаллахха, бэйэбит дьоммут тигиэхтэр этэ, тэрийиэххэ наада. Бу бырайыагы түргэтэтэр сөп. Ыһыах иннинэ уон тыһыынча миэтэрэ таҥаһы Кытайтан аҕалан нэһилиэктэргэ атыылыаххайыҥ. Кыраттан саҕалыахха, — кэпсэтии быһаччы дьаһалынан түмүктэннэ.
Григорьев кэнниттэн Будникова Виктория Николаевна диэн поэтесса бэйэтин үлэтин билиһиннэрдэ. Бу уруккуттан биллэр үлэ быһыылаах, онон дьүүллэһиитэ суох ааста. Бырайыак аата «Народные традиции — это исток возрождения духовности».
— Бу аат уларыйыан сөп, — диэтэ ааптар. — Мин бэйэм авторскай бырайыакпынан Таатта улууһун саамай уһук нэһилиэгэр үлэлиибин. Үөрэнээччилэр уонна нэһилиэнньэ бырайыакка олус көхтөөхтүк сыһыаннаһаллар. Биллэн турар, өйөбүл наада. Өскөтүн бырайыак идеята сөптөөх, сыала-соруга чуолкай буоллаҕына, дьон куруук эһиэхэ аһаҕас буолуохтара уонна өйүөхтэрэ диэхпин баҕарабын.
Медицинскэй наука доктора, Россия медицинскэй наукаларга академиятын Саха сиринээҕи научнай киинин дириэктэрэ Томскай Михаил Иннокентьевич «Разработка проекта по развитию технологий трансплантации нервных клеток в организме человека» диэн бырайыагын кытта бэрт кылгастык билиһиннэрдэ:
— Бырайыак аата, бука, уларыйара буолуо. Концепцията биллэр. Бырайыагы олоххо киллэриигэ идэ өттүнэн чугас партнердары кытта сыһыан олохтонно. Биһиги былааммытыгар клеточнай технологиялар кииннэрин тэрийии эмиэ киирэр.
Бу боппуруоска Михаил Ефимович бэйэтин санаатын чуолкайдык быһаарда:
— Ньиэрбэ клеткаларын трансплантациялара — киэҥник тарҕаммыт технология. Биһиэхэ бэйэбитигэр сөп түбэһэр сыһыан наада. Оччоҕо бырайыак сонун уонна туһалаах буолуо. Лабораторнай анал оборудованиены учуоттаатахха, бырайыак сыаната ыарахан буолара сэрэйиллэр. Үчүгэй бизнес-былаан оҥоһуллуон наада. Бырайыагы биһиэхэ туһалаах уонна кэскиллээх өттүн көрөн үлэни саҕалыахха.
Томскай Арсен Григорьевич, «Саха Интернет» ООО дириэктэрэ, «Разработка научного проекта по обоснованию развития высоких технологий «Три долины» диэн бырайыагы кэпсээтэ:
— Биһиги бырайыакпыт соруга — республика интеллек- туальнай ресурсатын сайыннарыы. Республика социальнай- экономическай сайдыыта аҥаардас сир баайын хостооһунуттан эрэ тутулуктаах буолбатаҕын биһиги бары өйдүүбүт. Киһи ис кыаҕын сайдыыта онтон итэҕэһэ суох суолталаах. Уопсастыба уонна киһи иннигэр интернет сөҕүмэр кыахтары арыйар. Кини интеллектуальнай бородууксуйаны батарар аан дойду ырыынагар кубулуйда. Манан сибээстээн, республика интеллектуальнай табаары оҥорон таһаарар буолуон наада. Оҥорбут программаларбытын биһиги интернет нөҥүө сир шарын ханнык баҕарар муннугар ханнык баҕарар атыылаһааччыга батарыахпытын сөп. Кистэл буолбатах, билигин республика норуотун хаһаайыстыбата интернет-технология профессионалларыгар наадыйыыта олус улахан. Мин ааҕан көрүүбүнэн, республикаҕа баара-суоҕа 50-ча үрдүк кылаастаах специалист баар. Олортон үксүлэрэ бааннарга уонна атын коммерческай тэрилтэлэргэ үлэлииллэр. Манан сибээстээн, кадрдары бэлэмнээһин соруга сытыытык турар. Дьоҕурдаах оҕолору оскуола сааһыттан талан үөрэтэр систиэмэ олохтонуохтаах. Кинилэр Дьокуускайга идэтийбит анал вузтарга үөрэниэхтээхтэр. СГУ иһинэн «Интернетразработка» диэн идэ аһыллара наада этэ. Бу хайысхаҕа биһиэхэ сөптөөх уопут баар, онон бииргэ үлэлэһэргэ бэлэммит. Республикаҕа бэлэмнэммит специалистар кэлин биллэр-көстөр үрдүк технологиялар кииннэригэр стажировкалары барыа этилэр. Өссө биир түгэҥҥэ эһиги болҕомтоҕутун тардыахпын баҕарабын. Дьокуускайга скоростной интернет киинин аһарга сөптөөх дьиэни булар олус уустук.
— Бу бырайыагынан сибээстээн, маннык статистика баарын этиэхпин баҕарабын, — Михаил Ефимович дьон болҕомтотун тардардыы балайда уһун тохтобул кэнниттэн, хас этэр сыыппаратын тоһоҕолоон бэлиэтиирдии, тутан олорор харандааһынан салгыны суруйан, биир тэҥ холку куолаһынан кэпсээн барда. — Дойду үрдүнэн тыа хаһаайыстыбатын салаата оҥорон таһаарар бородууксуйата ис валовой бородууксуйаттан (ВВП) 2 %-ны эрэ ылар. Оттон үрдүк технологиялар бородууксуйалара кылгас кэм иһигэр 5 %-ҥа тиийбит. Пуонда үлэтигэр бу хайысха сүрүн приоритетынан буолуохтаах. Информационнай уонна компьютернай технологияларга университет хас специалиһы таһаарарый?
Соһуччу ыйытыыттан университет ректора А.Н.Алексеев ойон турбутун бэйэтэ да өйдөөмүнэ хаалла быһыылаах.
— «Интернетразработка» специализацията биһиэхэ суох. Оттон информатикаҕа уонна компьютернай технологияларга специалистары бэлэмнээһин туһунан этэр буоллахха, сылга 60 киһини таһаарабыт. Биһиги специалистарбыт саамай биллэр-көстөр компаниялар интернет-технологияларыгар үлэ- лииллэр.
— Россия Президенэ В.Путин маннык статистиканы аҕалбыта: Россия үөрэҕин салаатыгар үрдүк технологиялары киллэрии 5 % тэҥнэһэр буоллаҕына, Англияҕа 60 %. Онон бу хайысхаҕа биһигини улахан үлэ күүтэр. Технопаркалары күүскэ тэрийтэлиэххэ. «Үс Хочо» бырайыак тула айымньы-лаах үлэни ыытыахха. Убаастабыллаах Арсен Григорьевич, эһиги компанияҕыт интеллектуальнай бородууксуйатыгар орто уонна үрдүк үөрэх тэрилтэлэрин кытта бииргэ презентацията тэрийэн ыытыахха наада.
Ноев Афанасий Иванович, «Өлүөнэ кыраайа» физико-математическай форум генеральнай дириэктэрэ, тылы ылла. Бырайыагын аата «Национальная олимпиада «Знанием победишь».
— Убаастабыллаах коллегалар, биһиги үөрэхтээһин концепциятыгар бырайыак оҥордубут. Бырайыак учуонайдар, политиктар, бизнес-элиталар уонна общественнай деятеллэр киэҥ эйгэлээх күүстэрин үөрэхтээһини национальнай идея быһыытынан сайыннарыы тула түмүөхтээх. Сүрүн сыалбыт — оҕолор интеллектуальнай ис кыахтарын арыйыы. Үөрэхтээһин идеятын, сыаннастарын үөрэнээччилэргэ уонна төрөппүттэргэ өйдөтүөхтээхпит, тарҕатыахтаахпыт. Бырайыак олоххо киириитэ республика бары оскуолаларын хабыаҕа. Биһиги национальнай олимпиадаҕа аналлаах оскуолалар уопсай үөрүүлээх линейкаларын ыытыыны былаанныыбыт. Олимпиадаҕа кыттыыны ылар үөрэнээччилэргэ барыларыгар анал сертификаттары туттарыахпыт. Хас кылаас аайы үчүгэй түмүктэри көрдөрбүт республика бары үөрэнээччилэригэр 1, 2 уонна 3 степеннээх дипломнары тут- тартыахпыт. Национальнай олимпиада иһинэн уопсастыба идеяларын хамсатыыга, билии-көрүү күүһүгэр-көмөтүгэр олоҕуран, тэрээһиннэри ыыталыахпыт.
Олимпиаданы тэрийии туһунан кэпсэтиилэр эрдэттэн саҕаланан бара тураллар. Бырайыагы олоххо киллэриигэ кыттыан баҕалаах дьон бааллар.
— Бу бырайыагы мин балайда бэлэмнээх үлэ быһыытынан сыаналыам этэ, — Михаил Ефимович, иһитиннэриини чахчы астыммыт быһыынан, салгыы чуолкайдаһар ыйытыылары биэрбэтэ.
Онтон тылы педагогическай наука доктора Колодезников Степан Константинович ылар. Бырайыагын аата «Народная взаимовыручка для образования молодежи».
— Бырайыак улуустар бэйэни салайыныыга киирэн эрэр, ырыынак сыһыана кэҥээн иһэр уонна гражданскай уопсастыбаны тутуу бара турар кэмнэригэр урукку олохтоох нэһилиэнньэ ортотугар киэҥник тэнийэ сылдьыбыт бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһүү үтүө үгэстэрин тилиннэрии уонна сайыннарыы хайысхатыгар туһаайыллар. Ааспыт сыл өйдөтүү, быһаарыы этабын быһыытынан ыытылынна. Быйыл олунньуга Дьокуускайга ыытыллыбыт Саха сирин норуоттарын «Чэбдик олох иһин» диэн иккис форум иһинэн төгүрүк остуол буолбута. Тиэмэтэ — «Ыччаты үөрэхтээһиҥҥэ — норуот көмөтө» Национальнай бырайыак». 2005 сылга, чуолкайдамматах көрдөрүүнэн, 756 оҕо үөрэххэ киирэригэр көмө ылбыт. Чуолкай статистиканы көрдөрөргө ыарахаттар бааллар. Холобур, ити этиллибит 756 киһи иһигэр быстах биирдиилээн көмөнү ылбыт устудьуоннар баар буолуохтарын сөп. Оттон биһиги бырайыакпыт быһыытынан, устудьуоннар норуот кыттыгас үбүнэн тэриллибит пуондаттан стипендия ылыахтаахтар. Биһиги үлэбитин тэтимирдэр, муниципальнай тэриллиилэр истэринэн дьон-сэргэ бэйэ-бэйэтин икки ардыгар хардарыта көмөлөсүһүүтүн толорооччу дирекциятын тэрийэр санаалаахпыт.
— Бу боппуруоһу чуолкайдыыр наада, — Михаил Ефимович тута бэлиэтээһин оҥордо. — Ол инниттэн дааннайдары компьютерга киллэриэххэ. Специалистары бэлэмнээһиҥҥэ улахан көмөнү попечительскай сэбиэттэр оҥороллор. Бу хайысхалары барытын сирийэн үөрэтиэххэ. Бэйэ-бэйэни өйөһүү, хардарыта көмөлөсүһүү сахаларга былыр-былыргыттан эттэригэр-хааннарыгар баар үгэс. Бырайыагы салгыы сайыннарыахха наада.
Яковлев Макар Макарович, бастакы президент көмөлөһөөччүтэ, «Всеобуч по кооперации — залог повышения уровня жизни сельских жителей» диэн бырайыагы быһаарар:
— Кооперативнай хамсааһын, биһиэхэ эрэ буолбакка, Россия таһымынан кытта саҥардыы саҕаланан эрэр. Бу проблема төрүөтүн сыныйан көрдөххө, сокуонунан хааччыллыы өттүгэр итэҕэстэр бааллар. Тыа хаһаайыстыбатын уонна предпринимательство министерстволарын иһинэн кооперациялар тэриллитэлээн эрэллэр. Тыа сирин нэһилиэнньэтигэр өйдөтөр, үөрэтэр үлэни ыытыахха наада. Тыа хаһаайыстыбатын министерствотын кытта бииргэ сөптөөх программа оҥоһуллуохтаах.
Боппуруос билиҥҥитэ кэпсэтии эрэ таһымыгар сылдьарын бэркэ билэр буолан, Михаил Ефимович тугу да чуолкайдаспата. Онон салгыы иһитиннэриини СГУ медицинскэй институтун профессора, наука доктора Колосова Ольга Николаевна оҥордо. Бырайыак аата «Арктическое здоровье по всеобщему образованию населения в области профилактической медицины».
Чөл туруктаах чэбдик олоҕу туругурдуу государственнай доктрината бигэргэтэринэн, уопсастыба саамай сыаналанар баайынан чэгиэн, доруобай киһи буолар. Программа үс сүрүн соругу толорууга туһуланар:
1. Медицина ортоку уонна үрдүкү сүһүөх үлэһиттэрин иитэн таһаарыы.
2.Үөрэнээччилэргэ чөл олох өйдөбүлүн иҥэрии технологиятыгар педагогтары уһуйуу.
3. Нэһилиэнньэни кытта үлэ. Бэйэни дьаһанар тэрилтэлэри уонна оскуолалары тэрийии.
— Мин саныахпар, бу бырайыакка өссө биир хайысханы киллэрэр сөп этэ. Холобур, «Доруобай сүрэх» диэни. Өлүү 50–60 % сүрэх-тымыр ыарыытыттан төрүөттээх. Ол иһин бу ыарыыттан эрэ буолбакка, атын ыарыылартан эмиэ көмүскэнэр ассоциациялары тэрийтэлиэххэ наада. Оччоҕо кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэр, информациянан, билиилэринэн хардарыта хааччыйсар буолуо этилэр.
Сиэрдээх сүбэни бары сөбүлүү иһиттилэр.
Республика авторскай оскуолатын дириэктэрэ Нина Афа-насьевна Алексеева «Внедрение программы международной школы по методике Алексеевой Н.А. в Китайской Народной Республике» диэн бырайыагын билиһиннэрдэ.
— Биһиги оскуолабыт иннигэр икки улахан проблема турар: маҥнайгытынан, учууталлары хамнастааһын. Иккиһинэн, оскуола саҥа дьиэтин булуу. Оҕолору комплектациялааһыҥҥа ыарахаттар суохтар. Биһиги дьоҕурдаах эрэ оҕолору сүүмэрдээһин сыалын туруоруммаппыт. Туттар методикабыт уонна уларыйа турар имигэс технологиябыт педагогика систиэмэтин салайыы бары дьиссипилиинэлэригэр үрдүк түмүгү биэрэр көдьүүстээх алгоритм буолар. 2001 сыллаахха КНР делегацията сылдьан, биһиги оскуолабыт методикатын кытта билсибитэ.
— Бырайыагы Нина Афанасьевна методикатын Пекиҥҥэ презентациялааһынтан саҕалыаҕыҥ, — Михаил Ефимович көх-нэм буола түстэ. — Оскуола туһунан английскайдыы тылынан үчүгэй киинэтэ уһулуохха.
СГУ ректорын уочарата кэлбитигэр А.Н.Алексеев туран:
— «Интеллектуальный резерв Якутии — основа развития» диэн бырайыак оҥоһуллуохтаах. Билиҥҥитэ чопчу туох да үлэлэнэ илик. Бырайыакпыт аатын өссө чуолкайдыахха наада. СГУ үгүс үөрэх тэрилтэлэрин кытта бииргэ үлэлэһэр. Чуолаан И.И.Шамаев республикатааҕы колледжын өйүүбүт. Бу кэмҥэ МГУ-га киириигэ бэлэмнээһин факультетын атаҕар туруоруохпутун наада, — диэн билиһиннэрдэ.
— Национальнай общественнай кэмитиэккэ республика интеллектуальнай элитата көстүөн наада. Омук сиригэр олорор уонна престижнэй үөрэх тэрилтэлэригэр үлэлиир сахалары кытта сибээһи олохтуурга уолдьаста. Биһиги биир дойдулаахпыт Александра Аргунова — Күөрэгэй ыраах Исландияҕа саха култууратын киинин тэрийэр. Израильга сэттэ саханы кытта көрсүбүтүм. Кинилэр бары учуонай степеннээх этилэр. СГУ-ну бүтэрбиттэр ханна, тугу үлэлииллэрэ учуоттанар дуо? — Михаил Ефимович бу ыйытыытыгар соччо чуолкайа суох хоруйу иһиттэ.
— Университет үбүлүөйүнэн сибээстээн бу үлэни саҕалаатыбыт.
Ол аата, үбүлүөй иннинэ үлэ ыытыллыбатаҕа сабаҕала-нар. Оттон бу үөрүүлээх бырааһынньык буолбата эбитэ буоллар, ким ханна тиийэн-түгэнэн сылдьарыгар университет салалтата төрүт даҕаны кыһаллыа суохтааҕын өйдүүр эмиэ уустуга суох. Михаил Ефимович, сылаарҕаабыттыы, өрө тыынан кэбистэ уонна хараҕын ректоры кытта кэккэлэһэ олорор СГУ иһинэн соторутааҕыта тэриллибит Илиҥҥи институт дириэктэрэ Парфенов Евгений Александровичка хатаата.
— «Институт Востока — вектор устойчивого развития» диэн бырайыакпыт аата.
Илиҥҥи институт 2005 сыл ахсынньытыгар СГУ учуонай сэбиэтин уурааҕар олоҕуран, Михаил Ефимович көҕүлээһининэн тэриллибитэ. Институт сыала-соруга — Азиатскай-Тихоокеанскай региоҥҥа социальнай-экономическай, политическай, научнай, култуурунай процестары ырытааһын уонна Саха Республиката АТР дойдуларын кытта экономика бары көрүҥэр көдьүүстээхтик бииргэ үлэлээһинигэр сөптөөх сыһыаны олохтооһун.
Сотору Саха сиригэр Азия кыра государстволарын (Малай-зия, Сингапур уо.д.а.) презентациялааһыны тэрийиэхтээхпит. Инники былааннарбытыгар — инновационнай-научнай бырайыактарбытын батарыы, технопаркалары кытта бииргэ үлэлээһин уонна «Илиҥҥи эргимтэ» хамсааһыҥҥа кыттыыны ылыы.
Саҥа институт тэриллибитин үгүстэр дьэ саҥа истэн соһуйдулар. М.Е.Николаев чахчы кэскиллээх, инники көрүүлээх, киэҥ далааһыннаах үлэтэ, былааннара бэрт сотору кэминэн республикабытыгар улахан хамсааһыны, уларыйыылары киллэрэллэригэр саарбахтааһын суох. Төһө да билигин олох ыараханын иһин, норуотугар бэриниилээх ытык киһибит бүгүҥҥү үлэтэ-хамнаһа инникигэ эрэлбитин күүһүрдэр, үүнүүгэ-сайдыыга кынаттыыр.
«Шахматы как технология развития интеллектуального мышления северян» диэн бырайыагы республика саахымакка федерациятын вице-президенэ Протодьяконов Семен Афанасьевич сырдатта:
— Дубаиттан үчүгэй сурах кэллэ. Аан дойду саахымакка федерациятын иһигэр тахсыбыт хайдыһыы уһун кэмҥэ иэрэҥ-саараҥ, тыл-тылга киирсибэт хардарыта кыынньыһыы быһыытын-майгытын үөскэтэ сылдьыбыта. Бу күннэргэ Крамник уонна Топалов эйэлээх матч оонньуурга сөбүлэстилэр. Михаил Ефимович урут саахымат оонньуутун оскуола программатыгар киллэрэр идеялаах этэ. Бүгүн биһиги саахыматчыттарбыт республика таһыгар тахсар, барар-кэлэр кыахтара хааччахтаах. Бэйэбит испититтэн гроссмейстер ииттибит диэн киһиргэнэр кыахпыт суох. Саахыматы үрдүк таһымҥа таһаарар инниттэн, убаастабыллаах Михаил Ефимович, биһиги федерациябытын баһылаан-көһүлээн салайаргар тыл көтөҕүө этибит.
— Россияҕа саахымат тренердэрин бэлэмниир вузтар бааллар дуо? — Николаев проблема сүнньүнэн ыйытта.
— Бааллар.
— Сыл аайы тиһигин быспакка ол вузтарга дьоҕурдаах оҕолору ыытан үөрэттэриэххэ наада.
— Икки сыллааҕыта биһиги саахымат оонньуутугар программа оҥорон республика федерациятыгар этэн көрбүппүт да, күн бүгүнүгэр диэри эппиэт суох, — «Саха Интернет» дириэктэрэ Томскай ойоҕостон тыл кыбытта.
— Оннук программалар биһиэхэ бэйэбитигэр бааллар, олорунан оҕолор дьарыктаналлар.
— Саахыматы үөрэх программатыгар киллэрэ сатыахха наада, — Михаил Ефимович саахымат тула кэпсэтиигэ түмүк санаатын эттэ.
Салгыы «Олимпийское образование как стимул укрепления духа, оздоровления тела и воспитания разума» диэн бэйэтин бырайыагын фонда дириэктэрэ Виктор Петрович Ноговицын билиһиннэрэр.
— Олунньуга Михаил Ефимович кыттыылаах Хотугу олимпийскай академия диэн республикатааҕы общественнай тэрилтэни олохтуур сыаллаах спортивнай холбоһуктар уопсай мунньахтара ыытыллыбыта. Академия сүрүн соругунан республикаҕа олимпийскай үөрэхтээһин ситимин төрүттээһин буолар. Бу күннэргэ тэрээһин докумуоннарын оҥоро сылдьабыт. Улахан бырайыактар былааннаналлар. Бастатан туран, быйыл «Твой олимпийский учебник» диэн уон тыһыынча тиражтаах кинигэни таһаарыахтаахпыт. Кинигэ республика бары оскуолаларыгар тарҕатыллыа. Иккиһинэн, академия чөл олох доктринатын чэрчитинэн профилактическай медицина сайдыытыгар болҕомтотун ууруо. Үсүһүнэн, биир сүрүн бырайыагынан Арктика аҕыс дойдуларын спортсменнара кыттыылаах Арктикатааҕы спортивнай оонньуулары тэрийии буолуо. Көҕүлээччинэн Саха Республиката буолуохтаах.
— Учебнигы атырдьах ыйын уонугар диэри бэчээттээн таһаарыахха наада, — Михаил Ефимович чопчу болдьоҕу анаата. — Уонна «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулар уон сыллара туолуутугар аныахха.
Тиһэх «Разработка проекта «Санитарный блок» для благоустройства сельских домов» диэн бырайыагы СГУ инженернэй-техническэй институтун промышленнай матырыйааллары уонна конструкциялары оҥоруу кафедратын сэбиэдиссэйэ, техническэй наука доктора Алексей Егорович Местников билиһиннэрдэ:
— ЯНЦ СО РАН издательствотыгар «Северное жилище: энергосбережение, безопасность» диэн кинигэм бэчээттэнэн таҕыста. Онон «Дом на Севере» диэн серия саҕаланар буолла. Москваҕа, Воронежка, Новосибирскайга презентациялар ыытыллыбыттара. Кинигэ Саха Республикатыгар энергияны харыстааһын уонна экология өттүнэн ыраас дьиэни-уоту тутуу проблемаларыгар ананар. Өскөтүн промышленноска аналлаах тутуулар сөптөөх хайысханан сайдар буоллахтарына, чааһынай тутууларга, ордук тыа сиригэр, саҥа технологиялары тарҕатыыга ирдэбил базовай таһымыгар тиийэ иликпит. Бүгүн тыа сиригэр олохтоох матырыйаалынан толору хааччыллыылаах дьиэлэри тутууга көдьүүстээхтик үлэлиир комплекснай ньымалар суохтар. Республикаҕа 130000 хааччыллыыта суох дьиэ баар. Тобохтору ыраастыыр технология туттуллуута мөлтөх.
— Алексей Егорович, пуонданы кытта бииргэ республика араас географическай-климатическай усулуобуйаларыгар эппиэттиир биэс толору хааччыллыылаах пилотнай дьиэлэри тутууну саҕалааҥ, — диэн Михаил Ефимович уталыппакка быһаччы дьаһал биэрдэ уонна: — Убаастабыллаах табаарыстар, манан бүгүҥҥү үлэбитин түмүктүүбүт. Кыттыыны ылбыккыт иһин махтанабын. Бырайыактар салайааччылара 2006 сыл ыам ыйын 15 күнүгэр диэри бырайыактаргыт концепциятын пуондаҕа туттараргыт наада. Пуонда бырайыактарынан сиһилии информациялаах анал кинигэ таһаарыахха баара, — диэн мунньах түмүктэммитин биллэрдэ.
М.Е.Николаев төрөөбүт республикатыгар кэлэн үс күн устата кылгас да түгэҥҥэ сынньанан көрбөккө, быыһа суох тыҥааһыннаахтык үлэлээн сылаарҕаабытын биллэ. Иллэрээ күн Өктөм лицейигэр Бауман аатынан Москватааҕы техническэй университет түөрт профессора Кэлэр көлүөнэлэр анал пуондаларын ыҥырыытынан лицей үөрэнээччилэригэр «мастер-класс» ыыта сылдьалларын сирэй көрсөн, күн быһаҕаһа үгүс боппуруоһу быһаарсыбыта, сэһэргэспитэ. Өктөмнөөҕү уонна Бауман аатынан университет лицейдэрин икки ардыларынааҕы сыһыан сайдыытын, Россия үөрэҕириитин туһунан элбэҕи кэпсэппиттэрэ. Онтон холобур быһыытынан профессор С.С.Граськин этиитин аҕалыахха сөп: «Өктөм лицейигэр мин иккистээн кэлиим. Былырыын нэдиэлэ устата лекция аахпытым. Өктөм лицейин үөрэнээччилэрэ билиилэринэн Москва лицейин оҕолорун кытта тэҥ таһымнаахтарын бэлиэтиэхпин баҕарабын. Оттон дьүккүөрдэринэн, билиигэ баҕаларынан анарааҥҥылары баһыйаллар. Лицейдэр икки ардыларынааҕы дуогабар быһыытынан Өктөм лицейин учууталлара биһиэхэ кэлэн идэлэрин үрдэтинэн барбыттара. Инникитин сыһыаммытын өссө тупсаран, дириҥэтэн иһэргэ үлэлэһиэхпит».
Михаил Ефимович, «Мастер-классы» бырайыагы өйөөбүттэрин иһин ыалдьыттарга махтанан туран, инникитин аэрокосмическай лицейи тэрийэр туһунан этии киллэрбитэ. Ити кэмҥэ оҕолор Америка спутнига Марска космическай аппараты хайдах түһэрбитин саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри аҕыс чаас устата аан бастакынан кэтээн көрбүттэрин туһунан кэпсииллэрин быыһыгар улахан экраҥҥа устубут кадрдарын уонна Венера хаартыскаларын көрдөрбүттэрэ. Ону бэл Москваттан сылдьар ыалдьыттар сөхпүттэрэ, аэрокосмическай лицейи тэрийии туһунан этиини тута ылыммыттара.
Күн иккис аҥаарыгар Москваҕа ЮНЕСКО бюротун дириэктэрин эбээһинэһин толорооччу Дендев Бадарчы кытта көрсөн, кини салалтатынан Саха сиригэр анаан оҥоһуллубут «Развитие кочевых школ» программа тула кэпсэппиттэрэ. Программаны олоххо киллэриигэ 200 тыһыынча доллар көрүллүбүт. Кэнэҕэһин Бадарч бу программаны, Россия хотугу регионнарын уонна Арктика дойдуларын киллэрэн туран, аан дойду таһымынан сайыннарар баҕатын иһитиннэрбитэ.
Михаил Ефимович Бадарчы кытта Монголия култууратын уонна искусствотын билиҥҥи туругун, тыл политикатын, Саха сиригэр уонна Монголияҕа кэлиэхтээх ЮНЕСКО генеральнай дириэктэрэ Коитиро Мацуура тустарынан сэһэргэспиттэрэ. Демография, үөрэхтээһин боппуруостарын эмиэ таарыйбыттара. Көһө сылдьар оскуолалары Монголияҕа мобильнай оскуолалар дииллэр эбит. Олорго иитии-үөрэтии процеһын тэрээһинэ, информациянан, сибээс көрүҥнэринэн хааччыйыы хайдах олохтоноро Михаил Ефимович болҕомтотун ордук тардыбыта.
Бу иннинээҕи күн элбэх киһи кыттыылаах ЮНЕСКО дьыалаларыгар республика Национальнай комитетын бюротун мунньаҕын ыыппыта. Онно хас да боппуруос көрүллүбүтэ: ЮНЕСКО дьыалаларыгар Россия Федерациятын комиссиятын кытта, Парижка ЮНЕСКО секретариатыныын бииргэ үлэлэһии, Москваҕа ЮНЕСКО бюрота, генеральнай дириэктэрэ К. Мацуура Саха Республикатыгар 2006 сыл от ыйын 23–27 күннэригэр официальнай ыалдьыттааһынын тэрийии, Россия хотугу регионнарыгар уонна Арктика дойдуларыгар үөрэхтээһин, наука, култуура туруктаахтык сайдыыларын научнай форумун ыытыы. Бу боппуруостарынан сибээстээн, ЮНЕСКО уонна Саха Республикатын икки ардыларыгар бииргэ үлэлээһин туһунан меморандум бырайыагын киэҥник дьүүллэспиттэрэ.
Ол кэнниттэн хас да киһи кыттыылаах, продюсерскай киин генеральнай дириэктэрин П.А.Алешкины, кылаабынай режиссер, уус-уран салайааччы В.А. Крупницкайы кытта «Олоҥхо дойдута» диэн документальнай киинэ концепциятын дьүүллэспиттэрэ. Киинэни куорат ыһыаҕын кэмигэр, олоҥхо сюжетын бары ымпыгын-чымпыгын барытын учуоттаан, Үс Хатыҥҥа устар туһунан сүбэлэспиттэрэ.
Онтон киэһэ Покровскайга искусство оскуолатын уонна художественнай оскуола үөрэнээччилэрин, педагогическай коллективтарын кытта көрсүбүтэ. Искусство оскуолата уһун самнархай мас дьиэҕэ үлэлиирэ. Кини кэлиитин оҕолор, педколлектив бары мустан көрсүбүттэрэ. Оҕолору туохха үөрэппиттэрин, тугу сатыылларын баардарынан-суохтарынан кэнсиэртээн көрдөрбүттэрэ. Скрипачтар, пианистар, баянистар, ырыаһыттар, биллэн турар, бастыҥнара сүүмэрдэнэн кытыннахтара да, таһымнара мөлтөх этэ. Педагогтар уота-күөһэ суох хамнас эрэ иһин үлэлииллэр бадахтаах. Киэҥ кылааска мустубут педколлектив иннигэр Михаил Ефимович үлэни бэйэ эппиэтинэһин үрдэтииттэн, бэйэ идэтин оҕону таптааһынтан саҕалыахха наадатын быһааран кэпсээбитэ. Эппит тылларыттан төһөтө иҥэн хаалбытын, төһөтүн ылыммыттарын эһиил баран бэрэбиэркэлиэ. Көҕүлээһин, айымньылаах үлэ суоҕа бэрт. Ханна да тиий, барыта итинник ээл-дээл сыһыан. Тута дьиэ-уот, транспорт эрэ боппуруоһун туруорсуу.
Кэпсэтэ, сүбэ-ама биэрэ сатаабыта. Оҕо дьоҕурун таба көрүү уонна ону сайыннарыы сүрүн соругунан туруохтаах. Сайыҥҥы кэмҥэ экспедиция тэрийэн талааннаах оҕолору көрдөөн булуохха уонна оскуолаҕа киллэрэн үөрэтиэххэ наада. Хайаан даҕаны ханна эмит олус дьоҕурдаах оҕолор хаалан хаалыахтарын сөп.
Киин сирдэртэн специалистары ыҥыртаан, маастар-кылаастары ыыттарар тоҕо сатамматый? Кыбыстыбакка, толлубакка музыка Үрдүкү оскуолатын, дойду биллиилээх музыканнарын кытта сибээһи олохтуохха сөп. Маастар-кылаастар оҕо интеллектуальнай, духуобунай сайдыытыгар төһүү буолаллара биллэр.
Оскуола материальнай-техническэй базатын тупсарыыга общественноһы түмүөххэ наада. Общественность оҕо ис кыаҕын арыйыыга көхтөөх кыттыыны ылыахтаах.
Педагогтар профессиональнай маастарыстыбалара үрдүүрэ наада. Оскуола саҥа киһини, саҥа менталитеттаах, эстетическэй өттүнэн үрдүк сайдыылаах ХХI үйэ киһитин иитэн таһаарыыга үлэлиэхтээх. Оскуола кэнниттэн оҕолор музыкант эрэ буолуохтаахтар диэн буолбатах. Ханнык баҕарар идэни талыахтара турдаҕа, ол эрээри музыка, искусство кэрэтин өйдүүр, сыаналыыр дьон буола үүнүөхтээхтэр. Бүгүҥҥү үөрэнээччилэртэн уонча сылынан биллиилээх музыканнар, суруйааччылар, худуоһунньуктар, поэттар, артыыстар үүнэн тахсыахтаахтар. Биһиги инникини көрүөхтээхпит, кэскилбитин санаан үлэлиэхтээхпит туһунан өйдөбүл суох.
Оҕо литературнай айар дьоҕурун сайыннарыыга болҕомто ууруллубат. Эдэр суруйааччылар оскуолаларын тэрийиэххэ, суруйааччылары, айар интеллигенцияны кытта тиһигин быспакка көрүһүннэриэххэ наада этэ.
Оскуолаҕа үөрэтии программатыгар саахыматы предмет быһыытынан киллэрэргэ уолдьаста. Иитэр-үөрэтэр систиэмэҕэ саахымат педагогикатын үөрэтиллиэхтээх. Саахымакка турнирдары ыытыы, Азиятааҕы саахымат фестивалыгар кыттааччылары бэлэмнээһин, дойдулар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиилэргэ кыттыы, гроссмейстердары бэлэмнээһиҥҥэ үлэлэһии — бу барыта бириэмэ ирдэбилэ буолла.
Олохтоох бэйэни салайыныы — суверенитет саамай үрдүкү формата — айар дьоҕуру, саҥа идеялары олоххо киллэрэргэ улахан кыаҕы биэрэр. Общественнай сайдыы бу тоҕоостоох кэмин мүччү тутумуохха баара. Бастатан туран, туох ханнык иннинэ бэйэ ис кыаҕын билиниэххэ наада. М.К. Аммосов өссө 1925 сыллаахха барыта бэйэни сыаналаныыттан саҕаланар диэн этэн турар. Общественность күүһүн уһугуннарарга сөп буолла. Государственнай былааһы кытта тэҥҥэ үлэлээн, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, инники сайдыыны хамсатар күүс буолуохтаахтар.
Михаил Ефимович салайар үлэһит буолуоҕуттан хаһан да өрөбүл, уоппуска диэни билиммэккэ үлэлиир, ыраах командировкаларга барар-кэлэр үөрүйэҕинэн билигин даҕаны ол идэтин быраҕа илик. Ордук төрөөбүт дойдутугар, тапталлаах Сахатын сиригэр кэллэҕинэ, тутуу былдьаһан, сылайары-элэйэри аахсыбакка хас күнү-чааһы мүнүүтэтигэр тиийэ учуоттаан, үлүмнэһэн үлэлээн барааччы.
Бүгүн олус сылаарҕаата. Үс күннээх быыһа суох түбүктээх үлэ аанньанан аҕаабата биллэр, сааһырыы да баттааһына таайан эрдэҕэ. Ол да буоллар кэм ирдэбилэ, норуот дьылҕата кимиэхэ да най барыыны, нэһириини көҥүллээбэт. Эгэ, Россия, аан дойду таһымынан үлэлии-хамсыы, норуотун, дойдутун дьылҕатыгар үтүөнү, кэскиллээҕи оҥордоҕуна кини эрэ оҥоруо дэттэрэ сылдьар киһиэхэ, киниэхэ көҥүллэниэ дуо? Кыах баарын, доруобуйа көҥүллүүрүн тухары, суруйааччы Софрон Данилов эппитинии, сүрэх тэбэрин тухары дьон-сэргэ, инники кэскил туһугар үлэлиэххэ, күүрүөххэ.
Хотугу эргимтэ тула кэпсэтии
Көтөрдөр тоҕо хоту көтөллөр? Төрөөрү-ууһаары, сымыыт сытыйбат, чэбдик, ыраас салгыннаах дойдуга төрүөхтэрин-оҕолорун чэгиэн, тулуурдаах, сэниэлээх гына улаатыннаран, эриири-бурууру, айаны тулуйар тыыннаан, эрчийэн-куоһаан уһун олоҕу олороору, төрдү-ууһу салҕаары, өлбөт-сүппэт үйэлэнээри.
Сир чомчоҕойо хоту дойду — Улуу Арктика көтөр кынаттаахха эрэ буолбакка, уйаара-кэйээрэ биллибэт тыйыс тыыннаах киэҥ уораҕайыгар олохтоох киһи аймахха барытыгар эт-хаан өттүнэн чэгиэн доруобуйаны, кытаанах тулууру, киэҥ-холку майгыны, уһун өйү-санааны, мындыр толкуйу биэрэр. Хотугу киһи бу хаачыстыбатын уонна көтөр кынаттаах бииһэ хотугу тыйыс дойдуга төрөөн-ууһаан, ситэн-хотон соҕуруу сылаас дойдуга барарын холбуу тутан, дьүөрэлээн, Михаил Ефимович 1999 сыллаахха «Глубина памяти» диэн философскай суруйуутун таһаартарбыта. Бу кинигэтигэр кини киһи аймах төрөөбүт-үөскээбит, биһигин ыйаабыт сиринэн хоту дойду — Арктика буолар, онон икки атах бииһэ хотуттан соҕуруу диэки сыҕарыйан сир үрдүгэр тэнийбитин туһунан санааны, элбэх холобурдарга олоҕуран, бэрт итэҕэтиилээхтик эппитэ.
Хоту дойду туһугар дьиҥнээхтик ыалдьар, кинини этинэн-хаанынан, сүрэҕинэн-быарынан истиҥник таптыыр, кини туһугар өйүн-санаатын, күүһүн-уоҕун бүтүннүү анаан туран мөккүспүт, турууласпыт, Арктика проблемаларын киэҥ эйгэҕэ, аан дойду таһымыгар таһаарбыт уонна олору быһаарыыга саамай айымньылаахтык үлэлиир политигынан Михаил Николаев буолара биллэр.
«Нужен ли России Север?» диэн маҥнайгы ыстатыйата 1992 сыллаахха бэс ыйыгар «Независимая газета» хаһыакка бэчээттэммитэ. Оттон 1993 сыл кулун тутарга Хотугу Муустаах муора суолун туһунан ыстатыйаны эмиэ ити хаһыакка таһаартарбыта. Россия хотугу регионнарын, Арктика бүтүн аан дойдутааҕы проблемаларын быһаарсыыга кини бу ыстатыйаларын уонна Арктика конференцияларыгар дакылааттары бэлэмниир үлэлэрин кэмиттэн ыла сыыйа кыттан барбыта.
Михаил Николаев бастакы президент солотугар киириэҕиттэн ыла Саха Республикатын, хотугу дойдуну, Арктиканы саҥаттан сайыннарыы уонна баһылааһын проблемаларын тула кэпсэтиини саҕалааччынан, күүскэ туруорсааччынан буолбута. Бэрт сотору кэминэн правительство үлэтин эйгэтигэр киирбэт Хотугу Форум диэн норуоттар икки ардыларынааҕы улахан тэрилтэни баһылаан-көһүлээн салайар чиэскэ-бочуокка тиксибитэ. Михаил Ефимович быһаччы дьаһалынан улахан бырайыактар олоххо киирбиттэрэ, олор истэригэр Хотугу Форум академията, Арктика университета, Саха сиринээҕи култуура уонна искусство Арктикатааҕы государственнай института.
1992 сыллаахха Михаил Ефимович Николаев «Хотугу регионнар уонна Арктика сайдыыларын проблемалара» диэн Россия естественнэй наукаларга академиятын (РАЕН) регионнааҕы салаатын салайааччытынан анаммыта. Регионнааҕы салаа «Арктическая идея» уонна «Культура здорового образа жизни» диэн икки сурунаалы таһаарар.
1994 сыллаахха Россия Федерацията икки сыл устата Арктика Сэбиэтигэр бэрэссэдээтэллиир быраабы ылбыта. Бу хотугу дойдулар государстволарын правительстволарын икки ардыларынааҕы тэрилтэтин сүрүн соругунан Арктика регионнара уонна планета хоту өттө туруктаахтык сайдалларын көрүү-истии, хааччыйыы буолар. Россия Парламена, Тас дойдулардааҕы дьыалаларын министерствота, наукаларын тэрилтэлэрэ бу боппуруоска сорунуулаахтык ылсан үлэлииллэр.
Атын дойдулар сорох биллэр политиктара Россия киэҥ Сибиир баайын-дуолун барытын аҥаардастыы соҕотоҕун бас билэрэ кини кыаҕын таһынан уонна атын дойдулары тэҥэ суох балаһыанньаҕа киллэрэр диэн этэллэр. Онон аһаҕас турар киэҥ сирбитин-уоппутун тохтоло суох үлэ-хамнас айымньылаах күүрээнинэн толоруохтаахпыт диэн Михаил Ефимович куруук дьаныардаахтык быһаарар, туруорсар. Ким баайын-дуолун куһаҕаннык көмүскүүр ол бэйэтэ буруйдаах, уоруйах буруйа буолбатах диэн этээччилэр. Билигин Америка биир саамай баай штата буолбут Аляска хаһан эрэ Россияттан мүччү туттарыллыбыт алҕаһа хатыламматар ханнык.
«Науката суох сатаммаккын. Биллэрин курдук, космос программалара науканы, техниканы, үрдүк технологиялары сайыннараллар, табаар оҥоһуутун элбэтэллэр, дойду оборонатын бөҕөргөтөллөр. Оттон Хотугу программалар айар дьоҕур, олоххо суолталарын өттүнэн, мин саныырбар, ураты уустуктарынан, кэскиллээхтэринэн кырата суох эппиэтинэһи эрэйэллэр уонна улахан туһаны аҕалар аналлаахтар. Хоту дойду уонна Арктика — сирдээҕи космос. Кинилэргэ сыһыан булгуччу наукаҕа олоҕуруохтаах», — диэн Михаил Ефимович «Инникини хатылааһын» кинигэтигэр 2005 сыллаахха суруйбута.
Илиҥҥи эргимтэ
Дьөгүөр Бологуурап М.Е. Николаев «Восточное измерение: Идеи и начало» диэн саҥа кинигэтин бэркэ сэҥээрэр. Ил Түмэҥҥэ киирэ сылдьан, биир билэр депутатыттан көрдөөн ылбыта. Былырыын саас «Саха сирэ» хаһыакка «Илиҥҥи эргимтэ» общественнай хамсааһын» диэн ыстатыйа тахсыбытын бэркэ сөбүлээн аахпытын өйдөөн, сэргээбит матырыйаалларын мунньар паапкатыттан булан иккистээн аахта. Онтон кинигэни ылан арыйталаан көрдө.
Японияны, Соҕуруу Кореяны, Кытайы кытта Саха сирэ эргиэҥҥэ уонна экономикаҕа сыһыаны өссө ааспыт үйэ 90-нус сылларын саҥатыттан ыла саҕалаабыт эбит. Туох кистэлэй, Дьөгүөр ол сылларга хаһыат, тэлэбиисэр, араадьыйа даҕаны сэдэх тыа сирин биир түгэх нэһилиэгэр бүгэн олорбут кэмэ буолан, үгүс саҥа уларыйыылары, сонуну билбэккэ-истибэккэ хаалбыта элбэх буоллаҕа. Ол эрээри улахан дьыала ыраахтан дьэҥкэрэн көстөр дииллэринии, үгүс киһи үөс сиргэ булумахтанан өрүкүппүт быылыттан төһөнөн ыраатаҕын да, соччонон сурах-садьык ырааһыран, сырдаан тиийэрэ эмиэ баар. Онон дьиҥнээх дьыаланы айбыт-оҥорбут дьон үлэлэрин-хамнастарын кинилэр бэйэлэрин эппит-тыыммыт тылларыттан, өйдөрүн-санааларын хомуурунньуктарыттан кэлин сыта-тура ааҕан-билэн сылыктыыр, ырыҥалыыр бэйэтэ туһугар киһи астынар, дуоһуйар дьыалата.
1992 сыллаахха кулун тутар 17 күнүгэр Россия делегациятын иһигэр киирсэн Кытайга сылдьыһыытыгар Ми-хаил Ефимович Саха сирэ КНР Ляонин провинциятын кытта бииргэ үлэлэһиитин туһунан Меморандумҥа илии баттаабыт. Кытайдар бэрт улгумнарын көрдөрбүттэр. Ый эрэ кэриҥэ буолаат, муус устар 16–20 күннэригэр биһиги салалтабыт Дьокуускайга Ляонин провинция правительствотын делегациятын көрсө охсубут.
1992 сыллаахха бэс ыйын 27–30 күннэригэр Кытай Ис Монголиятааҕы оройуонун делегацията ыалдьыттаабыт.
Саха государственнай университетын уонна Кытай университеттарын кытта хардарыта сибээстэһии олохтоммут. Ол курдук Хэйлунцзян провинциятын Цзямусы куорат үөрэх-хэ кэмитиэтин, Шеньян куорат Ляонинскай университетын кытта үөрэххэ, наукаҕа, култуураҕа бииргэ үлэлэһии дуогабардарыгар илии баттаспыттар. Киһи тыла сатаан да өҕүллүбэт араас ааттаах провинциялары, куораттары, фирмалары кытта атыы-эргиэн өттүгэр сөбүлэһии, дуогабар бөҕө түһэрсиллибит. Ордук тыа дьонугар өйдөнүмтүө уонна чугас өттүн ыллахха, Кытайга оҥоһуллубут оҕо оонньууруттан таҥаһыгар-сабыгар, иһитигэр-хомуоһугар, араас прибордарыгар, инструменнарыгар, мини-трактордарыгар тиийэ күн бүгүнүгэр диэри сирэ-тала атыылаһан туһана-абырана олоробут.
1997 сыллаахха атырдьах-балаҕан ыйдарыгар Кытайга Россия официальнай делегацията бара сылдьан, АЛРОСА уонна Кытай геологияҕа министерствотын икки ардыларыгар бииргэ үлэлэһии боротокуолугар илии баттаспыттар. Ювелирнай оҥоһукка туттуллар уонна техническэй алмааһы таҥастааһыҥҥа, Кытай алмаастаах сирдэрин разведкалааһыҥҥа изыскание үлэтин ыытарга хардарыта үлэлэһиигэ сөбүлэспиттэр. Алмааһы хостуур, сортировкалыыр, сыаналыыр, таҥастыыр, батарар, ювелирнай оҥоһуктары чочуйар уонна атыылыыр Россия — Кытай холбоһуктаах предприятиеларын тутууга дуогабардаспыттар. Үгүс өрүттээх дуогабардар медицинаҕа, ньиэби, гааһы туһаныыга оҥоһуллубуттар. Оттон былырыын Владимир Путин Кытайга сылдьан кэлиэҕиттэн ыла биһиги сирбитинэн-уоппутунан Илин Сибиир-Тиихэй акыйаан (ИСТА) ньиэп турбата тардыллар буолла.
Михаил Ефимович, президент буолаат да, 1991 сыл ахсынньыга Саха сирин тас дойдуларга министерствотыгар кылгас кэм иһигэр Соҕуруу Корея «Дэу», «Самсунг», «Лаки Голд Стар» диэн бөдөҥ корпорацияларын кытта сыһыан олохтуурга сорудахтаабыт. Сорудах туолан, сыл аҥаарын иһинэн бу корпорациялары кытта элбэх өрүттээх сыһыан олохтоммут, Саха-корейскай оскуола аһыллан үлэлиир.
Оттон Японияҕа Михаил Ефимович өссө республика Үрдүкү Сэбиэтин салайа олорон аан бастаан 1990 сыллаахха муус устар ыйга М.Горбачев салайааччылаах ССРС правительствотын официальнай делегациятыгар киирсэн сылдьыбыттаах. Оччолорго ССРС диэн аан дойду улуу державатын делегациятын састаабыгар киирсэн Японияҕа ыалдьыттааһын кэмигэр киһи өйгө-санааҕа иҥэринэрэ, туһалааҕа үгүс этэ. Экономикаҕа, наукаҕа, үрдүк технологияларга баараҕай ситиһиилэри кытта сэргэ олох-дьаһах эйгэтигэр түҥ былыргы үгэстэр көстүүлэрэ кинини олус дьиктиргэппитэ. Ол оннооҕор аныгы кэм саамай үрдүк ирдэбилинэн тутуллубут килиэ-халаа көрүҥнээх банк дьиэтин таһыгар турар, илиитигэр саһаан уһуннаах бамбук мас тутуурдаах полицейскайга даҕаны көстөрө. Хас да үйэлэр анараа өттүлэригэр дьиэ таһынааҕы тэлгэһэни көрөр-истэр харабыл эмиэ маннык сэптээх-сэбиргэллээх сылдьыбыта чуолкай. Ол үгэс күн бүгүнүгэр диэри умнуллубакка, быраҕыллыбакка тутуһуллан кэлбитэ дьикти. Манан буоллаҕына, глобализация үйэтэ национальнай үгэстэри барытын симэлитэр диэн өйдөбүл сыыһа буолан тахсар, барыта бэйэттэн тутулуктааҕа көстөн кэлэр. Бу бэйэлээх баараҕай тутуулар, үүнүү-сайдыы история кылгас кэмин иһигэр ситиһиллибиттэрэ чахчы сөҕүмэр. Биһиги бу холобуру тоҕо батыһыа суохтаахпытый?..
Бу сырыы кэнниттэн Михаил Ефимович республика көҥүл сайдыы суолун бэйэтэ таларын туһугар үлэҕэ-мөккүөргэ норуот бары күүһүн-уоҕун барытын түмэр биир бигэ санааҕа кэлбитэ. Ол санаа туолуута республика государственнай суверенитеты ылыныытыттан саҕаламмыта.
Ити сырыы кэнниттэн сылтан эрэ ордук кэм ааспыта. Михаил Горбачев аан дойду улуу судаарыстыбатын суох оҥорбута, Михаил Николаев Саха Республикатын көҥүллүк сайдар суолга үктэннэрбитэ. Иккиэннэрин тэҥнии тутан, оччотооҕу быһыыга-майгыга сыһыаран эргитэ санаан көрүҥ эрэ…
Урукку Союз эстэригэр биһиги республикабыт социальнай-экономическай балаһыанньатынан Россия 73 субъегыттан кэнниттэн 3-с, ол аата 71-с миэстэни ылара. Маннык балаһыанньаҕа Михаил Николаевтан атын киһи салайбыта буоллар, аспытын-таҥаспытын, уматыкпытын кыайан аҕалыммакка хоргуйан, булгу тоҥон өлөр турукка киириэхтээх этибит. Сойуус эстээтин утаа бэл Приморье, Магадан курдук бүтүн муора флотун тутан олорор сирдэр кыс ортото таһырдьа күөстэнэр кэмнэрин умнар аньыыга тэҥнээх. Оттон Михаил Горбачев аан дойду саамай улахан, күүстээх, баай дойдутун сэриитэ суох эйэлээх кэмҥэ олорон кыайан өрүһүйбэккэ эспитэ хайдах этэй? Маннык тэҥнэбиллэргэ көстөн кэлэр киһи киһиттэн уратыта.
Суверенитеттанан баран, президент буолаат, Михаил Ефи- мович тас дойдулары кытта үгүс өрүттээх сыһыаннаһыылары олохтообутунан барбыта. В. Артамоновы, А. Яковлевы, Н. Барамыгины ыҥыран ылан кылгас кэм иһигэр Японияҕа бэрэстэбиитэлистибэни олохтуур туһунан сорудах биэрбитэ. Уолаттар үс нэдиэлэнэн кини сорудаҕын толоро охсоллор. Токиоҕа олохтоммут Саха сирин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин сүрүн сыалынан Япония Нерюнгри таас чоҕун атыылаһыытын ситимэ быстыбатын хааччыйыы буолар. Ону таһынан экономика, култуура, үөрэх, наука араас көрүҥнэригэр элбэх өрүттээх сыһыаннары олохтооһуҥҥа туһуланар.
Бу бэрэстэбиитэлистибэ олохтонуутун сүдү суолтатын туһунан Михаил Ефимович «Восточное измерение» диэн кинигэтигэр маннык суруйар:
«ССРС кэмигэр биир да союзнай республика Японияҕа бэйэтин бэрэстэбиитэлистибэтин олохтообут түбэлтэтэ суоҕа. Биһигиттэн ураты Россия биир да субъега Күн тахсар дойдутугар бэйэтин бэрэстэбиитэлистибэтин кыайан олохтуу илик. Биһиги ситиһиибитинэн киэн туттабыт. Тоҕо диэтэххэ, бэйэтин кыаҕын билинэр улуу дьоппуон норуота кыра саха норуотун, биһигини, бэйэтигэр тэҥнии туппута. Биллэн турар, бу биһиги республикабыт атын дойдулары кытта сыһыаны олохтууругар улахан төһүү буолбута. Саҥа дойдуну кытта эргиэн-экономика, култуура боппуруостарыгар сыһыан олохтуурбутугар биһиги Японияҕа бэрэстэбиитэлистибэлээхпит диэн этээччибит. Оччоҕо сэһэргэһээччилэрбит уларыйа түһээччилэр, биһигини кытта сибээс эрэллээҕин итэҕэйбиттэрэ тута көстө түһэрэ. Япония бэйэтин тас политикатыгар сэрэхтээхтик сыһыаннаһарын уонна тас дойдулар субъектарын олус кичэйэн таларын бары билэллэр. Алҕаһаабат буоллахпына, оччотооҕуга Саха сириттэн ураты Японияҕа Квебек (Канада) эрэ бэрэстэбиитэлистибэлээх этэ. Анатолий Яковлев уонна Николай Барамыгин бэйэлэрин эбээһинэстэрин тута толорбутунан барбыттара.
Оттон биһиги өссө сыл аҥаарын устата сыһан-соһон, олоххо киирбитэ быданнаабыт дьыаланы нэһиилэ 1993 сыллаахха кулун тутар ыйга федеральнай структуралары кытта сөбүлэһии кэпсэтиилэрин ыытан баран биирдэ правительство уурааҕын таһаарбыппыт».
Илиҥҥи дойдулары кытта барыстаахтык сыһыаннаһыы чаҕылхай холобурунан Саха сирэ Японияны таас чоҕунан хааччыйыыга үлэтэ буолар. Япония «Сумитомо Корпорэйшн» компанията отучча сыл устата сыллата иккилии-үстүү мөлүйүөн тонна Нерюнгри таас чоҕун атыылаһар.
Аны Кытайга сылдьан хайдах кэпсэппитин Михаил Ефимович кылгастык маннык ахтыбыта:
«Дьокуускайга, биһиги хотугу дойдубутугар, аан бастакы циркэ дьиэтэ тутуллуута саҕаламмыта. Кадрдар наада этилэр. Кытай циркэтин артыыстара үрдүк маастарыстыбалаахтарынан биллэллэр. Мин биһиги артыыстарбыт Кытай циркэтин оскуолаларыгар бэлэмнэниэхтэрин баҕарарым. 1994 сыллаахха Пекиҥҥэ ККП бэрэссэдээтэлэ Цзян Цзэмини кытта көрсүһүүбэр Сахам сирин киэҥник сырдатан кэпсээбитим. Республика тас дойдулары кытта сыһыанын, ордук ньиэп уонна гаас боппуруостарын чорботон билиһиннэрбитим. Соҕуруулуу-илиҥҥи Азияттан Хотугу полюс нөҥүө Америкаҕа көтүөххэ сөбүн, өссө Тиихэй акыйаантан Атлантическай акыйааҥҥа диэри Хотугу Муустаах муоранан олус быһалыы суол баарын иһитиннэрбитим. Кэпсэтиибит бүтэһигэр илии тутуһа туран ыйыттым: «Пекиннээҕи цирк оскуолатыгар атын омуктары тоҕо ылбаттарый?» Цзян Цзэминь мичээрдээн баран: «Ылыахха сөп», — диэтэ. Ити кэнниттэн олох кылгас кэм иһигэр Пекиннээҕи аатырар акробатика оскуолатыгар биһиги оҕолорбутун бэлэмниир туһунан сөбүлэһии ситиһиллибитэ.
Бириэмэ түргэнник элэс гынар: биһиги оҕолорбут хайыы-үйэҕэ дойдуларыгар төнүннүлэр. Республика циркэтэ билигин Саха сирин олохтоохторун чаҕылхай, ураты нүөмэрдэринэн үөрдэр».
Оҕолор үрдүк ситиһиилэринэн республикаларын омуктарын эрэ буолбакка, атын дойдулары, Европаны сөхтөрөллөр.
Үс төгүл түөртүү сыл буола-буола «Азия оҕолоро» спортивнай күрэхтэһиилэр ыытылыннылар. Илиҥҥи дойдулары кытта Саха сирин сыһыана итинник сылтан сыл кэҥээн иһэр.
Бу тас сыһыан политикатын биир эрэ хайысхатыгар бачча оҥоһуллубутун ааттаталаабыт буоллахпытына, уон сыл устата олох-дьаһах, экономика, үөрэх, доруобуйа, култуура, наука, онтон да атын салааларга оҥоһуллубуту барытын ситэн ааттаталыыр кыахтаах биир эмэ киһи баара эбитэ дуу, суоҕа дуу? Олус элбэх үтүө дьыала оҥоһулуннаҕына, дьон алаадыйан хаалар, үтүөнү-кэрэни тутатына сыаналаабат, суолта биэрбэт буолар эбит. Тыйыс айылҕабыт, куруук кыһалҕалаах, кырыымчык олохпут үөрэтэн кэбиспиттэринэн, сэбиэскэй кэм сэттэ уонтан тахса сылын устатыгар бэрт кыранан дуоһуйан, үрдүнэн-аннынан да буоллар оннукка-манныкка үөрэнэн баран, ханна да быкпакка, бары билинэрбитинэн, «тимир быыс» иһигэр хаайтаран, этэргэ дылы, дьиэбит арҕаатын көрбөккө бэйэбит бэйэбитигэр бүгэн олороохтообут да эбиппит.
Сөҕүмэр дьыала. Бу барыта биир киһи өйүн-санаатын күүһүнэн, сатабыллаах салайыытынан, дьаныардаах үлэтинэн-хамнаһынан ситиһилиннэ диэтэххэ, киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук. Бу эрэ буолуо дуо? «Хотугу эргимтэ», Хотугу Форум үлүгэрдээх киэҥ программа тула төһөлөөх мөккүөр, кэпсэтии, туруулаһыы, олоххо киллэрии үлэтэ барбытын ааҕан сиппэккин.
Дьиҥ олох, кырдьык идея, ону таба сыаналааһын, дойду үрдүнэн, аан дойду таһымынан дакаастааһын, итэҕэтии, саҕалааһын, олоххо киллэрии, туруулаһыы, салгыы сайыннарыы барыта биир киһи өйө-санаата, тургутуута, өтө көрүүтэ, мөккүһүүтэ, бэлэмнээһинэ, дьону-сэргэни, салалтаны, аан дойду государстволарын хамсатыы, салайыы үлэтэ-хамнаһа барыта киниэхэ — саха саарыныгар, Аан Дарханыгар Михаил Ефимович Николаевка түмүллэр!
… Сылтан сыл Россия АСЕАН икки ардыларынааҕы сыһыан Азиатскай-Тихоокеанскай региоҥҥа куттал суох буолуутун уонна бииргэ үлэлээһин саҥа систиэмэтэ үөскээһинигэр балайда сабыдыаллаах чахчынан буолан иһэр.
Россия Президенэ В.В. Путин.
АСЕАН дойдуларын саммита.
Малайзия, Куала-Лумпур, 14.12.2005 с.
…Дойдулар икки ардыларынааҕы «Илиҥҥи эргимтэ» общественнай хамсааһын Россия АСЕАН дойдуларын кытта элбэх өрүттээх бииргэ үлэлээһиннэрин сайыннарыыга эбии күүс быһыытынан буолуон сөп. Кини уһулуччу оруола — АСЕАН дойдуларыгар, Россия бигэ политикалаах уонна экономикалаах эрэллээх партнер буоларын быһыытынан, киниэхэ интэриэстээх сыһыаны үөскэтиигэ актыыбынайдык үлэлээһин.
РФ Правительствотын бэрэссэдээтэлэ М.Е. Фрадков.
Москва. 05.05.2006 с.
…«Илиҥҥи эргимтэ» курдук норуоттар икки ардыларынааҕы общественнай хамсааһын, бастатан туран, биһигини барыбытын Сибиир уонна Дальнай Восток экономическай проблемаларыгар болҕомтобутун чаастатык уонна дириҥник уурарбытыгар күһэйиэхтээх. Бу регионнар Азия — Тиихэй акыйаан регионун диэки хайысхалаахтар. Россия АСЕАН, АТР дойдуларын кытта экономикаҕа, култуураҕа, наукаҕа сибээһи кэҥэтиититтэн технология, тэрээһин өттүгэр Россия хаһаайыстыбаларын араас салааларын уларытыы, бастатан туран, кини илиҥҥи оройуоннарыгар түргэтиэ эрэ этэ.
РФ Федеральнай Мунньаҕын
Федерациятын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин
солбуйааччыта М.Е. Николаев.
Норуоттар икки ардыларынааҕы
Дальнай Востоктааҕы экономикаҕа конгресс.
Хабаровскай. 27.09.2005 с.
«Муус устар саҥатыгар Россия Президенэ В.В. Путин өйөөһүнүнэн «Илиҥҥи эргимтэ» («Восточное измерение») диэн биһиэхэ, киэҥ Сибиир илиҥҥи регионнарыгар, ураты суолталаах общественнай хамсааһын саҥа салаата тэрилиннэ. Бу саҥа тэрилтэ уруккуттан биллэр «Аан дойду уопута уонна Россия экономиката» («Мировой опыт и экономика России») диэн норуоттар икки ардыларынааҕы форум иһинэн үлэтин-хамнаһын ыытыахтаах. Кини сыалынан-соругунан Россия АСЕАН дойдуларын, Кытайы, Индияны кытта атыы-эргиэн, экономика, наука, технология, инвестиция, экология, култуура уонна онтон да атын эйгэ боппуруостарыгар бииргэ үлэлээһинигэр үчүгэй сыһыаны олохтооһун, көҕүлээһин уонна ону күүскэ тэнитии, сайыннарыы буолуохтаах.
Киэҥ ыҥырыылаах Федерация Сэбиэтин мунньаҕар тэрээһин структуратын ылынар уонна салалтаны талар кэпсэтиилэргэ тыл этээччилэр «Илиҥҥи эргимтэ» хамсааһын саамай тоҕоостоох кэмҥэ тэриллибитин бэлиэтээбиттэр. Россия геополитическай тускула илин диэки хайыһыыта аан дойду билиҥҥи глобальнай сыһыаныгар тэҥнэһии балансатын үөскэтэр диэн уруккута ССРС тас дойдулардааҕы дьыалатын министрэ А.А. Бессмертных эппит. Кини Россия, АСЕАН, Кытай, Индия икки ардыларыгар сыһыаҥҥа биир кииҥҥэ эргийэр бигэ альянс үөскүөхтээҕин туһунан Михаил Николаев тус санаатын өйөөбүт. Оччотугар бу киин тула эргийэр дойдуларга ырыынак түргэнник уонна күүскэ сайдыахтааҕын бэлиэтээн эппит. Кырдьык, илин-кэлин түсүһүү билиҥҥи мүччүргэннээх кэмигэр саҥа холбоһук кыттыылаахтарын икки ардыларыгар барыстаахтык бииргэ үлэлээһин инникитин бу дойдулар экономикалара туруктаахтык сайдыытын бигэтик хааччыйар кыахтаах.
АСЕАН диэн Азия соҕуруулуу-илиҥҥи государстволарын ассоциацията ааттанар. Онно Таиланд, Малайзия, Индонезия, Филиппиннэр, Сингапур, Вьетнам, Лаос, Мьянма, Камбоджа киирэллэр. Россия бу дойдулары кытта эбии Японияны, Кытайы, Индияны кытта холбуу бииргэ үлэлэһии сыһыанын олохтоотоҕуна, Азия — Тиихэй акыйаан регионун барытын хабар кыахтанар. Бу сүдү улахан инникилээх сайдыы суолунан буолар.
Мунньах кыттыылаахтара общественнай хамсааһын саҥа тэрилтэтин чилиэннэрин уонна салалта структуратын туһунан балаһыанньаны көрөн бигэргэппиттэр.
Тиһэҕэр, «Илиҥҥи эргимтэ» общественнай хамсааһын президенинэн Михаил Ефимович Николаев биир санаанан талыллыбыт. Вице-президенинэн Александр Александрович Бессмертных анаммыт. Иккис көмө бэрэссэдээтэлинэн Владимир Иванович Сухарев — «Аан дойду уопута уонна Россия экономиката» форум тэрийэр кэмитиэтин сопредседателэ быыбардаммыт. Маны таһынан, мунньах «Илиҥҥи эргимтэ» тэрилтэ эппиэттиир сэкирэтээринэн эмиэ бу форум тэрийэр комитетын эппиэттиир сэкирэтээрин Сергей Андреевич Прошины талбыт.
В.В. Путин муус устар 7 күнүгэр М.Е. Фрадковка, С.В. Лавровка, С.Н. Лебедевкэ анаан илии баттаабыт суругар: «Норуоттар икки ардыларынааҕы «Илиҥҥи эргимтэ» общественнай хамсааһыны тэрийии өйөнүллэрэ болҕомтоҕо ылыллыахтаах.
АСЕАН дойдуларын кытта сыһыаны салгыы сайыннарыы былааныгар хамсааһыны атаҕар туруорууну өйөөһүҥҥэ уонна кинини кытта государство структураларын хайысхаларынан быһаччы сыһыаннаһыыга чопчу этиилэргитин киллэриҥ», — диэн дьаһайбыт.
Көстөрүн курдук, Михаил Ефимович Николаев аан дойду таһымнаах улахан общественнай тэрилтэ салайааччытынан буолла уонна Азия — Тиихэй акыйаан дойдуларын кытта Россия бииргэ үлэлэһиитигэр сыһыаны кэҥэтиигэ тэтимнээхтик ылсан үлэтин саҕалаата.
«Илиҥҥи эргимтэ» общественнай хамсааһын үлэтэ-хам- наһа Россия илиҥҥи регионнара АТР дойдуларын кытта энергетикаҕа, транспорга, информационнай технологияҕа, инвестицияҕа, онтон да атын көрүҥнэргэ бииргэ үлэлээһиннэрин тэрээһинигэр туһаайыллыаҕа. Биһиги билиҥҥи регионнарбыт социальнай-экономическай сайдыыларын, ки- нилэр нэһилиэнньэлэрин олохторун таһымын үрдэтиигэ сүрүн хамсатар күүһүнэн буолуо.
Федерация Сэбиэтин мунньаҕа ылыммыт уонна бигэргэппит балаһыанньатын быһыытынан, «Илиҥҥи эргимтэ» общественнай хамсааһын элбэх хайысханан сыһыаны олохтуур былаанын далааһына улахан, үлэлиир эйгэтэ киэҥ, туттар ньыматын араас көрүҥэ дэлэгэй.
«Илиҥҥи эргимтэ» хамсааһын аныгылыы ырыынак сыһыаныгар олоҕуран, кими да кэтэспэккэ, сокуон хараҕынан хорсуннук дьаһанан үлэлиир тэрилтэлэргэ атын дойдулары кытта быһаччы сыһыаны олохтуулларыгар сүбэ-ама биэрэр, өйөбүл буолар кыахтаах.
Соторутааҕыта «Саха сирэ» хаһыат бастакы бөдөҥ фермер Роман Егоров уһулуччу өҥөтүнэн кылгас кэм иһигэр тэриллибит «Дьокуускай» ТХПК туһунан суруйбута. Ол ыстатыйаҕа: «Маннык кимтэн да тутулуга суох киэҥ далааһыннаах үлэни ыытар тэрилтэлэр, кооперативтар, биирдиилээн предпринимателлэр «Илиҥҥи эргимтэ» хамсааһын ыытар үлэтин программатыгар сөрү-сөп түбэһэллэр. Онон мантан инньэ үлэ-хамнас бары салааларыгар дьон олоҕун-дьаһаҕын туругурдар кэскиллээх уларыйыылар тахсалларыгар улахан эрэл үөскээтэ», — диэн этиллэр.
Көстөрүн курдук, Россия илиҥҥи өттүгэр саҥа стратегическай күүстэр үөскээтилэр. Уруккуттан биллэр күүстээх государстволар Кытай, Япония, Соҕуруу Корея кэннэ, Россия тас политикатыгар урут туох да оруолу оонньооботох сорох государстволар билигин туруктаах экономикаларынан, үрдүк технологияларынан сайдар хайысхаларынан бэйэлэрин балайда дьорҕооттук биллэрэр буоллулар. Холобур, Малайзия, Индонезия уонна Таиланд.
Онон илиҥҥи дойдулар баараҕай ырыынактарыгар олоҕуран, Сибиир уонна Дальнай Восток регионнарын сайыннарарга Россияҕа улахан барыстаах суол баар буолла. Ол эбэтэр Россия хотугу уонна илиҥҥи регионнара Азия — Тиихэй акыйаан дойдуларын уонна Соҕуруулуу-Илиҥҥи Азия государстволарын кытта эконономическай интеграцияҕа кыттыһан үлэлээһиҥҥэ киириилэригэр суол аһылынна.
Хотугу уонна илиҥҥи сирдэр бэйэлэригэр бүгэн олорбут провинциальнай өйдөбүллэрэ суох буолуо. Тиихэй акыйаан диэки хайыһыы аныгы кэм саамай сайдыылаах экономикаларыгар ааны арыйар.
Бу санааны Михаил Ефимович Николаев уонча сыл устата сылайбакка этэн-этэн, мөккүһэн-мөккүһэн Россия салалтатыгар, чуолаан Президент В.В. Путиҥҥа, итэҕэттэ. Ол туоһутунан «Россия — АСЕАН» 2005 сыл ахсынньыга буолбут бастакы саммитыгар В.В. Путин АСЕАН салайааччыларын кытта көрсүһүүтэ уонна 2006 сыл кулун тутар ыйга Кытайга ситиһиилээхтик сылдьан кэлиитэ буоллулар. Онон биһиги государствобыт тас политикатын биир хайысхата илин диэки туһаайыллыыта чуолкайданна уонна түмүктэрдээх буолла диэххэ наада.
Мантан инньэ Россия бэйэтин евроазиатскай держава буоларын государственнай таһымҥа билиннэ. Быһыы-майгы политикаҕа маннык хайысхаламмыта биһиги санаабытын күүһүрдэр, эрэлбитин улаатыннарар. Россия эргиэҥҥэ-экономикаҕа партнердарын аны, кэнники уонунан сылларга курдук, аҥаардастыы Европаҕа эрэ буолбакка, илин дойдуларга эмиэ көрдүүр буолуо диэн кэтэһиэхпитин сөп.
Россия Европаҕа умсугуйуута былыр Петр I ыраахтааҕы дойдутун арҕаа муннугар «түннүк» дьөлүүтүттэн ыла саҕаламмыт эбит буоллаҕына, Михаил Ефимович Николаев дойдутун илиҥҥи эркинигэр аан арыйда диир кыахтаахпыт. Мантан инньэ Россия илин диэки бигэтик хайыһарыгар аан аһаҕас.
АТР уонна АСЕАН дойдуларын кытта сыһыаны олох-туурга ханнык суол-иис тутуһуллуохтааҕар Михаил Ефимович хас да сүрүн санаалардаах.
Биллэрин курдук, Россия Евразия континеныттан 30 %-тан тахсатын ылар. Аҥаардас бу мантан да көстөрүнэн, кини айылҕа бэйэтэ оҥорбут Европаны уонна Азияны холбуур бэртээхэй «муоста» буолар. Сырыыны-айаны талбытынан сыбыытатар транспорт көрүдүөрэ буолан, транзиттаах таһаҕаһы таһыыга өлгөм үбү өлөрүнэр кыахтаах.
Биһиги илиҥҥи уонна хотугу регионнарбыт Азия — Тиихэй акыйаан холбоһуктаах дойдуларын ымсыыра көрөр харахтарын далыгар киирэллэр. Бу дойдулар үп-хаппытаал, технология өттүнэн кыахтаахтар, сирбит баайын туһаҕа таһаарарга үбүлүүр баҕалаахтар. Оттон биһиэннэрэ кинилэри кытта үгүс өрүттээх хардарыта сыһыаҥҥа наадыйаллар. Норуоттар икки ардыларынааҕы үлэ көрүҥнэрин тыырсыы бэрээдэгэр олоҕуран, биһиги регионнарбыт сирдэрин баайын, мунньуллубут научнай кыамталарын, муоратааҕы портовой хаһаайыстыбаларын инвестиция бөдөҥ бырайыактарыгар хардары өҥөлөһүөхтэрин сөп.
АСЕАН дойдуларын уопута көрдөрөрүнэн, экспорга бэлэм бородууксуйаны батарар сыалтан экономиканы үрдүк технологиялаах оҥорон таһаарар промышленность өттүгэр уларытан сайыннарыы хайысхата ирдэнэр.
Сибиир уонна Дальнай Восток АТР, АСЕАН дойдуларын экономикатыгар интеграцияҕа киирдэхтэринэ, Россия хотугу уонна илиҥҥи сирдэрин экономикалара уларыйыытыгар сабыдыаллаах буолуо этэ.
АТР уонна АСЕАН дойдуларын кытта интеграцияҕа киирии стратегията, Россияны кытта биирдиилээн быстах дуо- габардарга уонна сөбүлэһиилэргэ эрэ буолбакка, социальнай-экономическай, политическай, инновационнай, научнай-технологическай, кадрдары бэлэмнээһин холбоһуктаах үлэлэрин түмэр комплекснай сыһыаҥҥа олоҕуруохтаах.
Онон «Илиҥҥи эргимтэ» саҥа общественнай хамсааһын туруорунар сыалынан-соругунан Сибиир уонна Дальнай Восток экономикатын көтөҕүү, АТР уонна АСЕАН сайдыылаах государстволарын кытта киэҥ хабааннаах хардарыта сыһыаннаһыы түмүгэр олохтоох дьон олохторун-дьаһахтарын тупсарыы буолар.
Маннык өйгө-санааҕа Михаил Ефимович эмискэ кэлбэтэҕэ. Кини өссө Хотугу уонна Илиҥҥи эргимтэлэргэ иккиэннэригэр тэҥинэн киирэр киэҥ нэлэмэн Сахатын сиригэр үлэлиир кэмнэриттэн ыла бу кэскиллээх санааны иитиэхтээн, билигин ситэрэн-хоторон сайыннарда.
Дьылҕа ыйааҕа
Дьөгүөр Бологуурап бастакы президент билиҥҥи үлэтин-хамнаһын куруук кэтээн көрөөччү, бэчээккэ тахсар матырыйааллары көтүппэккэ ааҕааччы. Кини «Саха сирэ» хаһыакка бэчээттэммит Михаил Николаев 2004 сыллаахха Москваҕа буолбут устудьуоннар форумнарыгар Россия уонна Саха сирэ туруктаах сайдыы- ларыгар Саха Республикатын кэнэҕэски науч- най-техническэй итиэннэ гуманитарнай интеллигенциятын оруолун туһунан тыл этиитин «Кэнчээри ыччакка кэс тыл» диэн төбөлөөн таһаарбыттарын олус сөбүлээн аахпыта.
Бу чахчы аныгы ыччакка, бар дьоҥҥо, кэлэр көлүөнэҕэ олус туһалаах, наадалаах, үтүө иэйиини саҕар, өйү-санааны байытар, инникигэ сорук туруорар, саҥа идеялары киллэрэр дьоһуннаах этии, кэнэҕэски ыччакка дьиҥ чахчы кэс тыл буолар. Билигин эмиэ кини ол этии ис хоһоонун өссө сирийэн, ордук астыммыт миэстэлэрин аннынан тардан бэлиэтии-бэлиэтии ааҕан барда:
«Ааспыт сыл ахсынньыга Москваҕа СР бастакы Президенэ, Российскай Федерация Федеральнай Мунньаҕын Федерацияҕа сэбиэтин бэ- рэссэдээтэлин солбуйааччы М.Е.Николаев кө- ҕүлээһининэн Россия киин куораттарыгар үөрэнэр Саха сирин устудьуоннарыгар бэлиэ түгэн буолан ааспыта. Ити туһунан кылгастык «Эдэр саас» хаһыакка суруллан турар.
Билигин республика тас өттүгэр үс тыһыынчаттан тахса саха ыччата үөрэнэ сылдьар. Ити иһигэр Москва куорат үрдүк үөрэххэ кыһа- ларыгар 1000-тан тахса устудьуоннаахпыт. «Саха Республикатын эдэр научнай, техническэй уонна гуманитарнай интеллигенцията Россия туруктаахтык сайдыытыгар оруола» диэн ааттаммыт форумҥа Россия Наукаларын Академиятын президенэ Ю.Осипов тыл этэригэр: «Россия туруктаахтык сайдар суолун тобулуу курдук олус уустук уонна билиҥҥи кэмҥэ тирээн турар боппуруоска эһиги айымньылаах үлэҕитинэн кыттыһарга ис сүрэххититтэн дьулуһуугут биһигини олус үөрдэр. Итиннэ Россия научнай интеллигенциятыгар киириэхтээх саҥа, эдэр, эбии күүс патриотизма, дойду дьылҕатын туһугар хас биирдиилэрэ эппиэтинэһи сүгэрэ уонна бэйэ күүһүгэр, кыаҕыгар эдэрдии эрэллээх буолуута көстөр», — диэбитэ. Итини таһынан кини Саха сирин науката Россияҕа биир дьоһун миэстэҕэ турарын ыйбыта. Бу форумҥа Михаил Ефимович Николаев эдэр дьон өйдөрүгэр хаалар эрэ буолбакка, сүрэхтэригэр сөҥөр, эттэригэр-хааннарыгар иҥэр этиини оҥорбута. Бүгүн биһиги кини ол этиитин ааҕааччыларбытыгар билиһиннэрэбит.
«Күндү доҕоттор!
Мин эһиги бэртээхэй романтическай сааскытын быдан ааспыт киһибин. Эдэр сылдьан сыыһыахха да, ону чэпчэкитик көннөрүөххэ да сөп. Ол эдэр саас энчирээбэт алҕастара буолаллар. Алҕастан эмиэ киһи үөрэнэр баҕайыта. Чаҕылыҥнас витриналар ортолоругар мунан, олоҕуҥ сүрүн суолун аһары сүүрэн хаалбатыҥ олус суолталаах. Бастатан туран, киһи быһыытынан, хатыламмат личность быһыытынан, ол кэнниттэн специалист, салайааччы, ийэ-аҕа, общественнай деятель быһыытынан олоххо оннугун була, атаххар тура сатыахтааххын. Оччоҕуна уопсастыбаҕа эн толорор эбээһинэһиҥ эргимтэтэ кэҥээн иһиэҕэ.
Экологическай кризис дириҥээн иһэр усулуобуйатыгар киһи аймаҕы быыһыыр уонна түмэр инники күөҥҥэ тутуллуохтаах идеянан туруктаах сайдыы идеята буолар. Билэргит курдук, ити идея 1992 сыллаахха Рио-де-Жанейроҕа ХНТ конференциятыгар көтөҕүллүбүтэ.
Систиэмэлээхтик ырытан көрүү методологиятын быһыытынан туруктаах сайдыы социальнай-экологическай проблемалара естественнэй, техническэй уонна общественнай наукалар чугасаһыыларыгар уонна хардарыта бииргэ үлэлээһиннэригэр, киһи кыаҕын күүһүрдэргэ туһуланаллар. Ол иһин бүгүҥҥү көрсүһүүгэ естественниктэр, инженер-«технардар», гуманитарийдар, политиктар кыттыыны ылбыттара түбэһиэхчэ буолбатах. Биһиги күүспүтүн, сырабытын түмэн эрэ, Саха Республиката, Россия бүтүннүүтэ туруктаахтык сайдарын хааччыйыахпыт.
Мин саныырбынан, биһиги маннык үс кэскиллээх дьыалаҕа болҕомтобутун хатыахтаахпыт.
Бастакыта. Сүрүн ресурсабытынан айылҕабыт баайа буолбакка, билии-көрүү, интеллект, инновационнай научнай-техническэй уонна технологическай ырытан оҥоһуулар, производство үрдүк култуурата буолуохтаахтар.
Ол иһин уопсастыбаҕа аан дойду туһунан быыстала суох эбиллэ турар дириҥ научнай билии сүҥкэн саппааһа наада. Интеллект үрдүк таһыма, теорияны прикладной науканы кытары ситимниир имигэс инженернэй өй хайыы-үйэҕэ билигин киһи аймах тыыннаах буолар, салгыы сайдар тыын суолталаах соруктарын эрэллээхтик быһаарарга көмөлөһөллөр. Учуонайдар, холобура, энергетика төрүт проблематын быһаарыахпыт диэн эрэннэрэллэр. Массыыналар уонна прибордар энергияны уонна матырыйаалы ороскуоттуулларын аччатыыга ханнык туох ситиһиилэр баалларын көрө сылдьаҕыт. Генетикаҕа уонна биохимияҕа олоҕурбут биотехнология планета үрдүнэн аччыктааһын кутталын күннээҕи бэбиэскэттэн уһулла. Учуонайдар салайыллар термоядернай реакцияны муоһалыыр кистэлэҥи арыйыыга чугаһаатылар, энергия атын модун күүстээх уонна экологияҕа куттала суох источниктарын булаллара субу кэллэ.
Ити проблеманан республикабыт улахан доҕоро, Нобелевскай бириэмийэ лауреата, уһулуччулаах физик, академик Жорес Иванович Алферов дьарыктанар. Соторутааҕыта кини СГУ уонна «Өлүөнэтээҕи кыраай» физико-математическай форум тобус-толору аудиторияларыгар бэртээхэй лекциялары аахпыта. Биһиги кинилиин Өктөм сэлиэнньэтигэр «Эдэр талааннар» диэн аччыгый Арктическай академияны тэрийэр туһунан дуогабарга илии баттаабыппыт, ол хайыы-үйэҕэ үлэтин саҕалаата.
Бүгүн киһи сайдыыта — ханнык баҕарар хаһаайыстыбаннай үлэҕэ ситиһии төрдө. Саха сирин уонна Россия бүтүннүүтүн интеллектуальнай кыаҕын ситэрэн иһии социальнай-экономическай статустанна, итиэннэ ол судаарыстыба, общественность ахсаабат болҕомтотун киинигэр турар.
Үөрэх уонна наука салааларыгар Саха Республикатын ситиһиилэрэ үгүстэри сөхтөрөр. Олох ити инники күөҥҥэ тутуллар салааларын сайдыытыгар биһиги республика бюджетын 30 бырыһыаныгар тиийэ биэрэбит. Оскуолаҕа үөрэтии көдьүүһүн биир критерийинэн оскуоланы бүтэрээччилэр үрдүк үөрэх заведениеларыгар киириилэрин бырыһыана буолар. Бастакы хардыыбыт — 60 бырыһыан этэ. Инникитин бүттүүн үрдүк үөрэхтээһиҥҥэ киириэхтээхпит.
Саҕалыырбытыгар 1990–1991 сс. үөрэх дьылыгар нэһилиэнньэ 10 тыһыынча киһитигэр 65,6 устудьуон тиксэрэ, оттон 2001–2002 сс. үөрэх дьылыгар — 370 киһи. Ити сылларга үрдүк үөрэххэ киирии ахсаана 1873 киһиттэн 7778 киһиэхэ тиийбитэ. XXI үйэ бастакы чиэппэригэр Саха Республиката сайдыытын стратегиятыгар чопчу сыал-сорук туруоруллубута: «Саха Республиката Российскай Федерация саамай үрдүк үөрэхтээх субъектарыттан биирдэстэринэн буолуохтаах».
Тоһоҕолоон бэлиэтиибин, саамай баай буолбатах, саамай үөрэхтээх субъегынан. Дэлэгэй олох баара-суоҕа үөрэх-билии таһыма биэрэр түмүгэ. Былыр-былыргыттан тиийэн кэлбит хотугу норуоттар үгэстэрин быһыытынан өбүгэлэрбит кыра оҕолоругар булду буолбакка, бултуур тэрили биэрэллэрэ, булт кистэлэҥнэрин арыйаллара. Үөрэх уонна наука сайдыытын саҥа тиһигин тэрийбиппитин Саха сиригэр интеллектуальнай революциянан аахпыт киһини омуннаабыт дии санаабаппын.
Дьыала бойом үбүлээһиҥҥэ буолбатах. Дьыала — дьоҥҥо барытыгар көстөр хаачыстыбаннай үүнүүгэ. Үс чахчыны эрэ бэлиэтиибин: Үөрэх федеральнай министерствота Биир кэлим государственнай экзамены ыытыы эксперименин түмүгүнэн үс сыллааҕыта Саха сирин кыттааччыларыгар инникигэ хардыылааһын саамай үрдүк индексин туруорбута; Саха сирин орто оскуоланы бүтэрбиттэрэ Россия, КГТ, тас дойдулар 350 бастыҥ вузтарыгар киирэн үөрэнэллэр; МГУ-га Саха сириттэн сылдьар устудьуоннар бөлөхтөрө саамай элбэх киһилээх — үс сүүстэн түөрт сүүсчэкэҕэ тиийэр киһи.
Биһиги устудьуоннарбыт бука бары туйгуннук үөрэниэхтэрин олус баҕарабын. Үөрэнээччилэр бары үрдүк үөрэх заведениеларыгар киирэн, үөрэхтээһин тохтоло суох барарын хааччыйалларыгар. Манна өссө төгүл үөрэх хаачыстыбатын, дириҥин, киэҥин туһунан этиллэр. Ол бүгүҥҥү күн ирдэбилэ, ону туруктаахтык сайдыы идеята ирдиир.
Ол иһин кыранан муҥурдаммакка, кыаххыт, дьоҕургут тиийэринэн салгыы үөрэниҥ, науканан айымньылаахтык үлэлииргэ үөрэниҥ. Оннук эрэ гынан бэйэ талаанын уһугуннарыахха сөп. Эһиги кэлин ылыахтаах Нобелевскай бириэмийэҕит Ийэ дойдугутугар туохтан да күндү бэлэҕинэн, эһиги инники кэрэ кэскилгитин түстүүргэ уурбут кыһамньытын иһин махталгыт буолуоҕа.
Оттон государство уонна уопсастыба өттүттэн эһиги тускутугар кыһамньы салгыы улаата турар. Быйыл мин култуураны, науканы, үөрэхтээһини сайыннарыыга көмөлөһөр пуонданы салайар буоллум. Ол пуонда 5 программалаах. «Ыччаты үөрэхтээһиҥҥэ норуот хардарыта көмөлөсүһүүтэ» диэн национальнай бырайыак оҥоһулунна уонна олоххо киллэриллэр. Бырайыак ис дьиҥэ хас биирдии сэлиэнньэ, хас биирдии улуус, хас биирдии община, биир дойдулаахтар түмсүүлэрэ, хас биирдии үрдүк үөрэхтэммит дьоһун хааччыллыылаах ыал бэйэлэрин биир дойдулаахтарын — дьадаҥы ыал уһулуччу талааннаах устудьуонун эбэтэр төгүрүк тулаайах устудьуону, үрдүк үөрэх туһунан диплому ылан баран, төрөөбүт сиригэр эргиллэн кэлэр киһини материальнай өйөөһүннэригэр буолар. Ыал үгэһин кэриэтэ — норуот урукку үгэһэ. Дьэ уонна маннык этии саамай кэмэ буолла: «Бука бары бүттүүн бэйэбит Ломоносовпытыгар көмөлөһүөхпүт!»
Дьэ ол иһин билиигитин-көрүүгүтүн, сатабылларгытын хаҥатыныҥ, норуот эһигини таах хаалларыа суоҕа.
Күндү доҕоттор!
Туох баар проблеманы барытын наука, техника уонна технологиялар ситиһиилэринэн быһаарарга эрэнэр киһи сыыһар. Туруктаахтык сайдыы социальнай-экологическай моделыгар көһүү — бу аҥаардас интеллектуальнай, инженернэй-техническэй уонна технологическай эрэ буолбатах, ону ааһан майгы-сигили, мировоззрение, култуура проблемата буоларын дириҥник өйдүүрбүт эрэйиллэр. Култуура диэнинэн мин олох баай ис хоһоонун, олох сиэрин хаачыстыбатын өйдүүбүн, аҥаардас компьютеры уонна производствоҕа маҥан бэрчээккэлэниини эрэ буолбатах. Ити иккис кэскил.
Манна туох ханнык иннинэ бүтүн государстволар киэптэринэн туттуунан үлүһүйүүнү сарбыйар наада. Бу диэки сыҕарыйыы баар. Цивилизация парадигмата уларыйар. XXI үйэҕэ христианскай туттунуулаах буолуу, чугас дьоҥҥо кыһамньы, атын дьон кыһалҕатыгар көмөлөһөр буолуу, бэйэ-бэйэни өйөһүү итиэннэ киһи айылҕаҕа сыһыаныгар дьүөрэлэһии хотугу үгэстэрэ эмиэ тиийэн кэллилэр. Биһиги норуоппут историческай уопута мээнэҕэ хаалбата. Ол улам-улам ордук тирээн турар суолталаах уонна дьоҥҥо наадалаах буолан иһэр.
Биһиги государственноспыт саамай бастатан туруорар боппуруоһунан доруобуйа харыстабыла буолбута. Нация доруобуйатын биһиги муҥутуур сыаннас быһыытынан көрөбүт. Ааспыт 15 сыл устатыгар республикаҕа бэрт үгүс оҥоһуллубута эһиэхэ биллэр. Доруобуйа харыстабылын материальнай-техническэй төрүтэ бөҕөргөтүлүннэ, медицинскэй интеллигенцияны бэлэмнээһин, эминэн көмөлөһүүнү тэрийии, эминэн-томунан хааччыйыы тэрилиннэ. Бу үлэ киинэ сэрэтэр эмтээһин диэки сыҕарыйда, олох чэбдик сиэрин иһин маассабай хамсааһыны уһугуннарда.
Эһигини олох чэбдик сиэрин холобурунан буоларгытыгар, цивилизация дьаллыктарыгар — табахтааһыҥҥа, алкоголизмҥа уонна наркоманияҕа сыстыбаккытыгар ыҥырабын. Биһиги үгэс буолбут хотугу чэбдик олохпутун тарҕатааччыларынан буолуҥ, физкультуранан уонна спордунан дьарыктаныыгытын тохтотумаҥ, итини бэйэҕит дьиэ кэргэҥҥит үгэһинэн оҥоруҥ.
Эһиэхэ хас биирдиигитигэр үгэс буолбут улахан иллээх уонна дьоллоох дьиэ кэргэни тэринэргитигэр баҕарабын, онно өбүгэлэринэн киэн туттуохтара уонна бэйэҕит олоххутун күннэтэ суруллар историятын страницаларын эппиэтинэстээхтик бэлэмниэхтэрэ диэн эрэнэбин.
Аан дойдутааҕы улуу религияҕа — православнай христианствоҕа саха норуота үгэс буолбут сыстыыта — кини өй-санаа өттүнэн биир сомоҕо буолуутун уонна Россияны кытта духуобунай өттүнэн хаан-уруу буолуутун мэктиэтэ. Улуу Кулаковскай биһиги талааннаах норуоппут уйгуларын ахсааныгар православнай итэҕэл бэлэҕин киллэрэн турар.
Биһиги 1992 сыллаахха бастакы уочараттаах дьыаланан Нуучча православнай таҥаратын дьиэтин Саха сиринээҕи епархиятын чөлүгэр түһэрбиппит. Урусхалламмыт таҥара дьиэлэрин тус бэйэбит үппүтүгэр чөлүгэр түһэрбиппит итиэннэ саҥа таҥара дьиэлэрин тутан барбыппыт.
Саха интеллигенциятын көмөтүнэн Евангелиены саха тылыгар саҥалыы тылбаастаабыппыт. Редакторынан саха национальнай интеллигенциятын ытык кырдьаҕаһа, дьиҥнээх православнай христианин Дмитрий Кононович Сивцев-Суорун Омоллоон буолар. Республика үрдүнэн бүтүннүүтүнэн саха тылынан мэлииппэ ааҕыы хаттаан дуораһыйбыта. РНА академига, бокуонньук, саха уһулуччулаах учуонайа уонна инженерэ, Бауман аатынан институту бүтэрбит Владимир Петрович Ларионов православиеҕа сибэтиэй сүрэхтэниини ыллым диэн миэхэ үөрүүнэн кэпсээбитэ. Култуураны, науканы, үөрэхтээһини сайыннарыыга көмөлөһөр пуонда наҕараада быһыытынан В.П.Ларионов академик аатынан Кыһыл көмүс мэтээли олохтоото.
Биһиэхэ саха таҥаратын дьиэтин үлэһиттэрэ үүнэн тахсыахтара, саха таҥаратын дьиэтин интеллигенцията, бэйэлэрин иннилэринээҕи уһулуччулаах миссионердар бырааттыы Слепцовтар, флот таҥаратын дьиэтин үлэһитэ, Цусима геройа Алексей Оконешников, улахан үөрэхтэммит Дормидонт Попов уонна да атын үгүстэр албан ааттарыгар сөп түбэһэр интеллигенция баар буолуо диэн эрэнэбин.
Религия уонна сиэр-майгы билии-көрүү эйгэтигэр киирбэттэр. Олор ураты эйгэни үөскэтэллэр — духуобунай сыаннастар эйгэлэрин. Олор уратылара билиини-көрүүнү олохтон сомсоллор, оттон духуобунай сыаннастар олоҕу үөскэтэллэр, туох ханнык иннинэ киһи айылгытын үөскэтэллэр диэҥҥэ көстөн кэлэр. Үйэлэр тухары баар ыйытыылар саҥалыы туран кэлэллэр: киһи олоҕун ис дьиҥэ диэн тугуй? Ол олох сыала ханныктарый? Биһиги ахсаанынан улахана суох норуоппут анала туохханый? Олох ханнык сыаннастарын талан ылыахха? Россия араас интеллигенциятын өбүгэ саҕаттан ыйытыылара.
Александр Васильевич Суворов ахсаанынан буолбакка, сатабылынан уонна хорсун буолуунан кыайаллар диэн үөрэппитэ. Ол иһин биһиги норуоппут бараммат-хороммот духуобунай ис баайын тобус-толору үлэҕэ киллэрии эрэйиллэр. Эһиги көннөрү билиилээх специалистарынан эрэ буолбакка, дьиҥнээх саха, Россия интеллигеннэринэн — үрдүк духуобунастаах, абсолютка дьулуһуулаах интеллигеннэринэн буолуох тустааххыт. Дьиҥнээх интеллигент итинтэн кыраҕа сөбүлэспэт. Оскуолаларга уонна университеттарга эһиги научнай, баара-суоҕа относительнай, дьиҥ кырдьыгы билэҕит. Оттон таҥара дьиэтигэр эһиги букатыннаах дьиҥ кырдьыгы билиэххит.
Тиһэҕэр, туруктаахтык сайдыы — үһүс, политологическай кэскилэ. Ити кэскил ис дьиҥэ государстволар сөбүлэһиннэриилээх уонна холбоһуктаах кыһамньыларыгар буолар. Ол иһигэр терроризмы утары охсуһууга эмиэ. Аан дойдутааҕы бииргэ үлэлээһин ордук киэҥ буолан иһиэх тустаах. Итэҕэйсиилээх, тэҥ бырааптаах уонна тэҥ эбээһинэстэрдээх буолан иһиэхтээх. Биһиги республикабыт улахан сайдыылаах аан дойдуга эрэллээхтик кыттыспыта итиэннэ бэйэтин ЮНЕСКО-ҕа, Хотугу Форумҥа, Арктическай Сэбиэккэ уонна атын үгүс аптарытыаттаах тэрилтэлэргэ актыыбынай айар үлэтин иһин ытыктабылынан туһанар. Дьокуускай билигин хайыы-үйэҕэ үгэс буолбут «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы оҕо спортивнай оонньууларын киин куоратынан буолла. Итинэн сибээстээн, биһиги интеллигенциябытыгар тирээн турар боппуруоһунан атын омук тылларын билии буолла. Мин ыйаахпынан английскай тыл үлэ тылын быһыытынан бигэргэтиллибитэ. Хас биирдии саха интеллигенэ атын омук тылларын баһылыахтаах. Онтуката суох бэйэни култуурунай да, үөрэхтээх да киһинэн ааҕынар сатаммат.
Итини таһынан интеллигент политика тас өттүгэр хаалыан сөбө суох, политиканан дьарыктаныы илии үлэтигэр сыһыана суох, интеллектуальнай үлэҕэ сыһыаннаах буоларынан даҕаны тас дойдулартан киирбит сыаннастарга буолбакка, үгэс буолбут национальнай уонна уопсай киһи аймах сыаннастарын тутуһар буоллаххытына, эһиги аҕыйах сыыһаны-халтыны оҥоруоххут, бэйэҕитигэр общественнай өйү-санааны ханнык баҕарар албыннааһыннарга киирэн биэрбэт буолууну үөскэтиэххит итиэннэ эдэр эрдэххититтэн социальнай өттүнэн актыыбынай буолуу оскуолатын барыаххыт. Эһиги гражданскай уопсастыбаны тутуоххут, аҕа көлүөнэ кыайан оҥорботоҕун оҥоруоххут.
Хас биирдии көлүөнэ бэйэтэ туспа дьоллоох. Эһиэхэ XXI үйэҕэ — киһи улууканнаах интеллектуальнай уонна айар улахан кыаҕын, интеллектуальнай-айар үлэ далааһына уонна суолтата сөҕүмэрдик үүнэр үйэтигэр олорор уонна үлэлиир дьол тигистэ. Фантастическай XXI үйэ — хайыы-үйэҕэ эһиги үйэҕит.
Биһиги норуоппут айылҕаттан талаанынан уонна үөскэтиллибит үчүгэй усулуобуйаларга кэнники 10–15 сылларга култуурунай-историческай уонна киһи аймах сайдыытыгар инники диэки сүҥкэн хардыыны оҥордо. Тус бэйэтин үлэтинэн кини саха интеллигенциятын бастакы көлүөнэлэрэ ыра санаа оҥостубуттарын ситистэ.
Ити ситиһиилэргэ — эһиги төрөппүттэргит, убайдаргыт уонна эдьиийдэргит үтүөлэрэ баар. Мантан антах дьыала эһигиттэн бэйэҕититтэн тутулуктаах».
Эркээни Эбэ Куула Үрэҕин уҥа сыҥаһа хайатыттан тус соҕуруу сыыйыллар кэрискэ мыраан хараҕы саататар, санааны манньытар күөх унаар урсуна сүдү, кэрэ да көстүү буоллаҕа. Төхтүр бөһүөлэгин ааһа түһэн, Өктөмү туһулаан айаннаан истэххэ, субурҕа хайа айан суолуттан уҥа диэки сыыйа тэйдэр тэйэн арҕаа саҕаҕы ырааҕынан иилии эргийэн Өлүөнэ Эбэ диэки тосту иэҕиллэр. Трасса уҥа өттүнэн сотору-сотору кэлэр биэрэстэни көрдөрөр остуолбалар уһуктарыгар күөх ылтаһыҥҥа маҥан кыраасканан суруллубут сыыппаралар киһи хараҕа ылбатынан түргэнник элэҥнэһэн ааһаллар.
Сырдык өҥнөөх омук массыыната көнө ньуурдаах асфальт устун элээрэн иһэн, уҥа өттүнэн нэлэһийэр киэҥ нэлэмэн хонуу налыы сыырдаах күөх хордоҕойун утары бытааран, үрдүк соҕус суол хайыҥын туруору түһэр арахсыы суол төрдүгэр киирдэ. Хордоҕойу бата үүммүт чэчир хатыҥнардаах чараас арыы чараҥ саҕатынан тыргыллар омоон суолу батыһан, Уулаах Аан үрэҕин киэҥ дьиэллигэһин диэки үрүҥ буору өрүкүтэн, кырдалы батыһа айаннаан сырылатан истэ. Үрэх хаҥас мыраанын кэрдиис хайаларыттан хайаларынааҕар даҕаны намыһах, балаҕанныы моһуоннаах, ыраахтан көрүүгэ киһи болҕомтотун тардыбат лаппычах хайа айан дьонун хараҕын далыгар киирбэккэ, уһун үйэлэр тухары саһан, иһийэн турар. Дэлэҕэ даҕаны, былыр-былыргыттан кырдьаҕастар кинини харыстаан, кистэлэҥинэн сипсиһэн аатын Истээх Мыраан диэн ааттыахтара дуо?! Массыына кураанах аппа күөх кырдалын батыһа сыыйылыннаран, мыраан тэллэҕин сыттана киирэр Уулаах Аан сүлбэтин уҥа хордоҕойун үрдүгэр турар сиэрдийэ күрүөлээх, туох эрэ сарай тутуулаах соҕотох дьиэ тэлгэһэтин илин уһугар хорус гына тохтуу биэрдэ. Массыына иһиттэн үс киһи тахсан тугу эрэ кэпсэттилэр, иккилэрэ сулбу хааман, үрэҕи туора быһыттаан сытар бетон муоста үрдүнэн уҥуор туорааннар, хайа сырыынньа тэллэҕинэн уҥа диэки өрө тахсар омоон ыллыгы батыстылар. Били ыраахтан көрүүгэ намыһах лаппычах хайа, анныгар кэллэххэ, туруору үрдүк сирэйин батыһа маһын саҕатынан одьоолуу өрө өксөйөр орох устун үөһэ ыттыбытынан бардылар. Күөх кырыстаах, кэрдиис-кэрдиис быллаардаах хайа туруору иэдэһинэн эрийэ-буруйа ыттан чаас чиэппэрин курдугунан хайа үрдүн буллулар. Аҕыйах сыллааҕыта умайбыт сэппэрээк ойуур саҕалаах, сүүрбэччэ саһаан усталаах кэтитэ суох көнө ньуурдаах хонуу кэтэх өттө симилэх хара тыа буолан бара турар. Хайа оройун батыһа барбахтыылларын кытта харахха тута былыр үйэҕэ кырыс тарпыт утуу-субуу сытар быһаҕас түспүт хас да иин, оҥхой омоонноро быраҕылыннылар.
— Дьэ бу сыталлар, манна үс көстөр, антах иккис эрээккэ эмиэ икки-үс омоонноро эрэ биллэр, — бастаан испит кыырыктыйбыт чанчыктаах аҕамсыйа барбыт киһи бастакы оҥхой омоонун үрдүгэр тохтоон, иннин диэки кэҕис гынан, аргыһыгар быһааран биэрдэ.
Михаил Ефимович саҥата суох киһитэ ыйбыт сирин сирийэ одууласпахтаан тура түстэ, тула өттүн эргийэ көрүтэлээтэ уонна аргыый саҥа таһааран сэргээбитин биллэрдэ:
— Син омоонноро биллэр эбит, урут ампаардардаах эбиттэрэ буолуо…
— Баар бөҕө буоллаҕа дии!
Салгыы бытаан хаамыынан оҥхой үрдүн аайы тохтуу түһэн, биллэ-биллибэттик төбөлөрүн хоҥкутан ыла-ыла, хайаларынааҕар даҕаны улахан, арыый үрдүк көстүүлээх сиргэ сытар иин омоонун үрдүгэр кэлэн тохтоотулар. Үрдүк сиртэн тула өттүлэрин чинчилиирдии кэрийэ көрөн, киһи уҥуохтарын бүтэ оспут барбах биллэр омооннорун одуулаан, туох эрэ ырааҕы ырыҥалаан дириҥ санааҕа ылларан өрүтэ тыынан ылбахтыы турдулар. Эргиллэн, үөһэттэн нэлэһийэ арыллар сүҥкэннээхэй кэрэ көстүүнү эргиччи анаара көрөн тааллылар. Эркээни… эҥсиллэр эҥээркэй энэлгэннээх, энчини элбэҕи этитэр, элэркэй Эркээни Эбэбит! Ок-сиэ, уруккуну-хойуккуну үгүһү-элбэҕи да киэҥ киэлигэр эҥсэн, кистээн сыттаҕыҥ эбээт, этэҥкэстээх эҥээрдээх Эркээни Эбэ! Мантан, эн Истээх Мырааныҥ үрдүттэн, иһийэ дьиппиэрэн өҥөйө сытар өспүт өбүгэлэрбит салыйбыт салгын куттарын эргитэ салайар буоллар, үгүһү да этиэ-кэпсиэ эбиттэрэ буолуо оччотооҕу одурууннаах олох омсолоох остуоруйатын тыыннаах, чөл хаалар туһугар үүтү-хайаҕаһы тобулуу, өлөр-тиллэр куттал суоһун-суодалын…
— Маһары уҥуоҕа бу буолуохтаах, оттон ити арыый аллара уонна ол иккис эрээккэ кини алта уолаттарыттан, аймаҕыттан-чаҕарыттан хайалара-кимнээҕэ сыталлара биллибэт, — олохтоох киһи билиһиннэрэр быһыынан салгыы бэйэтин сабаҕалааһынын билиһиннэрэр.
— Ээ, бу буолара сөп, хайаларынааҕар даҕаны үрдүк сиргэ сытар дии уонна улаханнара, — аргыһа аллара соҕус сытар ииннэр омооннорун сирийэ көрүтэлээмэхтээт, сөбүлэһэрин биллэрдэ.
Иккиэн саҥата суох умса көрөн, тус санааларыгар сөҥөн турбахтаатылар. Өбүгэлэр барахсаттар… Былыргы былдьаһыктаах үйэ суостаах-суодаллаах кэмин оҕолоро… Хайдах эрэ мөссүөннээх, быһыылаах-таһаалаах, туох эрэ кыһалҕалаах, өйдөөх-санаалаах дьон бу киэҥ Эркээни Эбэ кэтит иэнигэр төрөөн-үөскээн, олох олорон ааспыккыт буолуой? Былыт буолан быралыйбыт оччотооҕу сыллар халыҥ хахха саҕахтарын кыл саҕа сэгэтэн, кылгас түгэҥҥэ кылатан көрбүт киһи баар ини! Элбэҕи да билиэ-көрүө, иҥэриниэ эбитэ буолуо, билиҥҥи кэм дьилэй куҥнаах, бүтэй куттаах киһитэ.
— Оол, уун-утары Эбэ эниэтин көнө ньуурун үрдүгэр Куудук аҕыйах дьиэлээх өтөхсүйбүт тутууларын омоонноро көстөллөр. Ити былыргыта күөгэйэр күнүгэр Маһары күннээн-күөнэхтээн олорбут түөлбэтэ!
Хочо киэҥ иэнин анаара одууластылар.
— Үчүгэй, табыгастаах сиргэ олорбут эбит. Итиннэ билигин ким да олорбот дуу?
— Урут сопхуос саҕана сайылык оҥостон, ферма олохсуйа сылдьыбыта, ол тобоҕо ордон турар.
— Хайдах биир да бааһынай хаһаайыстыбата ити бэйэлээх сири туһамматый?
— Бааһынайбыт аҕыйах, онтуларбыт даҕаны бөһүөлэк иһиттэн тахсыбаттар.
— Былыр саха хотуурун үйэтигэр Маһарыҥ билиҥҥи трактор, техника кэминээҕэр манна элбэх сүөһүнү иитэрэ эбитэ буолуо.
— Быдан буоллаҕа дии, манна эрэ буолуо дуо, бу Истээх аартыгынан туруору тахсан Маалтааныга сылгы, ынах сүөһү бөҕөнү иитэн байбыт-тайбыт киһи этэ буоллаҕа, — история докумуоннарын хаһыспыт, элбэҕи аахпыт, билбит-көрбүт кыраайы үөрэтээччи киһи санаатын тоҕо-хоро үллэстэр, — тыллаах-өстөөх, кэпсэтиилээх баҕайы эбит, эдэр сааһыгар Хаҥалас буолаһын кинээһинэн анаммыт. Дьаһааҕы хомуйааччыларга илии-атах, холобур буолан, ыраахтааҕы дьаһалтатын Саха сиринээҕи оччотооҕу чиновниктарын хараҕар бигэтик хатаммыт киһи эбит. Бу билиҥҥи өйдөбүлүнэн, мындыр политик, улахан дипломат киһи буоларын көрдөрөр.
— Сөпкө этэҕин, олус уустук кэмҥэ олорбут киһи.
Оҕо сааһыгар эһэтин, аҕатын, абаҕатын, онтон да атын чугас аймахтарын муҥнаан-сордоон өлөрбүт туора дьонтон кэлин өс-саас ситиһэр өһүөннэһии суолугар турумматах эбит, өй-санаа күүһүн, ньуолбар сыһыан ньыматын туттубут. Кыах суоҕа бэрт буоллаҕа эбээ. Таах өрөлөһөн аҕыйах ахсааннаах аҕа уустара туох да туһата суох кыргыллан имниин эстэллэрин таба өйдөөтөҕө дии, ол иһин тыыннаах ордор, омугу быыһыыр сыһыаны олохтоотоҕо, — кыраайы үөрэтээччи санаата оонньоон дириҥник өрө тыынан ылла, — ол суос-соҕотох таба тайаныллыбыт сыһыан, ньыма оччоттон баччааҥҥа диэри бигэтик тутуһуллубут өҥөтүнэн тыыннаах хаалбыт саха омуга эрэйи-кыһарҕаны эҥэринэн тэлэн, син баччааҥҥа диэри үүнэн-сайдан кэллэҕэ!
— Кырдьык, Маһары Россия судаарыстыбатыгар дьаһаах хомуурун бэрээдэктиир туһунан 110 киһи илии баттааһыннаах сурук ыытан, кэлин ыраахтааҕыга бэйэтинэн иккитэ бара сылдьан туруорсан, дьаһаах хомууругар көмөлөһөөччү сололонон, кинээс буолан кэлбит маҥнайгы саха буоллаҕа, — Михаил Ефимович сөбүлэһэрин биллэрэн, Маһары норуотугар, төрөөбүт дойдутугар оҥорбут үтүөтүн ситэрэн биэрдэ.
Кыраайы үөрэтээччи нэлэкэйдии кэппит чараас кууркатын ис сиэбин хасыһарын быыһыгар кэрискэ мыраан субурҕа хайаларын батыһа көрөн туран:
— Бу Истээх Мыраан былыргы аата Түөкэй Мыраана диэн эбит. Кырдьык, ыраахтан көрүүгэ киһи болҕомтотун мэнээк тардыбат, көстүүтэ суох, харах далын түөкэйдиир сир быһыылаах. Оттон үрдүгэр ыттан үөһэттэн көрдөххө, иһэ истээх сүдү көстүү. Эркээни Эбэ эҥсиллэр киэҥ иэнэ иннигэр нэлэһийэ тэлгэнэр. Ол да иһин Истээх Мыраан диэн иккис ааты иҥэрбит буолуохтаахтар, — кыраайы үөрэтээччи сиэбиттэн күөх тастаах кинигэни таһааран, саҥа көрбүттүү, эргим-ургум имэрийэ туппахтаан имиллибит муннуктарын көннөрдө, кумааҕыны кыбыта укпут бэлиэ сирин арыйан, тиэтэйбэккэ наллаан аахпытынан барда:
— Былыргы Түөкэй Мыраанын саамай үрдүк чомчоҕойо ХVII— ХVIII үйэлэргэ Тыгын тойон аймахтара уонна ыччаттара көмүллэр сирдэрэ эбит…
— Маһары Бөдьөкөп уҥуоҕа ити чомчоҕойго таһыттан көрүүгэ обургу соҕус ампаарынан эргитиллэн турбут, — кыраайы үөрэтээччи ааҕарын тохтотон, санаарҕаабыт хараҕынан халыҥ кырыс тарпыт иин омоонун сирийэ одууласта. Үс үйэ анараа өттүнээҕитэ көмүллүбүт ытык өбүгэтин уҥуоҕа ити аҥхай иһигэр сыттаҕа. Кини аатын ааттатар туох эмэ бэлиэ өйдөбүнньүк хаалбатаҕа сүрдээх курус, хобдох санааны иэйдэ. Төбөтүн хоҥкутан саҥата суох тура түһээт, салгыы аахпытынан барда… — 1933 сыллаахха атырдьах ыйын 3 күнүгэр, Саха сиринээҕи кыраайы үөрэтэр музей тэрийиитинэн, историк-этнограф Г.В.Ксенофонтов уонна ити музей директора М.А.Ковынин археологическай хаһыы оҥорон чинчийэ сылдьыбыттара. Маһары ампаардыы охсуулаах эргиэһинин уһун эркиннэрин мастарын усталара 4,83 м, туора эркиннэрин усталара 3,90 м, үрдүгэ 1,05 м эбиттэр. Ити эркиннэр тас өттүлэрэ былыргы сахалыы ойуулаахтар. Ампаар синньигэс мастарынан үрүттэммит уонна тэһитэ быһыы ойуулаах туостарынан сабыллыбыт, олор үрдүлэринэн чараас гына буор ыһыллыбыт. Ону көтүрбүттэригэр, кылгас баҕаналарынан уонна олор үүттэригэр төбөлөрө киирэр туора мастарынан бөҕөргөтүллүбүт хос ампаар тахсыбыт, үрдэ эмиэ тэһитэ быһыы ойуулаах туостарынан сабыллыбыт уонна буорунан ыһыллыбыт. Иһинээҕи ампаар таһынааҕытынааҕар быдан ордук туруктаах турбут эбит. Ити ис уонна тас ампаардар истиэнэлэрин мастара, орохтуу суоруллан, сырдык киирбэт гына силэпиискэлэммиттэр.
Ис ампаары көтүрбүттэрин кэннэ киһи иинин торума биллэр буолбут. 60 см дириҥҥэ тас маһын сабыыта тахсыбыт, ол үрдүгэр хас да хос туоһу уурбуттар, онтон сороҕо эмиэ тэһитэ быһыы ойуулаах эбит. Олору ылаттаабыттарыгар эмэхтийбит хоруоп тахсыбыт, онно сытар өлүк баһа соҕуруулуу арҕаа диэки хайыһан, илиилэрэ уһаты ууруллан сыталлара, таҥаһа-саба туга чуолкай биллибэт буолбут этэ. Хоруоба уонна тас маһа сүгэнэн суоруллубут халыҥ тиит мас хаптаһыннартан оҥоһуллубуттар. Тас маһын уҥа өттүгэр, хаптаһынынан быыһаан, уһун синньигэс хос оҥоһуллубут, онно атаҕыттан баһын диэки тимир солуурун, тылбыылаах кыра симиирчэҕин, мас кытыйатын, ыҥыырын, атын үүнүн уурбуттар.
Бу археологическай хаһыы боротокуолугар: «Вся внутренность гроба представляет картину некоторого хаоса, как результат естественного разрушения, а также, видимо, вследствие проникновения туда зверьков. Величину трупа приблизительно можно определить человеком ниже среднего роста. Одежда на покойнике сильно стлела. Трудно установить какие-либо определенные формы. Попадаются кусочки какой-то тонкой ткани, бархаты, нитки шелковой материи. На шее был шелковый шнур. Что было на шнуре — установить не удалось; надо полагать, что предмет истлел и рассыпался. Подняты три пуговицы с эмалевой инкрустацией, запонки со следами эмали и сильно разрушенные металлические части пояса. На ногах короткая, ниже колена, обувь, ровдужная. На голове — глухая меховая шапка; лицо покрыто мехом, — диэн суруллубут.
Маһары Бөдьөкөп хоруобун хаҥас диэки өттүгэр тирии кэһэххэ ох саатын, тимир уонна муос төбөлөрдөөх уон аҕыс оноҕоһун уган, ол аттыгар батаһын уонна батыйатын уурбуттар. Маны таһынан, хаҥас илиитин тарбаҕар ойуулаах, күндү таастаах, уҥа илиитин тарбаҕар тааһа суох гынан баран ойуулаах биирдии биһилэхтэрдээх уонна өссө солко ис ырбаахылаах эбит.
Онон Маһары Бөдьөкөп бэйэтин бириэмэтигэр, ХVII үйэ бүтүүтүгэр, улахан мааны таҥастаах-саптаах саха киһитэ эбит.
Археологтар сиһилии суруйууларын дьон истэригэр ырыта ырыҥалыы саныыр быһыынан балайда саҥата суох турбахтаатылар. Михаил Ефимович долгуйбут быһыынан аастыйбыт будьурхай аһын өрүтэ анньыммахтаата.
— Сүрдээх дьыала, икки үйэттэн ордук кэм устата ампаардыын турбут бэйэтэ ханнык эрэ 70-ча сыл иһигэр бу сүтэн-оһон сыттаҕа… Бу быһыы-майгы көнүөхтээх.
— Маһарыҥ өссө төрүт өбүгэлэрбититтэн саамай дьоллоохторо буолан, үс үйэ тухары сүтэн-оһон, имниин эстэн умнуллубакка, кистэлэҥ номох буолан, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, саха омугар өспөт өйдөбүлүнэн хааллаҕа. Бу ытык миэстэни миэхэ бэрт сэрэҕинэн маннааҕы сир түннүгэ — Уулаах Аан биир ытыктанар кырдьаҕаһа сибис гыммыта. Онтон атын төрүт билиминэ да хаалыахха сөп этэ буоллаҕа, — кыраайы үөрэтээччи киэн туттан өрүкүнэйэн эттэ.
— Ити кинигэҕэр сурулларынан, былыргы Түөкэй быраанын саамай үрдүк чомчоҕойугар ХVII — ХVIII үйэлэргэ Тыгын тойон аймахтара уонна ыччаттара көмүллэр сирдэрэ этэ диэн баар дии, ол аата, манан ханан эрэ Тыгын бэйэтэ, уолаттара эмиэ сыттахтара дуу?
— Ханан да бу ииннэр омоонноруттан ураты миэстэҕэ кырыс хотойуута, аҥхайа көстүбэккэ дылы. Манна эбиттэрэ буоллар, Ксенофонтовтаах, бука, быһа ааһыа суохтара эбитэ буолуо. Баҕар, ол Истээх Аартыгын нөҥүө турар үрдүк очуос оройугар сытар буолуохтарын сөп.
— Оччотугар бу мыраан үрдэ пантеон — былыргы гректэр курдук, омук үтүөлээх бас-көс туттар дьоно кистэнэр ытык сирдэрэ буоларыгар тиийэр. Өбүгэлэрбит барахсаттар биһиэхэ холоотоххо, киэҥ, дириҥ да өйдөөх-санаалаах эбиттэр.
— Чахчыта оннук, кэлэр кэнчээри ыччаттарыгар удьуор утумнаах, омук салайар, сирдиир төрүт-уус дьонноох буолар, ону биллиннэр, тутустуннар диэн маннык дьаһаннахтара, — кыраайы үөрэтээччи, Михаил Ефимович этиитин салгыы кэҥэтэн, эмиэ өрүкүнэйэ түстэ, — ону баара, ааспыт үйэ устата бар дьоммут өйүн-санаатын төттөрү иэҕэн, чиэски суолу-ииһи тутуһан, омукпут төрүт-уус, бас-көс дьонун үтүө ааттарын сиргэ-буорга тэпсэн, силиспитин-мутукпутун быһыта кэрдинэн, сүүс сыллаах сүтүкпүт тугун-ханныгын ситэ сиидэлээн өйдүү илик сиикэй өйдөөх-санаалаах, быһымах майгылаах онолун умнубут омукка кубулуйдахпыт…
Дьон эмиэ тус санааларыгар ылларан, өбүгэлэрин уҥуоҕун быһаҕас түспүт ииннэрин омоонун үрдүгэр төбөлөрүн хоҥкутан турбахтаат, эргиллэн, чомчоҕой бүүрүк буорун үрдүттэн харах дала ыларын тухары нэлэһийэр киэҥ сүдү көстүүнү эргийэ сылдьан абылаппыттыы одууластылар. Оол, илин саҕах аннынан, Куула Үрэх төрдүн хаҥас иэдэһэ — Ытык Хайа уһуга ойуччу үтэн киирэн тумарыктыйа тунааран турар. Онтон соҕуруу, бэттэх диэки, Төхтүр бөһүөлэгин дьиэлэрэ чуолкайдык көстөллөр. Утары Куудук өтөхсүйбүт хаарбах тутууларын нөҥүө Эбэ күөх лиэнтэни субуйа тарпыт курдук, дьирибинэс урсуна көй салгын курдат дьэргэлдьийэ суһумнуур. Салгыы Уулаах Аан, Өктөм, уһук соҕуруу Нөмүгү нэһилиэктэрин улахан дэриэбинэлэрин бачыгырас тутуулара утум-ситим салҕаналлар. Нэлэһийэн-хотоһуйан түһэн кэрэ айылгы, итиччэ элбэх тутуу, дьон-сэргэ тоҕуоруспутун үрдүнэн, харах дала ылбат аһаҕас, көнө ньуурдаах көҕөрө чэлгийбит киэҥ дуолугар сылгы-ынах сүөһү үөрэ төттөрү-таары аалыҥнаһа, мэччийэ сылдьаллара сүрэҕи-быары сылаанньытар астык көстүү.
Былыр үс аҥаар үйэ анараа өттүгэр о-ол Эбэ киэҥ нэлэмэн көнө кырдалын устун Тыгын кырдьаҕас арыалдьыт дьонун, бөтөс уолаттарын, кыргыс боотурдарын кытары соргу-дьаалы талаһа, аат-суол былдьаһа, урааҥхай саханы биир ньыгыл сомоҕо Модун Илгэ түмээри аараан аартыктары арыйбыт, аллаах ат сэлиитинэн кэлбит-барбыт аҕай сирдэрэ-уоттара турдаҕа… Кэлин төрөөбүт сирдэрин-уоттарын, баайдарын-дуолларын көмүскэлигэр турунан Чаллаайы, Бөдьөкө Бөҕө хаһаахтары кытта хабыр хабырыйсыыга сэрии дьонун түмэ тардан, эмиэ бу күөх дуолу хаҥыл ат хабыр ойуутунан харбатан уһаты-туора ууннардахтара… Оччотооҕу былдьаһыктаах кэм быһымах түгэннэрин харахтарын иннигэр илэ-бодо элэҥнэтэн көрөн эрэрдии, симириктии туттан иһийэн турдулар.
Эмискэ аллараттан сиккиэр тыал сөрүүн долгуна сирилии суугунаан, эттэрин сааһын атытан сайа охсон ааста. Дьон биири санаан, дьигиһис гына хамсаан, өйдөһөрдүү бэйэ-бэйэлэрин утарыта көр- сө түстүлэр. Чэбдик салгыны эҕирийэ тыынан, Улуу Дойду ыраахтан эҥсэр энэлгэн иэйиитин биллибэт күүһүгэр илэ бэринэн, эмискэ дьайбыт дьикти түгэни мүччү тутумуохтуу, саҥата суох эргиллэн, умсугута угуйар киэҥ дуолу салгыы одууластылар. Уун-утары Куудук иччитэхсийбит сэдэх тутуулара тиллэн кэлбит тыыннаах көстүү курдук, харахтарыгар илэ-бодо чуолкайдык тыллан хамсаан ыларга дылы гыннылар. Ити Маһары күөгэйэр күнүгэр күннээн-күөнэхтээн олорбут төрүт түөлбэтэ этэ буоллаҕа. Кини баайа-дуола — сыһыы муҥунан сыспай сиэллээҕин, хоноҕор муостааҕын аалыҥнас халыҥ үөрэ өҥнүүн-дьүһүннүүн атын, билиҥҥилэрдээҕэр сэнэх, чэгиэн көрүҥнээҕэ эбитэ буолуо. Оччолорго айылҕа муҥутуур ыраас, нүөл, чэгиэн-чэлгиэн, киэҥ-куоҥ кэмигэр бу тыытыллыбатах алардар күндэлэс-күлүмнэс күөллэригэр, эмпэрэ-эҥийэ элгээннэригэр көтөрө-сүүрэрэ, куһа-хааһа төһө эрэ күннээн-күөнэхтээн, көҥүл көччүйэн төрөөн-ууһаан ааһара эбитэ буолуой! Өрдөөҥҥүнү-былыргыны, тыытыллыбатах Аан Айылҕаны, көлбөҕүрбэтэх күөх дуолу сыыһырбыт-бөҕүрбүт, айгыраабыт-алдьаммыт аныгы адьас атын айылҕаны кытта тэҥнии тутан, дьүөрэлии көрөн сыаналыыр ыарахан, курус да санааны иэйэр буоллаҕа. Ол да буоллар билиҥҥи кэм сиэринэн төһө да киртийдэр, көлбөҕүрдэр, ситэри симэлийэ, толору тобоҕолоно илик айылҕабыт сорҕото билигин да баар курдук. Онтубутун хайдах эмэ гынан араҥаччылыырбыт, кэлэр кэнчээри көлүөнэлэрбитигэр чөл туруктаах хаалларарбыт буоллар — ол билиҥҥи удьуор дьон, кэнчээри ыччат сүдү өбүгэлэрин иннигэр ытык иэстэрин төлөөһүннэрэ.
— Кэлэр көлүөнэлэр дьылҕаларын санаабат, айылҕа чөл туруктаах лоскуйуттан кинилэргэ анаан хаалларбат буоллахпытына, сирдээҕи олох сыала-соруга тугуй, күннээҕинэн-бүгүҥҥүнэн олорон баран, этэргэ дылы, кэннэ кэтинчэ да буоллун диэн өйдөбүлү тутуһабыт дуо? Кэнчээри ыччаппыт, сиэттэрбит туһун санаабат буоллахпытына, туох иһин олох олорон түбүгүрэбит-сүпсүгүрэбит? Туох да иҥэ-дьаҥа суох, судургу өйдөбүл курдук эрээри дьыалатыгар олоххо киириитэ уустуга, кыаллыбата сүрдээх. Маннык быһыы-майгы төрдө-төрүөтэ туохханый?
— Ымсыы, иҥсэ-обот диэн баар ээ, бу Орто Аан Ийэ дойдуга, — кыраайы үөрэтээччи Михаил Ефимович санаатын салҕаан санньыардык өрө тыынан иҥиэттэн кэбистэ, — ордук санаһыы, бэрт былдьаһыы, быһымах, хатааннаах майгы — киһи аймах аан дойду үрдүнэн омугуттан, нация улаханыттан-кыратыттан тутулуга суох биир өлүүгэ өлбүт кэдэрги кэмэлдьитэ. Бу алдьархайдаах адьынат киһи аймах баарын тухары баар. Киһи күн сиригэр кэлэригэр туох да аньыыта-харата суох ыраас дууһалаах, аанньал кэриэтэ айыы санаалаах оҕо буолар. Ол эрээри айылҕа сокуонунан тыыннаах хаалар туһугар «миэнэ» диир бэйэтин диэки тардар бэйэмсэх майгыта кэлин хайдах эйгэҕэ, иитиигэ түбэһэриттэн эбэтэр күүһүрэн ымсыы, иҥсэ кэбистэрэн, оботтоох, ордугурҕас кэмэлдьилэнэр эбэтэр үчүгэй иитиигэ түбэһэн төрүөҕүттэн баар бэйэмсэх майгытын сатаан саба баттыыр атыттарга үтүө сыһыаннаах киһи буолар. Ол аата, киһи төрүүрүгэр төрүкү тыыннаах буолар иһин үтүрүйсүүгэ бэлэм, ханнык баҕарар тыынар тыыннаах, кыыл курдук инстинэ баар буолар эбит.
Оттон үтүө быһыы, үтүө дьыала, сиэр-майгы кэрэтэ — барыта киһи төрөөбүтүн кэннэ кэлин, кини улаатан, үүнэн-сайдан истэҕин аайы өйүгэр-санаатыгар, кутугар-сүрүгэр сыыйа иҥэн, сыстан иһэр быһыы-майгы, сүрэх-быар сылааһа буолар. Уопсастыба гуманнай сокуоннардаах, дьиҥ цивилизация сыаннастарын харыстыыр, өрө тутар буоллаҕына эрэ салгыы сайдар кыахтанар. Судургутутан эттэххэ, дууһа дуйа син биир балаҕан, хотон сыбаҕын курдук үүнэр көлүөнэҕэ кыратыттан ыла төһөнөн кичэллээхтик, халыҥнык үтүө өйү-санааны сыбыыгын-иҥэрэҕин да, соччонон кини тулалыыр эйгэҕэ дьайыыта сылаас, ичигэс буолан эрдэҕэ дии.
— Кырдьык, кэдэрги кэмэлдьи уонна үтүө майгы киһи ис айылгытыгар утарыта турар көстүүлэр. Ол иһин быраман быдан былыргыттан күн бүгүнүгэр диэри биирдиилээн киһититтэн государстволар икки ардыларыгар сыһыаҥҥа тиийэ, бу икки көстүүлэр икки ардыларыгар, хаһан да эйэлэспэт күрсүү-охсуһуу бара турдаҕа. Уопсастыба гуманнай сокуоннардаах, дьиҥ цивилизация сыаннастарын харыстыыр, өрө тутар буоллаҕына эрэ салгыы сайдар кыахтанар. — Киһитин этиитин сөбүлүү истэн Михаил Ефимович эмиэ төбөтүн кэҕиҥнэппэхтээтэ.
Дьон утарыта көрсөн, истиҥник биллэ-биллибэт мичээрдэһэн күлүм аллайдылар. Бэйэ-бэйэлэрин өйдөһөр аһаҕас эттээх, уйаҕас куттаах дьон бииргэ түбэсиһэн алтыстахтарына, дойдуларын, дьоннорун-сэргэлэрин туһунан саныыр санаалара, ыалдьар ыарыылара, түбүктэрэ-садьыктара биир буолааччы.
Михаил Ефимович ытык өбүгэлэр кистэнэ сытар сүдү миэстэлэриттэн эҥсиллэр киэҥ Эркээнитин хочотун көрөн туран, курус санааларга куустаран турбахтаата. Онтон санаатыттан аралдьыйан төттөрү эргилиннэ уонна кэккэлэһэ сытар үс бүтэ оспут иин оҥхойдорун курустук сирийэн көрдө. Ытык өбүгэлэрин көмүрүөтүйбүт көмүс уҥуохтара, салыйбыт салгын куттара үс үйэ тухары төрөөбүт төрүт түөлбэлэригэр туох ханнык быһыы-майгы, олох-дьаһах бара турарын өҥөйө-көрө сыттахтара. Аҕалара, эһэлэрэ, хос эһэлэрэ төрөөбүт төрүт буордарын, дойдуларын, омуктарын туһугар охсуһуу хонуутугар сырдык тыыннарын толук ууран охтубуттарын бу сытааччылар тыыннаах сылдьан буор куттарыгар буҕатыппыт буоллахтарына, кинилэр кэннилэриттэн кэлэн ааспыт хас эмэ көлүөнэ кэнчээри ыччаттарын чымаан дьылҕаларын салгын куттарынан алкыйан сыаналыы, билэ-көрө сылыктыы сыппыт буолуохтаахтар.
Күн-дьыл ааһар, кэм-кэрдии уларыйар, ону сэргэ быһыы-майгы, олох-дьаһах эмиэ уларыйар, сайдар. Улуу өбүгэлэрбит, охтон-самнан биэрбэтэх, өлөн-сүтэн хаалбатах төрүт уус төрүөххүтүнэн, кэскиллээх кэнчээри ыччаккытынан киэн туттуоххутун, өс хоһунуоххутун сөп. Хоту дойду чэгиэн буоругар, чэбдик салгыныгар көтөр сымыыта сытыйбатын курдук, хатан харахтаах, тыйыс хааннаах, сайдам санаалаах саха омук хабараан хабырыйсыыны, үтүргэн үтүрүйсүүнү унньуктаахтык уйан, дьоһуннаахтык тулуйан төрөөбүт төрүт түөлбэтиттэн түөрэҕин түөрэҥнэппэккэ, тэнийэн үөскээбит тэлгэһэтиттэн тэлэһийбэккэ-халбарыйбакка омук буолан ситэн-сириэдийэн олорор. Эһиги кэс тылгытын кэһиэхпит суоҕа, кичэм санааҕытын киртитиэхпит суоҕа, сайдыахпыт, үүнүөхпүт, барҕарыахпыт, туругуруохпут. Талааннаах, дьоҕурдаах дьон — пассионарийдар халыҥ халҕаһаларын үөскэтиэхпит, норуот культуратын, кутун-сүрүн, олоххо сыһыанын уларытыахпыт. Оччоҕо өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн эргиччи ситтэхпитинэ-хоттохпутуна, эһиги ытык уҥуоххутун сөргүтүөхпүт, гректэр курдук пантеон оҥоруохпут. Норуокка чахчы үтүөлээх бас-көс дьоммут көмүс уҥуохтарын манна ууруохпут.
— Оол, үрдүк чомчоҕойго Тыгын Дархан ыраахтан көстөр баараҕай мөссүөнүн — көҥүл статуятын боруонсаттан кутар буоллар! — Михаил Ефимович Истээх аартыгын дириҥ аппатын нөҥүө турар үрдүк туруору хайа таас очуоһун диэки эргиллэн, түмүк санаатын таһыгар таһаарда.
Аргыһа кинини кытта үүт-үкчү биири саныы туран, сөбүлэһэрдии саҥата суох төбөтүн кэҕиҥнэттэ. Үрдүк очуос сыгынньах оройун тургутардыы өрө мыҥаан турбахтаата. Кырдьык, ыраахтан көстүүлээх үрдүк ыраас сир эбит. Кэлэр-барар ыалдьыттар, көтөр аал Туймаада Эбэни туһаайбытынан түһэрдии намтааһыныгар эбэтэр өрө көтөн тахсыытыгар, үрдүк чыпчаал ыраас чомчоҕойугар турар күлүмүрдэс статуяны сөҕө-махтайа көрүө эбиттэр. Маннык ытык сиргэ кэлэр кэм түсчүтүн Саха сирин Аан Дарханын боруонсаҕа дьүһүйүллүбүт мөссүөнэ эмиэ туруохтаах. Кэм-кэрдии уларыйыа, өй-санаа ырааһырыа, кэнчээри ыччаттарыҥ, үүнэр көлүөнэҥ эн норуоккар оҥорбут үгүс үтүөҕүн, үлэҥ-дьыалаҥ сүдү суолтатын толору өйдүөхтэрэ-сыаналыахтара.
Ону бигэргэтэрдии, дириҥ аппа нөҥүө суодуйа күлүгүрэн турар үрдүк чомчоҕой сыгынньах оройун улаҕатыттан тойон кыыл модун түрбүү кынаттарын сараадыта даллатан көтөн күпсүйэн таҕыста. Хаптаҕай Мыраан чанчыгар хараҕалыы хатанан хамсаабакка турар дьону үрдүлэринэн эргийэн, «Былыргы урааҥхай cаха ууһун удьуордара, мин, түҥ үйэлэр түгэхтэриттэн ыла сүгүрүйэр үрдүк айыыгыт, өрө тутан үҥэр Хомпоруун Хотой Айыы айыы аймахтарын араҥаччылыы, күн улууһун көмүскүү, кэлэр кэтит кэскилгитин кэрэһилии сылдьабын!» — диэбиттии, чаҥ таас таҥалайдарынан чаҥырҕаччы таҥсынан, атара эбир кутуругун тэнитэн, Эркээни Эбэ Хотун уйаара-кэйээрэ биллибэт тумарыктыйа нэлэһийэр күөх дуолун үөһэттэн-үрдүктэн анаара, чиҥ-чэгиэн салгынтан сабырыйа тайанан, мэҥэ халлаан түгэҕэ биллибэт үрдүгэр өрө өксөйөн кыырайа көтөн, харах ылбат ырааҕар тахса турда.
РФ Федеральнай Мунньаҕын Федерациятын Сэбиэтин
бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М.Е.Николаев
билиҥҥи үлэтин-хамнаһын туһунан санаалар
Норуотум кырдьыгар, кыаҕар уонна былааска эрэнэбин
XXI үйэ киһи аймах историятыгар хаһан да ситиһиллибэтэх сөҕүмэр сайдыы эпохатынан буолара күүтүллэр. Сибээс, транспорт, энергия салааларыгар киһи үөйэн ахтыбатах ураты көрүҥнэрэ үөскээһиннэрин, саҥа технологиялар сайдыыларын эпохата буолуоҕа. Саҥа үүммүт үйэҕэ үөрэх, наука муҥутаан сайдыахтара.
Цивилизация сайдыытын дьулусхан үөһү- гэр бэлэмнээх киириигэ биһиги республикабыт ааспыт үйэ кэнники уон сылыгар сөҕүмэр ситиһиилэрдээх хорсун хардыылары оҥорбута. Олох тосту уларыйыытын уустук проблемаларын быһаарыыга, ырыынак сыһыаннаһыыларыгар улаханнык уолуһуйан уҥа-хаҥас халбаҥнаабакка, Россияны кытта биир сомоҕо буолуу политикатын эрэллээхтик тутуһан, уопсастыба туруктаах буолуутун ситиспитэ.
Республикабыт бастакы Президенэ М.Е.Николаев өркөн өйүн, хорсун санаатын күүһүнэн суверенитеттана сылдьыбыт көҥүл дьаһаныыбыт кылгас болдьоҕун таба туһанан, история тосхойбут тоҕоостоох кэмин мүччү туппатахпыт. Государственноһы сайынна- рыы тыын боппуруоһун, экономика бөҕөргөөһүнүн, норуот духуобунай өйө-санаата үрдээһинин курдук сүдү суолталаах проблемалар чиэстээхтик быһаарыллыбыттара. Онон үһүс тыһыынча сыл маҥнайгы үйэтигэр үктэммит саҥа Саха сирэ үүнүү-сайдыы суолун бигэтик тутуһан, олох хаамыытын кытта тэҥҥэ хардыылаан инники сайдыы киэҥ аартыгыттан туора туран хаалбатыгар бары эрэллээх кэллибит.
Бүгүҥҥү күннээххэ Россия Федеральнай мунньаҕын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлиир М.Е.Николаев, сэтинньи ый 6 күнүттэн 18-гар диэри, төрөөбүт Са- хатын сиригэр сылдьан, республика олоҕор, инники сайдыы- тыгар сүдү суолталаах араас көрүҥнээх үлэни ыытан бар- бытын туһунан «Якутия» хаһыакка кини көмөлөһөөччүтэ М.М.Яковлев сырдатар ыстатыйата тахсыбыта. Онно этиллэринэн, Михаил Ефимович, 6 чыыһылаҕа Москваттан көтөн кэлээт, ол күн үргүлдьү Эдьигээҥҥэ ааспыт. Санаан көрүүгэ ылбычча киһиэхэ кыаллыбат суһал сырыы, тайылҕаннаах айан диэтэҕиҥ. Кини кэнники сылларга республика норуоттарын олохторо-дьаһахтара тупсарын, өйдөрө-санаалара чэбдигирэрин, олоххо тардыһыылара көхтөөх, эт-хаан өттүнэн чэгиэн, чөл буолууларын, куһаҕан дьаллыкка (арыгыга, табахха) хото ылларбаттарын туһугар иитии, өйдөтүү үлэтин ыытыы боппуруостарыгар улахан болҕомтотун уурар. Онно сыһыаннаах быһаччы мероприятиелары тэрийтэрэн ыытар. Ол курдук, кини көҕүлээһининэн, норуот төрүт дьарыгын сайыннарар уонна тэнитэр сыаллаах, быйыл Эдьигээҥҥэ мууһу аннынан балыктааһыҥҥа республикаҕа аан маҥнайгы күрэхтэһии тэриллибит. Күрэхтэһии бэрт көхтөөхтүк, тэрээһиннээхтик ыытыллан, балыгы бултааһын биэс араас көрүҥэр (номинацияҕа) бириистэр оонньоммуттар.
Сэтинньи 12 күнүгэр Пушкин аатынан национальнай библиотека мунньахтыыр саҥа саалатыгар М.Е.Николаев «Возвращенные имена» диэн кинигэтин презентациятын кэмигэр интеллигенция бэрэстэбиитэллэрин да өттүттэн, Михаил Ефимович бэйэтин да этиитигэр урукку өттүгэр иһиллибэтэх сонун өй-санаа этиллибитэ ураты кэрэхсэбиллээх.
«М.Е.Николаев историяны өйдүүр», — диэн историческай наука доктора В.Н.Иванов тоһоҕолоон бэлиэтээһинэ дириҥ ис хоһоонноох. История суолтатын өйдөөһүн — норуот, нация үөскээһинин, төрдүн-ууһун, сирин-дойдутун ырытыы эрэ буолбатах — бу нация өйүн-үгэһин, сиэрин-туомун (култууратын, духуобунаһын), быһыытын-майгытын (характерын), кини атын норуоттары кытта сыһыанын, кинилэр ортолоругар ылар миэстэтин үөрэтии, билии буолар. Михаил Ефимович атын салайааччылартан сүрүн уратыта диэн история суолтатын таба өйдөөһүнэ, сыаналааһына буолар. Республика президенэ история наукатыгар ханан да сыһыана суох киһи эрээри, туох өйүнэн-санаанан салайтаран, төрөөбүт норуотун историятын иҥэн-тоҥон үөрэтэ-билэ сатаабыта — бэйэтэ туспа таабырын. Ама да хайа бэйэлээх тойон-хотун бэйэтин тустаах, быһаардаҕына кини эрэ быһаарар улахан государственнай суолталаах үлэтиттэн аралдьыйан, күндү бириэмэтин-чааһын сүтэрэн, тугу туһанаары ханнык эрэ муҥутах хараҥа өбүгэлэрин туһунан өс номоҕун түөһүө-хасыһыа буоллаҕай? Төрөөбүт норуотун историятын аанньа ахтыбат, ахсарбат, улахамсык салайааччы өйө-санаата тутах, бэйэмсэх, норуотун дьылҕатыгар кыһаллыбат. Оннук салайааччылаах норуот үүммэт, сайдыбат. Биһиги сэбиэскэй кэмнээҕи олохпут (ордук кэнники 60 сылын) трагедията онно сытар. Бу санааны бигэргэтэр этиини Б.Ойуунускай төрөөбүтэ сүүс сыла туолуутун бэлиэтиир кэриэстэбиллээх күннэргэ норуот суруйааччыта Софрон Данилов суруйан хаалларбыта: «Бэйэтин норуотун, республикатын кэскилин, инники сайдыытын иһин туруулаһар дьон баар буолан биһиги автономияны ылбыппыт. Кэнники кэмнэргэ Ойуунускайдаах курдук салайааччылар суох буолбуттара — биһиги иэдээммит. Биһиги олорон ааспыт кэммитигэр араас кэмнэргэ республикабытын салайарга элбэх киһи олорон ааста. Ол дьоннортон Ойуунускайдаах Омуоһап кэнниттэн мин биир эрэ киһини дьиҥнээх салайааччы диэн бэлиэтээн этиэхпин баҕарабын — И.Е.Винокуровы».
«Возвращенные имена» кинигэ презентациятыгар социология наукатын доктора У.А.Винокурова айымньыны политологтарга уонна республиканы салайар дьоҥҥо остуолга уурулла сылдьан туһаныллар кинигэ буолуоҕа диэн сыаналаабыта. Билиҥҥи интеллигенция кэлэр көлүөнэлэр иннилэригэр эппиэтинэһи сүгүөхтээҕин, олоххо көхтөөх, уруккулуу үтүө сиэрдээх-майгылаах, көҥүл өйдөөх-санаалаах саҥа интеллигенция элитатын үөскэтии соруга туруохтааҕын өссө төгүл санаппыта.
Россия Федерациятын Президенэ Б.Н.Ельцин 1994 сыллаахха муус устар 26 күнүгэр тахсыбыт «1920–1930 сс. репрессияламмыт саха норуотун бэрэстэбиитэллэрин үтүө ааттарын тилиннэрии» туһунан улахан политическай суолталаах Ыйааҕа бэрт өр кэмҥэ бэлэмнэнэн, Михаил Ефимович уһун дьүккүөрдээх туруорсуутунан ситиһиллибитин Ил Түмэн депутата К.Е.Иванов ураты бэлиэтээн этиитэ бу үлэ барыытын ис тыҥааһынын, сүдү суолтатын толору өйдөтөр.
«Возвращенные имена» кинигэ Россия үрдүнэн билиҥ- ҥитэ соҕотох, онон федерация таһымынан маннык кинигэ тахсара наадалааҕын ДьГТХА ректора Л.Н.Владимиров санаппыта. Оттон М.Е.Николаев нация лидерин быһыытынан элбэх тиити охторон биэрбитин тииҥнэрин итигэстээн дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатар иэстээхпит диэн музейдар холбоһуктарын дириэктэрэ Е.С.Шишигин уобарастаан бэргэнник этиитэ сонуннук иһиллибитэ.
Атын даҕаны тыл этээччилэр бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын аһаҕастык үллэстибиттэрэ. Ол курдук, «Якутия» хаһыат кылаабынай редактора, нуучча поэта В.Н.Федоров кинигэ кырдьык иһин олохторун анаабыт дьоҥҥо пааматынньыгынан буолар диэн эппитэ уонна Михаил Ефимович кинини хоту кэргэннии Прончищевтар көмүллүбүт уҥуохтарын көрөр, чиэстиир делегация састаабыгар киллэрэн илдьэ сылдьыыта айар үлэһиккэ болҕомтолооҕун көрдөрөр диэн бэлиэтээн махтаммыта. Суруйааччы Харысхал репрессия сиэртибэлэринэн буолбут дьон дьылҕаларын көрдөрөр докумуоннары салгыы көрдүүрүн, Алтан Сарын мунаах дьылҕатын туоһулуур докумуону булбутун туһунан биллэрбитэ. «Госкомзем» бэрэссэдээтэлэ И.О.Пахомов В.В.Никифоров-Күлүмнүүр диэн сүдү киһи олорон ааспытын чиэстээн туох эмит монументальнай өйдөбүнньүк оҥоһуллара наадатын, улуу дьоммут хаһаайыстыбаннай политикаҕа оруолларын арыйыы эмиэ эрэйиллэрин эппитэ. Интеллигенция аҕа саастаах бэрэстэбиитэлэ С.Е.Борисов саҥа библиотеканы интеллигенция түмсэр сирэ оҥоруохха диэн этиититтэн, кырдьык даҕаны, саҥатыгар түспүт былыр-былыргыттан Саха сирин өйдөөхтөрө мустан кэпсэппит-ипсэппит, өй-санаа сомсубут ытык миэстэлэрэ анала-соруга онуоха дьүөрэлээх символичнай ис хоһооннонор эбит диэн санааҕа кэлэҕин.
1994 сыллаахха муус устар 26 күнүгэр тахсыбыт Б.Н.Ель- цин Ыйааҕа бэрт өр кэмҥэ бэлэмнэнэн, М.Е.Николаев уһун дьүккүөрдээх туруорсуутунан ситиһиллибитин туһунан Ил Түмэн депутата К.Е.Иванов этиитин өйдөөн кэлиэҕиҥ. Өссө онуоха эбии саха норуотун чулуу уолаттарын историческай личностар быһыыларынан науканан үөрэтиллибэккэ, история дьааматыгар быраҕыллыбыт дьылҕаларын, үтүө ааттарын тилиннэриигэ уһулуччу үтүөлэрин историктар хайаан да толору сыаналыахтара диэн история наукатын доктора В.Н.Иванов этиитин холбуу тутан болҕойо түһүөҕүҥ. Бу этиилэргэ хоруй кэриэтэ сыһыаннаах холобурдары, аны үһүс Иванов — историк, топонимика чинчиһитэ, публицист, общественнай деятель Багдарыын Сүлбэ «Нөрүөн нөргүй буолуохтун» диэн 1995 сыллаахха тахсыбыт кинигэтиттэн быһа тардан көрүөҕүҥ:
«Президеммит М.Е.Николаев Мэҥэ Хаҥалас улууһун Иккис Баатара нэһилиэгин олохтоохторун кытта көрсүһүүтүгэр 1994 сыллаахха кулун тутар 12 күнүгэр эппитэ: «Мин биир уустук боппуруоһу үөрэтэн, туруорсан дьарыктаммытым төрдүс сыла буолла. Сахалар тоҕо «националист» диэн хос ааты ылбыттарай, тоҕо биһиги сүрдээх элбэх мындыр өйдөөх, сайдыылаах дьоммут, интеллигенциябыт бэрэстэбиитэллэрэ, учуонайдарбыт ити үөҕүү тэҥэ хос ааты сүкпүттэрэй, ол хантан саҕаламмытай, ону хайдах суох оҥоруохха? Мин итинник норуоту холуннарыыны силиһиттэн түөрэргэ үлэни ыыппытым балачча буолла». (203 с.)
«Мэҥэ Хаҥалас Иккис Баатаратыгар Президеммит М.Е.Николаев партия Киин Комитетын Политбюротун 1928 сыллаахха биһиги туспутугар ыартан ыар содуллардаммыт уурааҕын көтүртэрэргэ 1990 сылтан туруорсарын туһунан эппитэ уонна Россия Үрдүкү салалтата ити уурааҕы сымыйа диэн билинэллэрин ситистэҕинэ, онон саха норуотун, «…кини дьиҥнээх суобаһа буолар интеллигенцияны националистар диэн холуннарыылаах уурааҕы көтүрэллэрэ эбитэ буоллар, мин бэйэм санаабар, киһи да быһыытынан, Президент да быһыытынан бэйэм норуотум туһугар чопчу үлэни ыыттым диэн этиэм этэ», — диэбитэ. (207 с.)
1994 сыллаахха балаҕан ыйыгар Президеммит М.Е.Николаев Москваҕа А.Е.Кулаковскай аатынан Государственнай бириэмийэни А.Н.Яковлевка туттарбыта уонна 1920–1930 сс. репрессиялары сэмэлиир, киһи быраабын толоостук кэһэр ыар дьайыылар буолаллар диэн биллэрэр Российскай Федерация Президенэ Б.Н.Ельцин Ыйааҕын туһунан маннык үтүөкэн тыллары эппитэ: «Ыйаах биһиги норуоппутун национализм сиэрэ суох политическай дьаралыгыттан саас үйэ тухары ыраастыыр. Биһиги норуоппут 70 сыл устатыгар оннук дьаралыктаах олорбута. Эн хамыыһыйаҥ Россия уопсастыбатын Сталин тоталитарнай режимиттэн, кини киһини абааһы көрөр ынырыктаах репрессивнэй систиэмэтиттэн ыраастааһыҥҥа үтүө тускуллаах уонна махталлаах үлэтин ыытар диэн итэҕэллээхпит». (232 с.)
Бу үөһэ ахтыллыбыт кылгас цитаталартан көстөрүнэн, Михаил Николаев саха норуотун, кини суобаһын интеллигенцияны 70 сыл устата ат миҥэ гынан таҥнары миинэн түһэрбит хара балыырдаах, атаҕастабыллаах 1928 сыллаах уурааҕы көтүттэрии сүҥкэн суолтатын хайдах өйдүүрүн, ону хайдах турууласпытын Багдарыын Сүлбэ курдук бэйэтэ репрессияланан, быраабын тэбистэрбит, атаҕастаммыт киһи чугастык ылынан, тутатына кинигэҕэ киллэрэн норуокка тириэрпитэ үгүһү этэр.
Кэпсэтии түмүгэр ааптар М.Е.Николаев истээччилэр болҕомтолорун республика инники сайдыытын хас да хайысхалаах саҥа боппуруостарыгар туһаайбыта.
1. Республика историятын саҥалыы суруйар кэм уолдьаста. Бу историяны ким да илиитин-атаҕын кэтэспэккэ хорсуннук суруйуохха наада.
2. Саха сирэ XXI үйэҕэ хайдах буолуохтааҕын туһунан куруук саныыбын. Мин дьоммун-сэргэбин арыгыттан, табахтан, наркоманияттан босхоломмут, үрдүк үөрэхтээх, киэҥ билиилээх-көрүүлээх, көҥүл сайдыылаах норуот быһыытынан көрөбүн. А.Кулаковскай «Интеллигенцияҕа суругун» курдук норуокка туһаайыллыбыт суруйуу наада.
3. Интеллигенция бэйэтин айылгытын быһыытынан анала: куруук дьон-сэргэ туһугар олох-дьаһах сайдыытын түстээһин, толкуйдааһын, бөлүһүөктээһин буолуохтаах. Кини инникини өтө көрүөх кэриҥнээх. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ интеллигенцияны туһамматаҕа. Өрөбөлүүссүйэни пролетарскай диэн ааттаан, интеллигенция өйдөөх-төйдөөх бэрэстэбиитэллэрин туората сатаабыта. Былаас диэн — бу дуоһунас, интеллигенция — култуура, өй-санаа мэктиэтэ.
4. ХХI үйэҕэ саха норуотун ахсаана мөлүйүөҥҥэ тиийиэхтээх. Кэнники уон сылга хас сыл аайы 5 тыһыынча киһинэн эбилиннибит.
5. Государственность боппуруоһун ситиһии уонна ону бөҕөргөтөр ыра санаа биһигини түмпүтэ.
Саха норуота куруук бэйэтин күүһүгэр-кыаҕар, мындыр, интеллегэр олоҕуран сайдыбыта. Биһиги омук айар дьоҕурун сайыннарарга туһааннаах анал институт арыйан үлэлэтэн эрэбит».
М.Е.Николаев биһиги республикабытын президент быһыытынан икки болдьоххо уон сыл устата салайбыта. Бу уон сыл Саха сирин норуоттарын дьылҕатыгар дьайбыт хас биирдии күнэ-чааһа күлүмүрдэс көмүс манньыакка тэҥнээх. Олох-дьаһах, өй-санаа, быһыы-майгы төрүт өйдөбүллэрин киэҥ «эйгэтигэр тахсыбыт» айымньылаах тосту уларыйыылар кэмнэригэр государственноһы бөҕөргөтүүгэ, инники сайдыы оҥкулун охсууга оҥоһуллубут үлэлэр далааһыннара киэҥинэн, хорутуулара дириҥинэн саха омук сайдыытын историятыгар тэҥнээхтэрэ суох. Биһиги хас биирдиибит ол кэм бурулҕан эргиирин үөһүгэр эриллэр-мускуллар уххаҥҥа олохпут, дьылҕабыт иннигэр хаһан да буолбатах хатыламмат сүдү суолталаах күннэр-дьыллар, муҥха хотоҕоһунуу устан элэгэлдьиһэн ааспыттарын өйдөөн-дьүүллээн билиминэ да хаалбыт эбиппит. Ол эрээри оччотооҕу кэм суоһун-суодалын өйдөөн, үөрүүтүн-өрөгөйүн билэн, аһыытын-ньулуунун амсайан, эппитигэр-хааммытыгар иҥэринэн, иккис тыһыынча сыл мөҥүөн арҕаһын нөҥүөлээн, өспүт өбүгэлэрбит хаһан да үөтэн-ахтан көрбөтөх, биттэнэн-билгэлээн билбэтэх олохторугар олорон син өлөн-охтон биэрбэккэ дьон тэҥэ, омук бараата тэҥҥэ үтүрүйсэн-хабырыйсан, салгыы сайыннарар чиэскэ тиксибит дьоллоохпут.
Михаил Николаев Федерация Сэбиэтин үрдүк сололоох үлэһитэ буолан, билигин дойду үөс сиригэр сырыттар даҕаны Сахатын Республикатын, төрөөбүт дойдутун дьиҥнээх патриота буоларын быһыытынан дьонун-сэргэтин, норуотун кытта ситимин быспат, мөлтөппөт. Кини дойдутун, норуотун инники дьылҕатыгар кимнээҕэр даҕаны улаханнык кыһаллар. Былырыын Россия правительствотын, Федерация Сэбиэтин элбэх састааптаах делегацияларын аҕалтаан (бастакы салайааччыларын Михаил Касьяновы, Сергей Мироновы киллэрэн туран) республикаҕа тыҥаан турар күннээҕи соруктарын — Эбэбит Өлүөнэ баһа дьаратыйыытынан таһаҕас таһыытын уонна Саха сирин инники дьылҕатын быһаарар Хотугу Муустаах муора суолун хаттаан сөргүтүү туһунан, Арктика кэлэр кэмнэргэ суолтатын, онтон да атын проблемалары быһаарыыга олохтоох салалтаны, парламены кытта улахан кэпсэтиилэри ыыттарбыта. Ол кэпсэтиилэр сүнньүлэринэн Россия правительствота Хотугу эргимтэ регионнарыгар киирсэр айылҕа ресурсата, Хоту сир олохтоохторун духуобунай култуурата, менталитета Россия экономиката, духуобунаһа сайдыытыгар биир сүрүн хайысха буолуохтаахтарын өйдөөн, дойду социальнай, экономическай сайдыытын инники былааныгар Хотугу регионнар проблемаларын быһаарыыны программа быһыытынан киллэриигэ кэпсэтиилэр ыытылла сылдьаллар. Бу боппуруостары тула кэпсэтиилэри Россия, аан дойду таһымынан көҕүлээбит уонна олоххо киллэрбит киһинэн Михаил Николаев буолар. Дэлэҕэ даҕаны этиэ дуо: «Биһиги сайдар суолбут биир кыната — хотугу холбоһукка (сообществоҕа) киирии» диэн.
Биэс сыллааҕыта Өктөм оскуола-гимназиятын базатыгар республика бары оскуолаларыттан үүнэр эдэркээн физиктэри, математиктары түмпүт аан бастакы сайыҥҥы оскуола аһыллыбыта. Онно олоҕуран, 1999 сыллаахха Михаил Ефимович «Өлүөнэ кыраайа» диэн физико-математическай форуму тэрийии туһунан ыйаах таһаарбыта. Онтон ыла Өктөмҥө, Саха сириттэн эрэ буолбакка, бүтүн Россия улаҕатыттан тиийэ оскуола оҕолоро, устудьуоннар, учууталлар, учуонайдар кэлитэлиир буолбуттара. Форум сүрүн соругунан физикаҕа, математикаҕа үөрэхтээһин таһымын үрдэтии уонна салгыы сайыннарыы, кадрдары бэлэмнээһин, талааннаах ыччаты научнай-чинчийэр үлэҕэ тардыы буолбута.
2003 сыллаахха сэтинньи ый 12 күнүгэр М.Е.Николаев ыалдьыттарын — Чувашия государственнай университетын ректорын, Чувашия республикатын академиятын президенин, республика президенин сүбэһитин, профессор Л.П.Кураковы уонна «Чөл олох култуурата» сурунаал кылаабынай редактора В.И.Мурашовы кытта Өктөмҥө математическай форум кыттыылаахтарын кытта көрсүһүүгэ сылдьыбыт. Көрсүһүү кэмигэр кини Өктөм, Эдьигээн орто оскуолаларын бастыҥ үөрэнээччилэригэр уонна учууталларыгар Саха Республикатын бастакы Президенин стипендияларын туттарбыт.
Нөҥүө күнүгэр М.Е.Николаев көҕүлээһининэн Гуманитарнай чинчийиилэр институттарын конференц-саалатыгар үгүс национальностаах Россия хотугу регионнарын олохтоохторун төрүт култуураларын уонна духуобунастарын туһунан тиэмэҕэ «Төгүрүк остуол» ыытыллыбыт. Манна кыттыбыт хотугу регионнарга тахсар сурунааллар редактордара, Россия суруйааччыларын сойууһун бырабылыанньатын сэкирэтээрэ Александр Сегень култуура уонна духуобунас проблемаларын тула киэҥ кэпсэтиини ыыппыттар. Көрсүһүү кыттыылаахтара араас өрүттээх духуобунай баайдаах, култууралаах үгүс национальностаах хотугу сир норуоттара бэйэлэригэр бүгэн олороллоро көдьүүһэ суоҕун, онон мантан инньэ бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар култуураҕа уонна духуобунаска хардарыта сыһыан, уопуту атастаһыы, бэйэ-бэйэни толорсон биэрии үлэтин саҕалыыр наадалааҕын туһу- нан биир санааҕа кэлбиттэр. Кэпсэтиигэ кыттыбыт Россия суруналыыстара ыҥырыы иһин махталларын биллэрбиттэр. Хотугу Россия суруйааччыларын ассоциациятын тэрийии идеята үөскээбитин М.Е.Николаев өйүүрүн этэн туран, хотугу туһаайыыга духуобунас кимиэллээхтик өтөн киириитигэр историческай түгэн бэриллэр диэн түмүктээбит.
Сэтинньи 15 күнүгэр М.Е.Николаев ыалдьыттарыныын Л.П.Кураковы, В.И.Мурашовы кытта Мэҥэ Хаҥалас улууһугар Майа орто оскуолатыгар уонна «Манчаары» спорткомплекска сылдьыбыттар. Л.П.Кураков 27 тыһыынча устудьуоннаах Чувашия университетын туһунан кэпсээбит. Университет 100 мөлүйүөннээх бэйэтин үбүнэн тыа сириттэн киирэр устудьуоннары босхо үөрэтэри ситиспит. Индияҕа бэйэтин филиалын арыйбыт. Олохтоохтор иннилэригэр чэбдик олох туһунан «Чөл олох култуурата» сурунаал кылаабынай редактора В.И.Мурашов уонна профессор В.Д.Михайлов кэпсээбиттэр. Түмүккэ М.Е.Николаев тыа сиригэр үөрэхтээһин инники кэскилин туһунан тыл эппит.
Сэтинньи 16 күнүгэр Михаил Ефимович ыалдьыттарын кытта Чурапчыга тахсан, улуус актыыбын, нэһилиэк баһылыктарын, учууталлары, быраастары, физкультура институтун коллективын кытта көрсүһүүлэргэ сырытыннарбыт. Л.П.Кураков, Чувашия университетыгар бэйэтин үлэтин уопутугар олоҕуран, тыа сиригэр үөрэхтээһини сайыннарыы боппуруостарыгар санаа үллэстибит. Ыйытыыларга хоруйдаан БКЭ уонна ГИФО эксперименин сөбүлээбэтин туһунан эппит. В.И.Мурашов тыл этиитигэр институту кытта чөл олоҕу пропагандалааһыҥҥа бииргэ үлэлэһэр баҕатын биллэрбит.
Сэтинньи 17 күнүн бастакы аҥаарыгар М.Е.Николаев, кини ыҥырыытынан кэлбит МГУ ректора, РНА академига В.А.Садовничай Саха Республикатын Национальнай библиотекатыгар республика инженер идэлээх интеллигенциятын кытта көрсүһүү ыыппыттар. В.А.Садовничай Россия науката сайдар суолун уонна элитнэй инженернэй кадрдары бэлэмнээһин сорох өрүттэрин туһунан кэпсээбит.
Күн иккис аҥаарыгар М.Е.Николаев В.А.Садовничайдыын «Өлүөнэ кыраайа» математическай форум саҥа үөрэнэр корпуһа аһыллыытыгар кыттыыны ылбыттар. 100 миэс- тэлээх үөрэх саҥа комплекса толору оборудованиелаах аныгылыы тииптээх дьиэтэ киһини сөхтөрөр. Биэс кылаас иһигэр толору компьютердар туруоруллубуттар. Эдэр учуонайдар ыралара — физика, химия лабораториялара, сүүнэ телескоптаах астрономия обсерваторията бааллар. Спутниктан ылар икки антенна элбэх телевизионнай каналлар үлэлиир кыахтарын хааччыйаллар. Тэрилтэ дьиэ иһинээҕи типографията бэйэтэ бэчээт бородууксуйатын оҥорон, брошюралаан таһаарар кыахтаах эбит.
Михаил Ефимович Николаев 50 сыл анараа өттүгэр Өк- төм оскуолатын бүтэрбитэ. «Оччолорго мин оскуолам таһыгар маннык бэйэлээх наука храма дьэндэйиэ диэн түһээн да көрбөт этим. Биһиги Саха сирин инники оҥкулун охсобут. Бу биһиги ыччаппытыгар уһулуччу суолталаах үөрэх кыһатын Кембриджи кытта тэҥниэххэ сөп. Бауман аатынан техническэй университеты кытта биир өйүнэн-санаанан сиэттэрэн, манна аэрокосмическай лицейи аһар былааннаахпыт. Манна эдэр талааннар алын сүһүөх Арктикатааҕы академиялара үөскүө. Ону тэрийиини Нобелевскай бириэмийэ лауреата, РНА физико-техническэй институтун дириэктэрэ Жорес Алферовтыын сүбэлэспиппит. Саҥа библиотека дьиэтин акылаата түстэ. Онно үтүөкэннээх кинигэлэр мунньуллуохтара, ону МГУ ректора Виктор Антонович Садовничай бэйэтинэн мэктиэлиир…»
Итиниэхэ хардаран В.А.Садовничай киһи өйүгэр-санаатыгар хатанар кэрэ-бэлиэ тыллары эппит: «Мин саныахпар, бүгүҥҥү күн республикаҕытыгар историяҕа киирэр умнуллубат событиенан буолар. Наука сүрүн дьиссипилиинэлэрин, математиканы уонна физиканы, үөрэтэр форум кыаҕа-күүһэ эбии улаатар, кэҥиир туруктанна. Манна үөрэнэр оҕолор киэҥ билиини биэрэр научнай сфера элитатынан буолуохтара. Михаил Ефимович уонна кини көмөлөһөөччүлэрин өҥөлөрүнэн сөптөөх бырайыак олоххо киирдэ. Оҕолор билиини ыларынан эрэ муҥурдаммакка, науканы, республиканы, государствоны аатырдар кыахтаныахтара. Быраабыла курдук биир бигэ өйдөбүл баар: университеттар өлбөттөр, куруук бааллар. Туох барыта уларыйар, государстволар сир үрдүттэн симэлийэллэр, оттон университеттар, церковтар хаалаллар. Мин саныыбын, маннык үтүөкэннээх үөрэх кыһалара уларыйыахтара суоҕа, үйэлэр тухары баар буолуохтара».
Бүтэһигэр В.А.Садовничай бу умнуллубат событиенан оҕолору эҕэрдэлээн туран, кинилэри МГУ устудьуоннарынан буолалларын көрүөн баҕарарын биллэрбитэ үтүө өйдөбүлү, инникигэ эрэли үөскэтэр.
Сэтинньи 18 күнүгэр М.Е.Николаев В.А.Садовничайдыын СГУ устудьуоннарын кытта көрсүһэн, кинилэр үгүс ыйы- тыыларыгар эппиэттээбиттэр уонна тутатына ол күн Медицинскэй Кииҥҥэ сылдьыбыттар. В.А.Садовничай Медицинскэй Киини көрөн, ханна да суох техническэй оборудованиены, үрдүк билиилээх медперсоналы кытта билсиһэн, сөҕүү бөҕөнү сөхпүт. В.А.Садовничайга наукаҕа, педагогикаҕа үлэлэрин, биһиги республикабыт үрдүк квалификациялаах кадрдарын бэлэмнээһин иһин үтүөлэрин бэлиэтээн, «Гражданская доблесть» диэн бэлиэни туттарбыттар.
Ити курдук, нэдиэлэттэн эрэ ордук кэмҥэ Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, биһиги бастакы Президеммит М.Е.Николаев республикабыт, норуоппут инники дьылҕатын, кэнчээри ыччаппыт кэскилин быһаарар сүдү суолталаах боппуруостарга киэҥ далааһыннаах, айым- ньылаах үлэни ыытан барбытын туһунан сүрүн өйдөбүлү ылан хааллыбыт. Өссө бу киэҥ программалаах ыгым сырыытын иһигэр Ойуунускай пааматынньыгын арыйыыга, кини 110 сааһын туолар үбүлүөйүгэр аналлаах үөрүүлээх киэһэҕэ киэҥ, дириҥ ис хоһоонноох тыллары эппитин эбэн кэбистэххэ, биир киһи кыаҕар төһөлөөх сыра-сылба, өй-санаа күүрүүтэ, сүрэх-быар баҕата түмүллэн сылдьарын эргитэ санаатаххына, сөҕүү-махтайыы истиҥ чуубустубатын таһынан, киниэхэ анаан киэн туттуу, барҕа-махтал тылларын этиэх баҕа санаа үөскүүрэ бааланыан сатаммат. Маннык киһилээхпит биһиэхэ уостубат эрэлбит, халыҥ хаххабыт, суон дурдабыт буолар. Дьон-сэргэ баһылыыр үгүс көнө сүрүннээх, сэмэй өттө итини барытын билэр, ылынар, өйүгэр-санаатыгар, сүрэҕэр-быарыгар иҥэринэн, дьыбарга-хатаҥакка дуорааннаахтык саҥарбакка, этэргэ дылы, күлүгэр имнэнэн, бүтэйдии дуоһуйа-эрэнэ ээр-сэмээр көрө-истэ, кэтэһэ сылдьар.
Михаил Ефимович бэйэтин тустаах сүрүн үлэтин таһынан бириэмэ-түгэн ордорунан, төрөөбүт-үөскээбит тапталлаах Сахатын сиригэр кэлэн, күн-дьыл былдьаһыктаах бу сырыыларын үлэтэ-хамнаһа, сыала-соруга тугуй диэн ыйытыы тула кэпсэтэ-ипсэтэ, санаа атастаһа түһэрбит олус тоҕоостоох. Олоҕу хамсатар кэм-кэрдии көлүөһэтин күлүмэх эргииригэр өйбүт-санаабыт күөрчэх ойууннуу өрө-таҥнары ытыллан, олохпут-дьаһахпыт инники дьылҕатыгар кыһаллар-мүһэллэр улахан дьоммут төһө-хачча уһуну-киэҥи ыралаан, кэскиллээҕи толкуйдаан этэр-кэпсиир тылларын-өстөрүн сорох сороҕор болҕойо, ырыҥалыы түһэр бокуойа да суох курдук кулгаахпыт уһугунан аһара турар адьынаттанныбыт. Бу татым быһыыны, тутах дьайыыны тохтотон, инники дьылҕа, кэлэр кэскил туһун санаан, боччумура, түспэтийэ түһэр кэм тосхойдо кэриҥнээх.
М.Е.Николаев республикам, дьонум-сэргэм туһа диэн президеннээбит сылларыттан күн бүгүнүгэр диэри кыһалҕа оҥостубут сүрэҕин баҕата, ыра санаата барыта Сахатын сирин төрүт олохтоохторо үһүс тыһыынча сыл саҥа үйэтин күүтүллүбэтэх балысхан уларыйыыларын эт-хаан, билии-көрүү, өй-санаа, үлэ-хамнас өттүнэн эргиччи куоһанан, дьонтон-омуктан итэҕэһэ суох, сайдыылаах көрсөллөрүн ситиһии буолар.
Дьэ, ол баҕа санаатын, сыалын-соругун олоххо киллэрэр үлэтин-хамнаһын чаҕылхай холобурдарын туһунан үөһэ ахтан аһардыбыт. Мутугунан быраҕар муҥур үйэбитигэр хас биирдиибит кыахпыт тиийэринэн үлэлээн-үөрэнэн олох олорон кэлбиппит устатыгар араас салайааччылары, тойот-хотут дьон үтүө-мөкү өттүн көрдүбүт ини, көрбөтүбүт ини. Ол тухары туох да мэлдьэх суох, биһириир-сэтэриир дьоннуун бары билинэбит, М.Е.Николаев курдук биһиги омук историятыгар улаҕалааҕы толкуйдаан, дириҥи хорутан, дьонун-сэргэтин туһугар үгүһү оҥорбут, кэскиллээҕи ыралаабыт, онуоха дьүөрэлээхтик үлэлии-хамсыы сылдьар кыахтаах-кыамталаах киһи билиҥҥитэ биллибэт. Биһирээччилэр, эппиппит курдук, дьон сэмэй, көнө сүрүннээх өттө, боростуой норуот кини үлэтин-хамнаһын, үтүө баҕатын бэркэ диэн өйдүүр. Кини аатыгар-суолугар сүгүрүйэр, махталлаахтык-харыстабыллаахтык сыһыаннаһар. Оттон сэтэрээччилэр — кылгас санаалаах, күннээҕинэн эрэ сылдьар, аакка-суолга, солоҕо суудайааччы ымсыы өттө үрдүкү эйгэҕэ аҕыйаҕа суохтар. Ол олох, айылҕа сокуона, олору суох гыммаккын. Кылаабынайа — кинилэр Михаил Ефимович норуотугар бэриниилээҕин, үлэһитин, кыаҕын эмиэ билинэллэр. Онон төһө да кини аатын холуннара, хараарда сатаабыттарын иһин, арыы үрдүгэр уу дагдайбатын курдук, кырдьык үрдүгэр сымыйа ыттыа суоҕа. Ол аата, кини — дьиҥнээх лидер, дьыалата кырдьыктаах.
М.Е.Николаев бу кэлэн барыыта уопсастыба олоҕор, ордук интеллигенцияны, ыччаты кытта көрсүһүүлэрэ умнуллубат сонун түгэннэрдээх, саҥа өй-санаа, идея үөскээһинин көҕүлээбит историческай сабыытыйа быһыытынан сыаналаныан сөп. Бу сабыытыйа кэмигэр барбыт кэпсэтиһиилэри тиэмэ быһыытынан биэс сүрүн бөлөххө араарыахха сөп: историяны саҥалыы сыаналааһын, суруйуу суолтата; интеллигенция анала, уопсастыбаҕа оруола; чөл олох боппуруоһа; үөрэхтээһин, ыччат боппуруоһа; Саха сирэ ХХI үйэҕэ сайдыытын суола.
М.Е.Николаев төрөөбүт норуотун историятын үөрэтэн, олорон ааспыт былыргы чулуу дьон: төрөппүт аҕатын, эһэтин тыынын быспыт нуучча хаһаактарыгар өһү-сааһы иҥэриммэккэ, омугун инники дьылҕатын санаан ыраахтааҕыга иккитэ тиийэн тылын-өһүн иһитиннэрбит Тыгын сиэнэ Маһары Бөдьөкөп, туруору сытыы тыллаах-өстөөх, дьүккүөрдээх дьокутаат Соппуруон Сыраанап, мындыр өйдөөх Сэһэн Ардьакыап, «Степной думаны» тэрийбит, салайбыт Уйбаан Мигээлкиннээх, нуучча судаарыстыбатын анныгар олорбут историябыт устатыгар аан маҥнай бэйэбитигэр автономия былааһын ситиспит өргөс-кылаан уолаттарбыт Максим Омуоһап, Былатыан Ойуунускай, Исиидэр Бараахап, о.д.а. хорсун, чаҕылхай мөссүөннэрин холбуу тутан илэ-бодо көрөн олорордуу, кинилэр өйдөрүн-санааларын, быһыыларын-майгыларын, сүрэхтэрин баҕатын — барытын сүһэн ылан бэйэтин этигэр-хааныгар, сүрэҕэр-быарыгар иҥэринэн, дурда-хахха оҥостон, күүс-күдэх мунньунан, биһиги бүгүҥҥү олохпут, инники дьылҕабыт акылаатын охсон, норуотун, бар дьонун туһугар хорсуннук, айымньылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар. Итиниэхэ буолар — история кырдьыгын иҥэриммит дьиҥнээх салайааччы күүһэ-күдэҕэ!
Онон дьиҥнээх салайааччы диэн кимэ-туга кини историяны, былыргыны, норуотун, хорсун өйдөөх чулуу дьонун төһө билэринэн, ытыктыырынан, кинилэр холобурдарын төһө ылынарынан быһаарыллыахтаах. Ол иһин, быстах устугас дьон (историяны билбэттэринэн, ытыктаабаттарынан) салалтаҕа олоруо суохтаахтар.
Михаил Николаев интеллигенция аналын туһунан этиитигэр биһиги көлүөнэ, аҕа да саастаах дьон ханнык даҕаны салайааччыттан үйэлээх сааспытыгар истибэтэх саҥа, сонун өйү-санааны иһиттибит. Былаас диэн — дуоһунас, интеллигенция анала — олох-дьаһах сайдыытын түстээһин, толкуйдааһын, бөлүһүөктээһин, култуура, өй-санаа мэктиэтэ буолуохтааҕын туһунан урут ханнык эмит үрдүк сололоохтон күннээҕи сыал-сорук быһыытынан туруоруллубутун истибиттээхпит дуо? Суох! Онон бу саҥа идея, өйдөбүл быһыытынан биһиги бүгүҥҥү олохпутугар дьиҥнээх сабыытыйа буолар. Тоҕо? Санаан көрүҥ, урукку да, аныгы да былааска ким интеллигенцияны болҕомтоҕо ылбытай? Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ саҕаланаатын, Михаил Ефимович бэйэтэ эппитинии, интеллигенция уопсастыба олоҕуттан туора тутуллубута. Сотору буолаат, норуот өстөөҕүн быһыытынан репрессияланан, кыргыллан барбыта. Ол төрүөтэ биллэр. Интеллигенция норуот өйө, сүмэтэ, суобаһа буолар. Оттон былааска үксэ дьон орто өйдөөҕө араас ньыманан ыттан дуоһунаска тиксэр. Оччотугар былааһы тутан олорооччулар уонна интеллигенция икки ардыгар сөп түбэһиспэт майгы, атааннаһыы үөскүүрэ чуолкай. Интеллигенция көйгөлөммүт иэдээнэ маныаха сытар. Уопсастыба олоҕо тосту уларыйыытын эрэ кэмигэр интеллигенция бэйэтин иһиттэн дьиҥнээх салайааччылар тахсааччылар. Оттон уопсастыба олоҕун үүт-тураан устар нус-хас кэмигэр функционердар бас-көс буолуулара — олох бааламмат быраабылата. Бу национальнай республикаларга, ордук Саха сиригэр, үгэс буолбут көстүүгэ кубулуйда. Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин будулҕаныгар буһан-хатан тахсыбыт чаҕылхай уолаттарбыт Максим Аммосов, Былатыан Ойуунускай, Исиидэр Бараахап, о.д.а. кылгас кэм иһигэр норуоттарын туһугар харса суох үлэлээн, үөһээҥи киин былаас дойду үрдүнэн ыытыллар уопсастыба олоҕун уларытыыга ылыммыт политикатын киэбин-таһаатын таһынан хамсанан кэбиһэннэр, соҕурууҥҥуларга сөбүлэппэккэ туоратыллыбыттара. Репрессия аҕырымнааһына дьонун-сэргэтин туһугар олус охтоору, «сымнаары» гынна диэн, бэйэбит киһибитинэн баалкылатан, Илья Винокуровы устубуттара. Онтон эмиэ Аммосовтаах Ойуунускайы курдук дойдутун, дьонун Россия киэбин таһынан сайыннараары гынна диэн үөһэттэн оҥоһуунан, киин быыбардыыр хамыыһыйа куоластыыр бырааппытын куруубайдык кэһэн, бастакы президеммитин бэйэбитинэн сууллартарбыта. Бу биһиги туспутугар охсор охсуу кэриэтэ суоһар ыарыы буолбут ыраахтааҕылаах Россия саҕаттан туттуллар: «Разделяй и властвуй!» диэн сууһарыылаах ньыманан. Олохпутун оҥостор саамай быһаарыылаах кэммитигэр баһылыыр-көһүлүүр омук түгэнин табан ииппит айалара тыҥаан турар кылыытын уолҕамчыбытыгар, дьалаҕайбытыгар тэптэрэн, хайаан даҕаны төлө үктээн кэбиһэн, өлөр-хаалар кэмэлдьилээхпит. Бэркэ таптаан бултуур андыбыт, ээбиллэбит үөрүн кэриэтэ, сааһыт сатабыллаах угаайы мончуугар түһэн биэрээт, бэйэбит икки ардыбытыгар охсуспутунан-моргуспутунан барабыт. Бу булт майдаана саастан саас хатылана турарын кэриэтэ, биһиги омукпут олоҕо тосту уларыйар түһүмэхтэрэ, үгэнин саҕана, кэмиттэн кэмигэр угаайыга бэйэбит киирэн биэрэн иһэбит. Тоҕо куруук киирэн биэрэ турабытый?! Хас эмэ үйэ тухары тоҕо өйдөммөппүтүй?! Эмиэ даҕаны өйдөөхпүт, мындырбыт, барыга бары дьоҕурдаахпыт дэнэбит. Сатаан өйдөммөт, өй-санаа эбиммэт, кэһэйэн-кэһэйэн үөрэх-уопут мунньуммат эрэйдээхтэр буоллахпыт дуу…
История холобурдарыттан көстөрүнэн, урут даҕаны, билигин да биһиги бэйэбит баспытын хаһан даҕаны толору бас билиммэтэх эбиппит. Наар баһылыыр-көһүлүүр былаас ускайдааһыныгар кииринэн сааспыт тухары бэйэ-бэйэбитин сабыта баттаһан кэлбиппит эбит. Урут сэрии сэбинэн сэймэктэһиннэрэр эбит буоллахтарына, билигин быыбар албаһынан үтүө дьоммутун туоратан талбыттарынан дьаһайар буоллулар.
Аныгы быыбар технологията — дьон өйүн-санаатын сүүйэр глобализм биир көрүҥэ. Мантан туох түмүгү оҥоруохха сөбүй? Үйэбит-сааспыт тухары — түөрт үйэни кыайбат эрэ кэм устатыгар сыччах иккитэ эрэ, ааспыт ХХ үйэҕэ, былыт быыһынан күн тыган ааспытын курдук, бэрт кылгас кэм устата бэйэбит баспытын бэйэбит бас билинэ сылдьыбыт түгэннэрдээх эбиппит. Ол — Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин уонна гражданскай сэрии кэнниттэн Омуоһаптаах Ойуунускайы туоратыахтарыгар диэри аҕыйах сыл устата уонна суверенитеттана сылдьыбыт кэммит — ааспыт үйэ бүтэһик уон сыла. Оруобуна ити кылгас кэмнэр усталарыгар киин былаас быһаччы орооспокко тэһииммит амаҕаччытын босхо соҕус ыытан биэрбит сыллара буолаллар. Биллэрин курдук, ити эрэ кэмнэргэ, тэһиинин босхо ыыттара түспүт ат миҥэ кэриэтэ кулгаахпытын чөрөтөн, харахпыт сырдаан, чоҕулус-игилис көрбөхтөөн, тулалыыр эйгэҕэ баарбытын биллэрэн, кистээн дьырылатан ылбыттаах эбиппит. Онтон ураты урааннаах уһун күннэргэ-дьылларга Россия эбэ хотун араас былааһын талбытын хоту салайыа эрэ кэрэх, истигэммит оҕото сыттаҕа дии, сиэлэн-хааман сэксэйбитинэн бараахтыыр буоллахпыт. Дьэ маннык айаннаан ханна-ханна тиийэбит, тугу-тугу көрөбүт?..
Өйү-төйү булунан, баары баарынан ылынан, өһүргэспэк- кэ-өстөспөккө бүгү күннээх турукпут тугун-ханныгын ырытан-ырыҥалаан, тутан-хабан ыараҥнатан көрүөҕүҥ. Син үөрэх- тэннибит, өйбүт-санаабыт сайынна, култуурабыт үрдээтэ курдук. Ол гынан баран быһыыбыт-майгыбыт, бэйэмсэх санаабыт былыргыттан аныгыга диэри кур бэйэтэ кубулуйбакка кэлбит эбит. Биһиги омук быһыытынан сүрүн итэҕэспит, өлөр өстөөхпүт икки суол баар — быһымах быһыыбыт-майгыбыт уонна ымсыы санаабыт. Бу омсолоох өрүппүтүн таба көрөн, былыргыттан быйылгыга диэри таба туһанан, бэйэ-бэйэбитин киксиһиннэрэн, утарыта туруортаан, бас-көс дьоммутун бэйэбитинэн самнартараллар, таптаабыттарынан дьаһайаллар. Манна сытар биһиги иэдээммит, алдьархайбыт! Мантан хайдах эмэ гынан быыһанар, босхолонор суол баар дуу, суох дуу? Биһиги эппитигэр-хааммытыгар иҥэн кэрбии сылдьар кыр өстөөхпүтүн, кэдэрги кэмэлдьибитин, хайдах гынан суох гынабыт? Ол туһунан санаата үллэстэн, толкуйда тобулан көрүөҕүҥ!
Тыл көтөхпүт киһи бэйэм саныырбынан маннык эбит:
1. Тус бэйэ ис култууратын үрдэтии. Ол аата, бэйэҕэ ирдэбиллээх — бэйэ ис кыаҕын, итэҕэһин сатаан билинэр (самокритичнай) буолуу.
2. Кириитикэни тулуйа үөрэнии. Дьон этиитин, сэмэтин истэн, ырытан, бэйэҕэ түмүк оҥостунуу. Бу ордук салайааччыларга сыһыаннаах. Дьон санаатын, тылын-өһүн дэҥ истибэттэр. Өһүргэс, татым, тутах майгыттан, ордуос, тэппини көрбөт тэбиэһирэр быһыыттан, ньоҕойдоһон-ньоҕохтоһон барар хаалынньаҥ адьынаттан босхолонуу наада. «Өлүү өттүттэн өһүргэс идэ көрдүгү өрүү өйдүөбэппин» диэн Өксөкүлээх эппитэ баар. Ол ис суолтатын ырыҥалаан көрүөххэ.
3. Ымсыы — саамай куһаҕан кэмэлдьи: суобаһы сүтэриигэ, атыыланыыга, атын киһиэхэ куһаҕаны оҥорууга, уорууга, өлөрүүгэ-өһөрүүгэ, сэриигэ тиийэ тиэрдэр. Киһи бэйэтин кыаҕар, дьоҕуругар, талааныгар дьүөрэлээхтик олоруохтаах. Хаһан да киһини ордук санаама, кыаххар, дьоҕургар, суобаскар эрэн диэни тутуһуохтаах.
4. Интеллигенция билиитин-көрүүтүн, кыаҕын, өйүн-санаатын күүһүнэн, суобаһынан салайтаран, уопсастыба олоҕун тутууга анаан актыыбынайдык кыттыахтаах. Үөһэ этиллибит ирдэбиллэр ким барыта билэр, хал буолбут (банальнай), сорох сороҕо таҥара итэҕэлин постулаттарын санатар өйдөбүллэр курдук иһиллибиттэрин иһин, тоҕо эрэ кыайтарбат кыыбаҕа буолан күн бүгүнүгэр диэри испитигэр иҥэн сылдьар, ордук интеллигенцияҕа ити сыһыаннаах. Киһи бэркиһиир, интеллигенция — норуот саамай үөрэхтээх, өйдөөх араҥата буолар эрээри, тоҕо эрэ кэдэрги кэмэлдьигэ боростуой киһитээҕэр ордук ылларымтыа.
5. Былаас, салалта үлэһиттэрэ үксүлэрэ интеллигенцияттан тахсыбыт дьон буолалларынан ити ирдэбиллэри толорор уонна ирдиир эбээһинэстээхтэр.
6. Былаас уонна интеллигенция, көннөрү дьон икки ардыгар сыһыаҥҥа толору өйдөһүү, бииргэ үлэлээһин, көмөлөсүһүү баар буолуохтаах.
7. Бэчээт уорганнара былаастан тутулуга суох буолууларын ситиһиэхтээхпит. Ол суох буолан былаастан үбүлэнэр хаһыаттар суруналыыстара, интеллигенция көдьүүстээх өйү-санааны толору этэр кыахтара суох, салалта тула эккэлиир эрэ дьоҥҥо кубулуйаллар. Ол олох хаамыытын, уопсастыба сайдыытын атахтыыр.
8. 2000 сыллаахха М.Е.Николаев тэрийбит чөл олох доктринатын олоххо киллэрии. Ити боппуруоска аналлаах «Өйбүт-санаабыт чэбдигириитэ — кэскилбит төрдө» диэн ыстатыйа балаҕан ыйдааҕы «Орто Дойду сонуннара» (12–15 нүөмэрдэргэ) хаһыакка бэчээттэммитэ. Чөл олох диэн олус киэҥ өйдөбүл. Кини нацияҕа куттал суох буолуутун боппуруоһун кытта сибээстээх, тыыннаах ордор туһунан норуот өйө-санаата, философията буоларынан. Хаһыат сирэйигэр балайда киэҥник суруллубута, онон манна хатыламмат.
М.Е.Николаев, этэн аһарбыппыт курдук, бу сырыытын сүрүн сыала-соруга — саха норуотун ХХI үйэҕэ күүтүллэр үрдүк технологиялар, глобализация социальнай олоххо, экономикаҕа сүҥкэн уларытыылары киллэрэр күүстэрин тулуйарга бэлэмнээһин үлэтин ыытыы буолар. Итинэн сиэрдээн санаан көрдөххө, аҕалан сырытыннартаабыт, тылларын-өстөрүн, санааларын дьоммутугар-сэргэбитигэр, ыччаппытыгар иһитиннэрбит ыалдьыттара, доҕотторо даҕаны хайдахтарыттан сабаҕалаатахха, кини бу сырыытыгар улахан суолта биэрбитэ көстөр. Ылан көрүөҕүҥ: Чувашия госуниверситетын ректора, академия президенэ, Чувашия Президенин сүбэһитэ курдук тутаах сололор барыта бииргэ түмүллүбүт ыалдьыппытын, профессор Л.П.Кураковы, «Культура здоровой жизни» диэн Чувашияҕа тахсар сурунаал кылаабынай редактора В.И.Мурашовы, биирдэрэ — үрдүк үөрэҕи, иккиһэ — чөл олоҕу пропагандалыыр улахан биллэр специалистар. Аны анаан ыҥырыллан кэлбит МГУ ректора РНА академига В.А.Садовничай. Бу дьон сырыылара республика норуоттара үрдүк үөрэҕи баһылыыллары- гар, билии-көрүү бары эйгэтигэр ситиһиилэнэллэригэр, өй-санаа өттүнэн сайдыыга, чөл олоххо киириилэригэр эрчимнээх үлэнэн тэтимнээх инники хардыылары (прорыв) оҥорууга сорунуулаахтык ылсан, глобализация үйэтин эрэллээхтик көрсөллөрүгэр аналлаахтар.
Биһиэхэ холоотоххо, Чувашия курдук кыра республикаҕа университеттара улаханын, кыаҕын көрөн кэбиһиҥ. Россия 42 регионыттан 27 тыһыынча киһи үөрэнэрэ эттэххэ дөбөҥ. Оттон 100 мөлүйүөн солкуобайы бэйэтиттэн үбүлээн тыа сирин ыччатын босхо үөрэтэрэ — чахчы киһини ордук санатар улахан ситиһии. Биһиги бу холобуру тутуһарбыт туга кыаллыбатый? Бэлэм холобуру үөрэтэн олоххо киллэрэр эрэ түбэлтэбитигэр үөрэхтээһиҥҥэ тэтимнээх хардыыны (прорыв) оҥорор кыахтаахпыт. Михаил Ефимович В.А.Садовничайы СГУ инженернэй интеллигенциятын кытта көрүһүннэрэригэр ыалдьыппыт эппит тылларын болҕойо түһүөҕүҥ эрэ. Виктор Антонович М.Е.Николаевы кытта өрдөөҥҥүттэн доҕордоһорун санатан туран, кини өҥөтүнэн МГУ-га Россия хайа да регионнарынааҕар элбэх — 350 устудьуон, 20 аспирант үөрэнэрин ахтан аһарбыт. Чаҕылхай ситиһии. Тэҥнээн көрүөҕүҥ, урут сэбиэскэй кэмҥэ төһө киһи МГУ-ну бүтэрбитэ эбитэ буолла? Үтүө киһи үчүгэй эҥээрдээх дииллэрэ чахчы, биһиги киһибит Россия биллиилээх дьоннорун кытта үчүгэй сыһыаны олохтуура, доҕордоһоро кэскиллээҕи, инникини оҥорууга норуоппутугар, ыччаппытыгар туһалаах. Урут Президеммит Б.Ельцини кытта үчүгэй сыһыаны олохтообутуттан республикабыт, нэһилиэнньэ төһөлөөҕү туһанныбыт этэй? Өксөкүлээх Өлөксөй түскэ сүбэлээн, томторго соргулаан: «Нуучча ньургунун кытта туруулаһар доҕор буол, үрдүк үөрэхтээхтэри кытта өйөнсөн үөскээ, бэрт мэйиилээхтэри кытта тэҥнэһэн сэргэстэс» диэн эппит кэриэс-хомуруос тылларын билэрим-өйдүүрүм тухары салайааччылартан биир эрэ киһи толордо — Михаил Ефимович Николаев. Бу дипломатия ураты суолталаах көрүҥүн билиҥҥи да, кэлэр даҕаны дьоммут туһугар дьиҥ көдьүүстээҕи оҥоробут дэнэр салайааччылар болҕойон холобурга ылыныахтарын наада.
Москваҕа төннүөхтэрин иннинээҕи күн Михаил Ефимович ыалдьыта В.А.Садовничайдыын правительство дьиэтин овальнай саалатыгар Президент салалтатын үлэһиттэрин кытта көрсүһүүгэ Чувашия университетын холобур туттан туран, СГУ статуһун, аатын-суолун (имидж) үрдэтии, инженернэй кадрдары бэлэмнээһин, республикаҕа үрдүк технологиялары сайыннарыы боппуруостарыгар иҥэн-тоҥон тохтооһуна мээнэҕэ буолбатах. Бу республика олохтоох норуоттарын инники дьылҕаларын, сайдыыларын быһаарар тыын боппуруос буоларын санатара өйдөнөр. Манан сиэрдээн, СГУ иитэр-үөрэтэр үлэҕэ күүһүн-кыаҕын, материальнай базатын бөҕөргөтөр, сайыннарар, саҥаны киллэрии, МГУ, Чувашия уопутун туһаныы дьаһаллара ылыллыахтаахтар.
Кэнники сылларга эксперимент быһыытынан соҥнонор тыа ыччатын үөрэхтэн хааччахтыыр, ол аата, норуот сайдыытын — ХХI үйэҕэ билии-көрүү, айымньылаах үлэ бары хайысхаларыгар сулбу түһүү (прорыв) оҥоһуллуутун харгыстыы сатыыр киин былаас чиновниктарын оҕуруктаах, улаҕалаах угаайылара БКЭ, ГИФО ситимэ олоххо киирии- тин тохтото охсуохха. Ону В.А.Садовничай сорунуулаах утарыыта мэктиэлиир. Төлөбүрдээх үөрэх, санаан да көрдөххө, ситэ сайдыбатах, кыаммат кыра нацияларга улахан охсуулаах буолара биллэр. Ити сайдыылаах баһылыыр нацияҕа кутта- ла суох. Оттон кыраларга үүнэллэрин-сайдалларын мэһэйдиир ньыма буолар. Маны үөрэх салаатын салайар үлэһиттэрэ арааран өйдүөх тустаахтар. Бу эксперимент тула ыытыллар республиканскай таһымнаах (федеральнай даҕаны) араас мунньахтар, сүбэлэр, семинардар, мөккүөрдэр бэйэбитин мөлтөтөр, өйбүтүн-санаабытын булкуйар эрэ сыаллаахтар. Түмүгэр, федерация чиновниктара ииппит хапкааннарыгар сөбүлэммитэ аатыран үктээн биэрэрбит чуолкай. Онон эрдэтинэ суолу-ииһи сабынан, бу кэпсэтии тула тэппит орохпутун бүөлэнэ охсорбут ордук буолуо.
«Возвращенные имена» кинигэтин сүрэхтэниитигэр Михаил Николаев түмүк тыл этэригэр, ХХI үйэҕэ Саха сирэ хайдах дьылҕаланарын куруук санаа-оноо оҥосто сылдьа- рын туһунан биллэрэригэр, А.Е.Кулаковскай «Интеллигенцияҕа суругун» курдук норуокка ыҥырыы тыл наадатын санатан эппитэ. Оттон кини бэйэтэ оннук ыҥырыыны «Саха сирин ыччатыгар кэс тыл (Слово к молодежи Якутии)» диэн 2002 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр хайыы-үйэҕэ этэн турар. Билигин кылгастык ол кинигэ ис хоһоонун арыйан кэпсэтэрбит олус тоҕоостоох.
«Ыччаты билии — инникини билии. Ыччакка кыһал- лыы — инникини оҥостуу». Бу бигэ өйдөбүл — Михаил Ефимович, үгэс курдук, хас күн аайы тутуһан кэлбит үлэтэ-хамнаһа. Сэбиэскэй былааһы, тоталитарнай тутулу, кылаассабай өйдөбүлү кытта тэҥҥэ урукку ыччат тэрилтэлэрэ пионер, комсомол суох буолуулара ыччат олоххо-дьаһахха кыттар үлэтин актыыбынаһа биллэрдик мөлтүүрүгэр тириэрпитэ. Михаил Николаев бэйэтэ этэринэн, кини президент буоларын быһыытынан, маннык балаһыанньаны таах көрөн олорор бырааба суоҕа. Ыччат боппуруоһа республикаҕа биир маҥнайгынан быһаарыллыахтаах государственнай политика быһыытынан сыаналаммыта. Ыччат министерствота, араас тэрилтэлэр, пуондалар тэриллибиттэрэ. Култуура, наука, үөрэхтээһин систиэмэтин саҥардан кэҥэтии, бөҕөргөтүү үлэтин төрдүттэн уларытан оҥоһуллубута. Олорго аналлаах бары билэр үгүс сүдү тутууларбыт ыытыллыбыттара. Маннык дьаһаныы сүрүн сыала-соруга саҥа үйэ олох-дьаһах бары көрүҥэр киллэрэр кимиэллээх уларытыыларын тулуйар, нация тыыннаах хаалыытын хааччыйар, государственноһы туруулаһыы, бөҕөргөтүү курдук улахан суолталаах боппуруостары быһаарыыга ыччаты бэлэмнээһиҥҥэ анаммыта.
Ааптар государственностаах буолуу суолтатын, глобализация диэн тугун быһааран туран, ыччатын үрдүк үөрэҕи, саҥа технологиялары баһылааһыҥҥа, интеллектээх, сиэр-майгы, өй-санаа өттүнэн сайдыылаах буолууга ыҥырар.
Саха норуотун бары бырааһынньыктарыттан саамай улаханнара, суолталаахтара государственноһы ситиһии—1922 сыллаахха автономнай республика аатын ылыы буолар. 1991 сыллаахха судаарыстыбаннас статуһун улаатыннарыыбыт түмүгэр норуот өйө-санаата, инникигэ эрэлэ күүһүрүүтүн ураты чорботон бэлиэтиир. Судаарыстыбаннас — бу норуот инники дьылҕатын туһугар эппиэтинэс. Бу, бастатан туран, бэлэм психологияттан, интэринээтчик психологиятыттан босхолонуу буоларын санатар. Дьүккүөрдээхтик үөрэнэн аныгылыы дириҥ, киэҥ билиини ылыы ол буолар — Саха сирин эдэр көлүөнэтин хас биирдии патриотун визитнэй карточката. Хайдахтаах ирдэбилий, эрэлий?
Биһиги омук быһыытынан государственнай тутулбутун, олохпутун-дьаһахпытын көмүскэнэрбитигэр сокуон бары көрүҥүн толору туһанар дьоҕурдаах хорсун-хоодуот, халбаҥнаабат дьэбир быһыылаах-майгылаах (волялаах), сытыы өйдөөх муҥутуур прагматиктары, ол эбэтэр норуот, нация туһугар көдьүүстээх-барыстаах дьыаланы эрэллээхтик көмүскэһэр, туруорсар-быһаарсар дьону иитэн таһаарыахтаахпыт диэн эдэр көлүөнэ иннигэр быһаччы сорук туруорар. Омос санааһыҥҥа, олоххо киириитэ олус уустук, ыарахан ирдэбил курдук. Ол эрээри бу көстүү биһиги өтөрдөөҕү да, аныгы да олохпут историятыгар хайыы-үйэҕэ баар буола сылдьыбыт түбэлтэлэрдээх этэ буолбатаҕа дуо? Хайдах этилэрэй маҥнай автономияланар кэммитигэр өрө күүрэн үлэлээбит-хамсаабыт Омуоһаптаах Ойуунускай көлүөнэлэрэ дьон?! Хайдах этибитий бастаан суверенитеты туруорсар, конституциябытын ылынар, көҥүл экономикаланар күүрээннээх кэммитигэр бүгүҥҥү көлүөнэ дьон — биһиги?!
Кыайыыны ситиһэр дөбөҥ, ону иҥэринэр уустук диэн улуу бөлүһүөк эппитэ баар. Ол аата, биһиги кыайыыны биирдиилээн аҕыйах дьоммут кыахтарынан ситиһэн баран, норуоппут сүрүн маассата үөрэх-билии, воля, характер, сиэр-майгы өттүнэн бэлэмэ суоҕунан, мүччү тутан, кыайыыбытын ситэ бөҕөргөппөккө хааларбыт. Оннук быһыы хатыламматын туһугар аныгы ыччат бүттүүн билии-көрүү, сайдыы бары көрүҥүн баһылыахтаах.
Глобализация киириитэ кимтэн да тутулуга суох объективнай процесс буоларын быһыытынан, кинини тохтотор күүс суох. Научнай өттүнэн быһаарыллыыта бэрт судургу: аан дойду үрдүнэн биир кэлим информационнай-финансовай эйгэни (пространство) үөскэтии. Ол гынан баран ис-иһигэр киирдэххэ, дьайыыта олус дириҥ, киэҥ эҥсиилээх өйдөбүл буолар эбит. Саҥаттан саҥалыы тупсарыллан иһэр компьютердар технологиялара математиканы, психологияны, тыл тутулун билии аныгы ситиһиилэрин көмөтүнэн киһи өйүн-санаатын сүүйэн, ону хаһаайыстыбанан дьарыгырыы араас көрүҥэр кэбэҕэс туттуллар көдьүүстээх ньымаҕа кубулутуу буолар. Билигин киһи, уопсастыба, нация өйүн-санаатын таптаабыккынан көҥүл салайар кыах үөскээтэ. Ону көрдөрөр холобурунан былаас уорганнарын талыы быыбардара буолуохтарын сөп. Биһигини кими баҕарар куоластыырга күһэйэр технологиялар бааллар. Билигин илин-кэлин түсүһэр утарыта күрсүүлээх араас мөккүөрдэри, урукку курдук харчы буолбакка, саҥа технологиялар быһаарар кэмнэрэ кэлэн эрэр. Биһиги инники дьылҕабытын технологиялар быһаараллар. Ордук болҕомто нациялар элиталарыгар, кинилэр өйдөрүн-санааларын уларытыыга ууруллар. Өскөтүн национальнай элита өйө-санаата бэйэтин төрөөбүт уопсастыбатын күүһүнэн сайыннаҕына, кини бэйэтин норуотун дьылҕатын көмүскүүр кыахтаах. Оттон тас, атын эйгэ дьайыытынан сайыннаҕына, кини атын дьон, атын уопсастыба интэриэһин көмүскүүр. Манна сытар улахан куттал, биһиги ону кэнники быыбардарбыт кэмигэр хайыы-үйэҕэ биллибит. Киһи, нация бэйэ бодотун илдьэ хаалара улам уустугуран иһэр. Глобализм национальнай кыраныыссаны кэһэр, нациялар култуураларын, ол иһигэр тылларын, холбоон-булкуйан биир уопсай тылга, култуураҕа кубулутар. Онон нациялар бэйэ-бэйэлэриттэн уратылаһыылара, сомоҕолоһуулара үрэллэр. Киһи ис туругун уратыта суураллар, оччоҕо өйө-санаата буомуран, сиэрэ-майгыта татымыран бэйэтэ улам компьютерга, робокка кубулуйан барыыта, оттон компьютер, робот сайдыыта төттөрүтүн киһи быһыытыгар-бодотугар чугаһыыр усулуобуйата үөскүүр. Дьон араҥата сословиеларынан араастаһыылара улаатар. Глобализация баайдарга баайдарын эбэр, дьадаҥылары эбии дьадатар. Олох кырдьыга итинник.
Маннык хобдох дьылҕаны утары хайдах туруулаһыахха сөбүй? Михаил Николаев кинигэтигэр салгыы ону хайдах ситиһэр туһунан кэнчээри ыччаттарыгар анаан үгүс сыаналаах сүбэлэри биэрэр. Олортон сүрүн өттүлэрин бэлиэтиир буоллахха, үрдүк профессиональнай таһымнаах үөрэх; бэйэ күүһүгэр-кыаҕар эрэллээх дьорҕоот сиэр-майгы; үрдүк интеллект — билиини-көрүүнү олоххо, практикаҕа сатаан туттар булугас-талыгас өй (смекалка); сылайары-элэйэри умнан туран, туруоруммут сыалы-соругу ситиһэр иһин сыралаах, дьаныардаах үлэ; ол иһин сүрэхтээх буолуохтааххын: «сүрэхтээх киһи сүгүн буолбат, сүрэхтээх киһи сүгүн өлбөт» — норуот муудараһа; духуобунас — киһи ис туруга, кута-сүрэ. Туох баар үтүө өй-санаа, улуу сыал-сорук — барыта киһи ис туруга, кута-сүрэ буолар. Духуобунас ис хоһооно — сиэр-майгы, таптал. Норуот үйэлэр тухары муспут үгэһин, сиэрин-туомун, итэҕэлин ытыктааһын, ону тутуһуу. Сиэрдээх киһи бэйэтин баҕатын норуот, нация, уопсастыба интэриэһинээҕэр намтата тутар. Нация уратыта, национальнай чуубустуба, сиэрдээх буолуу духуобунас нөҥүө бэриллэр.
Уопсайынан, бу кинигэ саҥа үйэҕэ глобализация кимиитин тулуйуу былдьаһыктаах ухханыгар биһиги инники дьыл- ҕабытын хайдах оҥостунан, ыччаппытын хайдах иитэн, норуот, нация быһыытынан бэйэ бодобутун тутан тыыннаах хааларбыт туһунан сүбэ-программа буолар. Онон бу кыракый кинигэни дьоҕус ыйынньык курдук ыччат, интеллигенция ортотугар ааҕааччылар конференцияларын ыытан киэҥ кэпсэтиини таһаарыахха, оскуолаларга, үрдүк үөрэх кыһаларын былааннарыгар киллэриэххэ наада.
«Норуот духуобунаһын сайдыыта — государство политикатын ХХI үйэҕэ стратегията»; «Саха Республиката ХХI үйэ бастакы чиэппэригэр сайдыытын суола»; «Саҥа үйэни эрэллээхтик саҕалааһын — республика сайдар хайысхаларын стратегиятыгар тэтимнээхтик инники хардыылааһын мэктиэтэ»; «Саха Республикатын 2010 сыллаахха диэри социальнай-экономическай сайдыытын сүрүн хайысхалара». Бу үлэлэр барылара республика саҥа үйэҕэ үүнүү-сайдыы суолугар түргэн тэтиминэн эрэллээхтик киирэн, иннин диэки сулбу түһэр хардыылааһыны оҥороругар аналлаахтар уонна сайдыы стратегиятын учебниктарынан буолаллар. Балары үөрэтэн-илдьиритэн киэҥ маассаҕа таһааран, билиһиннэрэр, өйдөтөр үлэлэр ыытыллыахтаахтар этэ. Ол тоҕо эрэ көстүбэт. Бу үлэнэн дьарыктаныахтаах туһааннаах тэрилтэлэр суох буолбатахтар. Кинилэри эбээһинэстээн норуот киэҥ араҥатыгар пропаганда үлэтин эрчимнээхтик ыытыахха. Тоҕо саараан бытааран олоробутуй? Көҥүл олохпут уон сыллааҕы уопутун өйдүөҕүҥ: хайдахтаах кимиэллээх прагматиктар этибитий, төһөлөөх ситиһиллибэтэҕи ситиспиппитий, оҥоһуллубатаҕы оҥорбуппутуй?
ХХI үйэҕэ саха омуга мөлүйүөн ахсааҥҥа тиийиэхтээҕин туһунан М.Е.Николаев этиитэ барыбыт ыра санаабыт. Кэнники уон сылга сылын аайы биэстии тыһыынча киһи эбиллибит. Оттон ХХ үйэ устата сыллааҕы эбиллии 1,5 тыһыынчаҕа («Бэс Чагда киэһэлэрэ», Чолбон, 5 №, 2003) тэҥнэһэр эбит буоллаҕына, уон сыллааҕы эбиллии тэтимэ 3,5 төгүл кэриҥэ улааппыт. Буолаары буолан саамай аймааһыннаах, бүтүн коммунистическай, сэбиэскэй тутул сууллар, урусхалланар кэмигэр. Ол аата, бүгүҥҥү олохпут усулуобуйата аһыылаах-ахтылҕаннаах сэбиэскэй кэмнээҕи олохпутуттан быдан ордук буолан тахсар, сорох суруксуттар сөбүлээн этэллэринии — сыыппаралар сымыйалаабаттар. Ахсаан эбиллиитин тэтимин күүһүрдэргэ араас этиилэр, сабаҕалааһыннар бааллар быһыылаах. Соторутааҕыта телевизорынан биэриигэ биир дьахтар (демография боппуруоһунан дьарыктанар тэрилтэ үлэһитэ быһыылааҕа) аныгы кэм бу дьыалаҕа туһааннаах ситиһиилэрин кыахтарын туһанан, боппуруос быһаарыллыытын олоххо киллэрээри соруна сылдьалларын туһунан кэпсээбиттээҕэ. Ону дьон-сэргэ, уопсастыба хайдах ылынарыттан саараан сылдьалларын туһунан этэн аһарбыта. Олох саараамыахха, бириэмэни таах сүтэримиэххэ наада. Аныгы цивилизация, наука ситиһиилэрин атын омуктарынан омнуоламмакка туһаныллар ньымалары, иҥнэн-саараан турбакка, хорсуннук олоххо киллэрэн иһиэххэ. Ол биһиэхэ, кыра норуокка, ордук наадалаах.
Саха интеллигенциятын түмэр боппуруоһунан государственноһы бөҕөргөтүү уонна сайыннарыы проблемата буолар. «Возвращенные имена» кинигэ хас лииһин үөһээҥҥи муннугун аайы икки сабарай кынатын саратан, көтөн күпсүйэн иһэр Тойон Кыыл — биһиги норуоппут кутун-сүрүн кулугута гербэ-бэчээт курдук киэргэл ойуу күлүгэ кичэллээхтик көрдөрүллүбүт. Бу символ мээнэҕэ уруһуйдамматаҕа биллэр, ис хоһооно киэҥ. Ааптар бэйэтэ быһаарарынан, Хотой икки кыната — Саха сирин икки сайдар хайысхата. Биирэ — Арктика дойдуларын холбоһуга (сообщество), иккиһэ — Азия континена. Хотой төбөтө — Россия буолуохтааҕа өйдөнөр. Биһиги Россияны дурда-хахха оҥостон, тастан күөмчүлүүр күүстэртэн көмүскэниэхтээхпит. Грузияҕа буолар сабыы- тыйалартан көстөрүнэн, Абхазия, Аджария Россияҕа холбоһуох баҕалара мээнэҕэ буолбатах. Ону Абхазияҕа буолбут сэрии даҕаны туоһулуур. Билигин ол сэрии иккистээн күөдьүйэр кутталлаах. Бу үлүгэрдээх киэҥ сирбитин-уоппутун хайдах көрөн-харайан, кыраныыссабытын туохпутунан харабыллаан ыал-дьон буолуохпутуй? Үгэспитинэн моргуһа түһээт, Мэник Мэнигийээн арбаҕаһын лоскуй-лоскуй тырыта тыытан от-мас төбөтүн аайы ыйаабытын курдук, тус-туһунан улуус улууспутунан дугуйданабыт диэн атын адьырҕалар аһылыктара буолуохпутун сөп. Кытай омук аҕыйах сылынан саба халыйан киирэр куттала суоһуур, кини биһиги сокуоммутун, бырааппытын тутуһара биллибэт. Биһиги, бэл оннооҕор быыбарбытын сатаан ыыппакка, бэйэбит баспытын бэйэбит быстына, олорор мутукпутун кэрдинэ олордохпут. Эгэ, үппүтүн-аспытын булунар, аспытын-таҥаспытын харанар (бу суол-иис суоҕар) кыахтаах буолуохпут дуо? Онон оруо-маһы ортотунан барчалаабакка, олох-дьаһах моһоллорун көстүбэт дириҥ чүөмпэлэрин ортолуу соҕус оломноон өй-санаа булунарбыт ордук буолуоҕа.
Атын дьыала — дойду иһигэр олорон олус атаҕастаппат сыалтан өй-санаа, талаан өттүн өрө тутан үүнэр-сайдар суолу тутуһууну М.Е.Николаев эрдэттэн таба өйдөөн, Россия регионнарынан тус-туспа ыһыллар кутталга киирбит кэмигэр, ким-хайа иннинэ, Б.Н.Ельцини аан маҥнайгынан өйөөбүт киһинэн буолар.
Соторутааҕыта Азербайджан Президенэ Гейдар Алиевы тиһэх суолга атаарыы церемониятын телевизорынан хас да күн көрдөрбүттэрэ. Отуттан тахса сыл бэйэтин республикатыгар, Сэбиэскэй Сойуус салалтатыгар эҥкилэ суох үлэлээн, үс эпоха кэмин ааспыт, тутуспут киһинэн билиниилэрэ улахан сыанабыл. Бэл Сэбиэскэй Сойуус ханнык даҕаны салайааччытын итинник чиэстээбиттэрин өйдөөбөппүн. Атын дойдулар салайааччылара, ол иһигэр Россияттан В.В.Путин кытта бара сырыттылар. Ол — сиэрдээх. ССРС-тан арахсан туспа государство буолбут дойдулартан соҕотох Азербайджаҥҥа эрэ биир да нуучча оскуолата сабыллыбатах, отуттан тахса нуучча тылынан тахсар хаһыаттар бааллар эбит. Бу билиҥҥи бутуурдаах, атааннаһыылаах кэмҥэ салайааччы мындырын, уратытын көрдөрөр түбэлтэ.
Россия — сүүстэн тахса национальностаах государство. Ол аата, уобарастаан эттэххэ, сүүстэн тахса араас өҥнөөх сибэккилэртэн холбоон хомуллубут сиэдэрэй букет буолар. Манна сытар кини уратыта, атын дойдулары кэрэхсэтэр көрүҥэ. Эбэтэр үгүс араас инструменнартан турар улахан симфоническай оркестрга холуохха сөп. Хас биирдии норуот бэйэтэ туспа дорҕоонноох инструмент оруолун толорор буоллаҕына, хайдахтаах кэрэ оонньуулаах оркестр, музыка буолуо этэй? Өскөтүн онтон атын, наар биир өҥнөөх сибэккиттэн оҥоһуллубут улахан букет дуу, эбэтэр соҕотох биир эрэ инструмент оонньуур оркестра дуу буолар түбэлтэтигэр букет көстөр көрүҥэ, музыка иһиллэр дорҕооно төһө кэрэ, үчүгэй буолуо этилэрий? Ол иһин биһиги Россия иһигэр хас биирдии сибэкки дьөрбөтө — нация; хас биир- дии музыкальнай инструмент — тыл, бэйэ-бэйэлэриттэн тус-туспа кэрэ көстүүлээх нарын чуор дорҕоонноох буолалларын ситиһэр сыалтан Россия норуоттарын, салалтатын, президенин өйдөтөргө туруулаһыахтаахпыт. Биһиги республикабытыгар интеллигенция итини өйдүөн наада. Олохтоох нууччалыы тыллаах интеллигенция уопсастыба олоҕор көһүүн соҕус сыһыаннаах. Ырабыт хоту бары тэҥҥэ дэгиттэр сайдар түбэлтэбитигэр Россияны ким даҕаны хотор, бүдүрүтэр кыа- ҕа суох. Биһиги бу былдьаһыктаах быыс кэми тутуу былдьаһан инники олохпутун оҥостунууга толору туһаныахтаахпыт, таах олорон биэрэр табыллыбат. Хоннохтоохтук тут- туммахтаан инникини, кэскиллээҕи оҥорууга хамсаммах- таан хаалбатахпытына хойутуохпут. Тоҕо эрэ наар күннээҕинэн олорор, түбүгүрэр курдукпут. Инники кэскиллээх стратегическай былааннар, хамсааһыннар наадалар. Биһиги салайааччыларбыт, депутаттарбыт эмоцияҕа ылларбакка, сокуон бары көрүҥэ биэрэр кыаҕын толору туһанан туран, республика, норуот интэриэһин туруулаһыыга сорунуулаахтык харса суох киирэр-тахсар, үлэлиир-хамсыыр буолуохтаахтар. Оччоҕо эрэ Россия атын омуктарын кытта хаалсыбакка туруулаһар холоонноох доҕоттор буолуохпут.
«Үйэлэр кирбиилэригэр биһиги республикабытыгар государственнай политика быһыытынан ыытыллар саха интеллектуальнай революциятын, профессиональнай үрдүк үөрэхтээһини талыы хайысхатын эһиги салгыаххыт уонна сайыннарыаххыт диэн эрэнэбин». Михаил Николаев бу этиитэ ыччакка эрэ буолбакка, ордук билиҥҥи салалтаҕа туһаайыллар. Кэм-кэрдии уларыйар, ону сэргэ олох хамсааһына, күн-дьыл солбуга история летопиһыгар бэйэтин суолун-ииһин кимтэн да ыйытыга-тутулуга суох сууйуллубат чуо чахчыларынан чопчу бэлиэ охсон хаалларан иһэр. Ол бэлиэ чахчылары баары баарынан, дьүдэтэн-киэргэтэн көрдөрбөккө, уһатан-кэҥэтэн умуннарбакка, кэмиттэн кэмигэр көрөн-истэн, кырдьыгынан дьон-сэргэ дьүүлүгэр таһааран иһэр тыйыс ирдэбил баар буолуохтаах. Оннук ирдэбилинэн норуот, республика интэриэһин харыстыыр, тастан суоһуур көстүбэт күүһү, албын санааны кэмигэр сэрэтэр уопсастыба көрөр-истэр уорганынан, суобаһынан буолаллар: кыыбаҕата суох кыраҕы харах, эҥкилэ суох ыраас санаа, көлдьүнэ суох көҥүл тыл. Ханна итэҕэс-быһаҕас, ханна ситиһии-туһа тахсыбытын быһааран, тута сөптөөх дьаһал ылынарга уолҕамчыта суох сиэрдээх майгы, тобуллаҕас сытыы өй наадалар. Ол сиэри-майгыны эҥкилэ суох тутуһар эрэ түбэлтэҕэ иннибитигэр туруоруммут сыалбытын-сорукпутун ситиһэр кыахтаахпыт. Итинник ирдэбилинэн сиэттэрэн сиэри-майгыны кэспэккэ, билиҥҥибитин-инникибитин түөһэн үөскээбит быһыыны-майгыны баарынан кэпсэтэ түһүөҕүҥ. Туох барыта тэҥнэбилинэн сыаналаннаҕына эрэ өйдөнүмтүө буоларынан, биһиги эмиэ соторутааҕыта олорон ааспыт уон сыллааҕы уларыйыылардаах сылларбытын кытта кэнники икки сылбытын тэҥнии тутан көрүөҕүҥ.
Иккис президеммит, правительствобыт бэрэссэдээтэлэ кыахтаах хаһаайыстыбанньыктар буолалларын итэҕэттилэр. АЛРОСА материальнай-техническэй базатын бөҕөргө- төр тутуулар, Нежданинскай комбинат промышленность бородууксуйатын элбэтиигэ, социальнай, экономическай боппуруостары быһаарыыга улахан суолталаахтар. Биллэн турар, ураты кэскилин, улахан суолтатын өттүнэн тэҥнээҕэ суох сабыытыйанан илин эҥээргэ айылҕа гааһын линиятын туорааһына буолара саарбахтаммат. Бу чахчы улахан кыайыы эрдэттэн былааннаммыт эрэл санаа норуот баҕатын туолуута буолар. Өссө икки сыллааҕыта Бэс Чагдаҕа көрсө түһэн кэпсэтиигэ Михаил Ефимовичтан ити дьыала хайаан да сотору олоххо киириэхтээҕин, үбэ эрдэ быһаарыллыбытын туһунан сонуну истэн турардаахпын. Үтүө дьыала. Эбэбит Өлүөнэ илин эҥээригэр түөлбэлээн олорор төрүт уус улуустар олорон кэлбит үйэлээх саастарыгар бу бэлиэ дьыл кинилэргэ дьиҥнээх социальнай революция саҕаланыытын быһыытынан историяларыгар суруллуо турдаҕа. Мантан ордук үөрүү, санааны көтөҕөр, ама, туох атын сурах-садьык, быһыы-майгы баар буоллаҕай. Аньыыта да бэрт буолуох курдук, ыраас халлаан, чаҕыл күн анныгар кыырпах былыт саҕа иэрэҥ санаа күлүгүн түһэрэр. Ол эрээри билигин даҕаны, уруйу-айхалы эттибит да, ол кэрэ дуораан долгунугар бигэнэн көрүөҕү да көрбөт, билиэҕи да билбэт буола сэрэхэдийэри-дьиксинэри умнан, нуурайан-нусхайан хаалыах урукку идэбит сорох түгэннэргэ эмиэ эргийиэх курдук сибикилээхтэр. Оҕо сааспытыттан оннукка иитиллибит, оннукка үөрэммит үгэспит тардан эрдэҕэ.
Билигин атын үйэ, нуурайар-нусхайар кэммит ааспыта. Улуктуйбут уубутуттан уһуктан тулабытын эргиччи көрөн-истэн сылыктаан көрүөҕүҥ. Олох-дьаһах оҥостуутун тутуу-тэрээһин үлэтин сорох өрүттэригэр ситиһии баар курдугун иһин, политика, инники сайдыы, үөрэхтээһин стратегиятын, чөл олох доктринатын олоххо киллэрии боппуруостарыгар сүүйтэриибит, хаалыыбыт үгүс. Күүстээх структураларбытыгар, АЛРОСА Кэтиир Сэбиэтигэр Кремльтэн быһа анаммыт дьон көрөн-истэн талбыттарынан дьаһайан олороллор. Конституциялаах курдук этибит, депутаттарбыт, салалтабыт тоҕо бэйэбит сокуоммут ирдэбилэ тутуһуллуохтааҕын турууласпаттарый? Эбэтэр ол ирдэниллибэт буоллаҕына, парламеммыт, сокуоннарбыт туохха наадалаахтарый? Урут сэбиэскэй да кэмҥэ маннык быһыы-майгы үөскээбитэ суоҕа. Федеральнай былаас үбүн министрэ сабыылаах акцияларбытын талбытынан тутан-хабан эрэр. Ону утарылаһар кыахпыт суоҕа хомолтолоох, хараастыылаах суол.
БКЭ, ГИФО эксперименин тугун-ханныгын ыараҥнаппакка хаба тарда охсон ылыныы — үөрэхтээһин стратегиятыгар быһаччы утары охсуу. Эрдэттэн бэлэмнэммит угаайыны таба көрөн тумна үөрэммэтэхпит, профессиональнай үрдүк билиини-көрүүнү ыламмыт саҥа үйэҕэ глобализация кимээһинин утары уһулуччу инники (прорыв) оҥоруохтаах хардыыбытын атахтыырыгар тиийэр. Бу сүрүн былааммыт тохтуута буолбатах дуо? Алҕаһы туоратар сыалтан уодаһыннаах экспериментэн уталыппакка аккаастана охсуохха.
Чөл олох доктрината, ураты суолталаах дьыала, хамсааһына олус бытаарда. Маннык быһыы-майгы уон сыллааҕы көҥүл олохпут ситиһиилэрин, былааннарын төрдүттэн сүтэрии, суох оҥоруу туругар тиэрдэрэ чуолкай. Ол ааһа охсон хаалбыт көҥүл тыына, өрөйө-чөрөйө сылдьыбыт дьорҕоот кэммит суола-ииһэ бэлиэр омооннуран, эмиэ урукку уһун унньук кэмнэрдээҕи турукпутугар киирэр куттал суоһуох сибикитэ биллэн эрэргэ дылы. Тоҕо эрэ тылбыт-өспүт аанньа тахсыбат. Өй-санаа көөнньөр кымыстыы кырылыы кыынньара уоста быһыытыйан барда. Эмиэ уруккулуу ууллуу-таалыы тыллардаах уруйдуур-айхаллыыр дакылааттар, уҥуоҕа суох тыл- лаах репортаж кэриэтэ ааҕыллар суруйуулар, матырыйааллар хаһыаттарбытыгар (ордук правительство киэннэригэр) хото бэчээттэнэр буоллулар. Бу хомолтолоох — уопсастыбаҕа тус өйдөбүл үөскээһинэ хааччахтанар, ардыгар биир эмэ уостаах-тиистээх соҕус өй-санаа кыымнаах ыстатыйа киирдэҕинэ, кырыыта-кылаана быһыллан, күнэ-дьыла тардыллан тахсар. Уонна былаас, уопсастыба икки ардыгар хайдах сибээс олохтонуон сөбүй, хайдах өй-санаа, сүбэ мунньуллуой? Бу этиллибит тыл дьиэги була сатаан баайсыы буолбатах. Хайдах эмэ гынан олох хаамыытын харгыстаһар мэһэйдэри туоратыыга санаа эбиискэтэ буоллун диэн гражданскай уопсастыба бөҕөргүүрүн туһугар туох да кэтэх санаата суох баар чахчылары өйдөтүһүү көрүҥэ буолар. Онон өһүргэс санаа өргөс кылаанын уһугар түһэрбэккэ, баары баарынан, сүбэ-ама курдук ылынан, омсолоох өрүттэрбит олохсуйан хаалбаттарын курдук дьаһанарбытыгар күүспүтүн-санаабытын холбуурга кыһаллыаҕыҥ.
Чөл олоҕу тутуһуу сүрүн принциптэрэ — өй-санаа чэбдигириитэ, сиэр-майгы, кут-сүр (духуобунас) тупсуута. Бу көрүҥнэри сайыннарбакка эрэ чөл олоҕу туппаккын. Быһатын эттэххэ, дьорҕоот, көҥүл өйдөөх-санаалаах уонна үтүө сиэрдээх-майгылаах дьон буолуохтаахпыт. Оччоҕо эрэ айымньылаах үлэнэн дьарыктанар, ол аата, айар-тутар үлэҕэ саҥаттан саҥа технологиялары, ньымалары, ирдэбиллэри хорсуннук олоххо киллэрэн аан дойду стандартыгар толору эппиэттиир хаачыстыбалаах бородууксуйаны оҥорон таһаарар кыахтаныахпыт. Дьорҕоот өйү-санааны мунньунууга былыргы өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин, быһыыларын-майгыларын, сиэрдэрин-туомнарын, куттарын-сүрдэрин утум- нуур хайысхалаах үлэни ыытыахтаахпыт. Биир оннук хайысханан удьуор утумун тилиннэрэр төрөөбүт сиргэ-уокка былыргы төрүт түөлбэлэр, улуустар ааттарын төннөрүү буолуохтаах. Хаҥаластар, ньурбалар, таатталар бэйэлэрин төрүт ааттарын төннөрүммүттэрэ кинилэргэ киэн туттунуу иэйиитэ сайдарыгар, дьорҕоот, көҥүл өйү-санааны ылыныыга көмөлөспүтэ чахчы. Аны уочарат горнайдары, уус алданнары, чурапчылары, онтон да атыттары күүтэр. Быйыл «Саха сирэ» хаһыакка худуоһунньук Александра Иннокентьева-Сууралдьыма Куо чурапчыларга туһаайан, төрүт ааппытыгар төннөн Боотуруускай буолуоҕуҥ диэн саамай кэмигэр оҥоһуллубут ыҥырыы ыстатыйата тахсыбыта. Ааптар Чурапчы диэн туох да өйдөбүлү биэрбэт, ханнык эрэ аҕабыыт балаҕан чарапчытын көрөн саҥа аллайбытынан дуу, эбэтэр эбэҥкилии «бадараан» диэн тыл суолтатынан иҥэн хаалбыт дуу аат бүтүн улуус үөскээбит төрүөтүн, аҕа уустара олорбут историяларын ханан даҕаны биэрбэт диэн этэрэ сөп. Чурапчы улахан нэһилиэктэрэ Сэһэн Болугур, Хатылы, Аччаҕар, Сулҕаччы Боотур Уустан төрүттээхтэр. Онон төрүт-уус өбүгэлэрин аатын ылыналлара сиэрдээх.
Аныгы ыччаттан өйө-санаата күүһүрэригэр ханна баҕарар «Биһиги боотурааттарбыт» диэн киэн туттунуулаахтык этинэллэригэр, дьорҕооттук сананалларыгар улуус аакка-суолга киирбит былыргы өбүгэлэрэ Болугур Буххаат, Сэһэн Быркыҥаа, Омоллоон Бөҕө, Омуоруйа баай, Уоҕалаах Логлойо, Айылҕа Хотун, Болугур Айыыта, Баай Баҕырыынньа, онтон да атыттар тирэх, өйөбүл буолуохтара. Аатырбыт бөҕөстөрбүт Бөҕө Тараҕай, Павел Пинигин, Сэмэн Макаров, Вячеслав Карпов, Алексей Ермолаев, Петр Платонов, Семен Морфунов, Василий Гоголев, о.д.а. — дьиҥнээх боотурааттар буолбатахтар дуо? Өбүгэ үтүө аатын сүгүү ыччаты иитиигэ, чөл олоҕу, духуобунаһы сайыннарыыга бигэ тирэх, эппиэтинэс, киэн туттуу символа буолар. Онон улууспутугар бэйэтин историческай төрүт аатын төнүннэриэҕиҥ. Оттон Чурапчы — улууспут киинин быһыытынан, эмиэ бэйэтин турар сирин аатын үйэ-саас тухары тутан хаалыа. Улуустарбыт бары төрүт-уус ааттарын төнүннэрдэхтэринэ, өйбүт-санаабыт күүрүүтэ, ис турукпут — куппут-сүрбүт бөҕөргөөһүнэ, ол буолуо этэ буоллаҕа дууһабыт, духуобунай күүспүт байыыта, сайдыыта диэн. Улуустарбыт төрүт ааттарын ылыныы — историябытын төннөрүү, өбүгэлэрбит үтүө ааттарын тилиннэрии.
М.Е.Николаев ыра санаатын күүһэ, сүрэҕин баҕата барыта төрөөбүт Сахатын сирэ, республиката ХХI үйэ аан дойду норуоттарын олоҕор киллэрэр балысхан уларытыыларыгар көҥүл туруулаһар, үрдүк билиилээх-көрүүлээх, күүстээх санаалаах, дьорҕоот дьонноох-сэргэлээх, чэчирии сайдыбыт, кыахтаах баай-талым дойду буола үүнэригэр туһуланар. Онуоха эрэлэ — бар дьоҥҥо, олохтоох былааска. Кини эрэлин, баҕатын толорорго төһө-хачча бэлэмнээхпит биһигиттэн барыбытыттан тутулуктаах. Үөрэниэххэ-үүнүөххэ, үлэлиэххэ-сайдыахха усулуобуйа, база барыта баар. Үрдүк үөрэх, компьютер, интернет ситимэ, онно аналлаах үтүөкэннээх тутуулар, наукалар, духуобунас академиялара, музыка Үрдүкү оскуолата, доруобуйа харыстабылын, физкультура уонна спорт баараҕай тутуулара, онуоха сөптөөх ыраас тулалыыр айылҕа — республика сирин 25 бырыһыаннаах иэнин Ытык Кэрэ сирдэрин тыытыллыбат эйгэтэ — барылара үүнэр эдэр көлүөнэлэргэ аналлаах тэрээһиннэр. Биһиги сүрүн сыалбыт сорукпут диэн бу үтүө тэрээһиннэри сайыннарыы буолуохтаах. Маныаха үп-харчы кырыымчыгын аахсыбакка, ас-таҥас өттүгэр курбутун ыга да тардынан туран, кэнчээри ыччаппыт глобализация үрдүк технология кимиэллээх долгунун тулуйар билиилээх-көрүүлээх көрсөрүн туһугар үүнүү-сайдыы суолун тутуһууга бары күүспүтүн-кыахпытын ууруохтаахпыт.
Биһиги норуоппут омук быһыытынан үөскээбит кэмин, үйэлээх сааһын былаһын тухары оччону көрөн баччаҕа кэлбитэ. Былыргы былдьаһыктаах дьыллар быралыйар быраман мындааларыттан, аныгы айдааннаах кэммит адаҕыйар аймааһыннаах сахтарыгар диэри иллээх омук удьуордара буоламмыт, ханна-ханна тиийэн-түгэнэн, тугу-тугу көрбөтөхпүтүй, туохха-туохха түбэспэтэхпитий? Соҕурууҥҥу содуомнаах халлааммыт сууһарыылаах суо саҕахтарыттан, хотугу кубулҕаттаах халлааммыт бурҕааттаах муус болуо буоругар диэри сири-халлааны сиксигинэн сирийэн, сир уһугун, халлаан улаҕатын булуохпутугар диэри өлө-өлө тиллэн, тимирэ-тимирэ күөрэйэн син сиик буолан симэлийбэккэ, өһөн-сүтэн хаалбакка күн бүгүнүгэр диэри тыыннаах ордон кэллэхпит. Онон кыһарҕаннар-кытаанахтар бүгүн эрэ баар буолбатахтара. Үтүрүллүүлэр-үтүргэннэр үүйэ тутар үлүгэрдэрэ өрүү сүппүттэрэ суоҕа. Оччотугар буоллаҕына, Өксөкүлээх убайбыт сүбэлээн эппит тылларын өссө төгүл өйдөтүһэрбит өйөбүллээх буолуо: «…Кыһалҕа-кыдьык кыпчыйарыгар, өй-санаа түмүллэригэр, таар муҥурга хааттарар уһук муҥ кэллэҕинэ, дьэ эбии өрө сэтэрэн, өргөс кылааны өрө үүннэрэн, хаҥыл сүрэҕи хабараансытан, хатан тимир халтарыйар хабараан санааны ылынан, ыстаал тимир сынтарыйар ыйыллаҕас санааны ылынан, үгүс үтүөнү үөдүппүт, үс дойду өйүн үксэппит үтүө үөрэхпит диэн ааттыыр, сэттэ уон сэттэ дьиибэ дьибилгэттэрин, дьэс эмэгэт гынан испитигэр иҥэрэн, ийэ куппутун иитиэхтиэҕиҥ, аҕыс уон аҕыс араас албастарын алкыйан ылан, ап гынан салгын куппутун алыптыаҕыҥ, тоҕус уон тоҕус кудай кубулҕаттарын куудьуйан ылан буор куппутун буҕатытыаҕыҥ».
Хайдахтаах курдук бүгүҥҥү күммүт ирдэбилигэр сөп түбэһэр, өлбөт-сүппэт суолталаах тылларый! Оруобуна духуобунаспытын, куппутун-сүрбүтүн бөҕөргөтөн, өйбүтүн-санаабытын чэбдигирдэн, чөл олоҕу тутуһан, өрө ааҥнаан иһэр глобализация үйэтин бэлэм көрсөргө илбис тыыннаах ыҥырыы тыллара буолбатахтар дуо?! Бу олохпут историятын кырдьыгар олоҕуран, Өксөкүлээх өлбөт-сүппэт төлкөбүтүн түстээн эппитэ. М.Е.Николаев эмиэ биһиги түҥ былыргыттан аныгыга диэри историябыт ымпыгын-чымпыгын сиһилии үөрэтэн норуотун кырдьыгар, кыаҕар эрэнэр.
Интеллигенция халыҥ араҥата олоҕу көрүүгэ, политика- ҕа сыһыаҥҥа араастаһыыта киэҥ, эгэлгэтэ элбэх. Ордук үйэлэр алтыһыыларын тосту уларыйыылардаах кэмигэр Россия- ҕа уонна биһиги республикабытыгар интеллигенция иһи- гэр киэҥ мөккүөрдээх араас өрүттэр утарыта хабырыйсыылара чуолкайдык көстүбүтэ. Ол эрээри саха интеллигенцията, Михаил Николаев бэйэтэ этэринии, норуот, республика дьылҕатын быһаарар саамай тутаах боппуруостарга санаата биир, түмсүүлээх буолааччы. Онон олох инники хамсааһыныгар хайаан да туох эмэ түмүк ситиһии тахсааччы. Кини ону билэр, ол иһин норуотугар, былааска эрэлэ күүстээх.
«Илин». — 2004. — 1 №.
Сайдыы саҥа суолун тобулуу норуоппут кыаҕын иһинэн
Уруккуттан биллэрин курдук, республикабыт бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев төрөөбүт республикатын, норуотун инники дьылҕата туруктаах, үүнэр-сайдар кэскилэ эрэллээх буоларын туһугар үгүс сыратын, өйүн-санаатын уҕараабат күүһүн уурар. Кини инникини хас да уонунан сыл өтө көрөр уонна санаабытын хайаан да олоххо киллэрэн тэйэр хатыламмат ураты дьоҕурдааҕын бары билэбит.
Соторутааҕыта, а.э. от ыйын 11 күнүгэр Москваҕа кини тэрээһининэн ыытыллыбыт Россия Наукаларын Академиятын, МГУ уонна Россиятааҕы уопсастыбалар тэрилтэлэрин специалистарын холбоһуктаах мунньаҕар «Үс хочо» диэн Арктикатааҕы инновация (техника уонна технология саҥа көрүҥнэрин киллэриини тосту уларытар экономическай политика) бырайыагын дьүүллэһии тула барбыт кэпсэтиигэ мунньах кыттыылаахтара бары саҥа идеяны биһирээбиттэр. Научнай үлэлиир бөлөх састаабын, соруктарын, үһүс кыбаарталга ыытыллыахтаах үлэ былаанын бигэргэппиттэр.
Үлэлиир бөлөх састаабыгар Михаил Ефимовичтан ураты киирбиттэр: кини көмөлөһөөччүтэ Егоров Егор Пантелеймонович; Махутов Николай Андреевич — РНА чилиэн-корреспондена, т. н. доктора, профессор; Алексеева Софья Июньевна — РНА машиноведениеҕа институтун тутаах научнай үлэһитэ, т. н. доктора; Мовсесян Олег Владимирович — МГУ научнай паркатын дириэктэрэ; Карев Сергей Анатольевич — МГУ инновацияҕа политикатын начаалынньыгын солбуйааччыта; Мамута Михаил Валерьевич — Россия микрофинансовай киинин дириэктэрэ; Осаковскай Владимир Владимирович — аныгы экономическай чинчийиилэр институттарын сүрүннүүр эксперда.
Көстөрүн курдук, бары даҕаны бу саҥа дьыалаҕа туһааннаах улахан специалистар ылсан үлэлээн эрэллэрэ дьылҕабытын тосту уларытар кэскиллээх санаа олоххо киириитигэр улахан эрэли үөскэтэр.
Бырайыак туохха олоҕурара: Эркээни, Туймаада, Эҥсиэли — Саха сирин өрүһэ үс үллэр үөстээх, өрүскэннээх сүүрүктээх, эҥсиллэр бааллаах Өлүөнэ Эбэ Хотун хаҥас хампа күөх кытылын үрүҥ тунах быйаҥнаах үс сүдү хочолоро буолаллар. Хаас кыыл үс хонуктаан, аараан-сынньанан, уһугун-улаҕатын улуктуйан булар утум-ситим силлиһэ салҕанар үс улуу сыһыы атын ханна эмэ өссө баара буолуо дуо диэн удумаҕалыы саныыр күчүмэҕэй курдук. Бу устатын-туоратын харах ылбат Эбэ-Хочо-Мыраан диэн киэҥ өйдөбүллээх күөх унаар дойду аныгы кэм Сир Ийэ киэбин уларытар алдьатыылаах дьайыытыгар хото хотторботох Хоту дойду айылҕатын маанылаах соҕотох муннуга. Манна дьон-сэргэ тоҕуоруһан мустубут, билии-көрүү кыһата түмүллүбүт, өй-санаа сүмэтэ сөҥмүт сир-дойду эргийэр иэччэҕэ, килбэйэр киинэ буолбут Дьокуускай, Покровскай куораттарга, Нам, Хаҥалас сэлиэнньэлэригэр уонна кинилэр тулаларынааҕы бөһүөлэктэргэ республика нэһилиэнньэтин чиэппэриттэн ордуга олорор.
Былыр-былыргыттан республика киин куората Дьокуускай Россия государствотын иннигэр бүтүн Илин Сибиири култуурунай уонна хаһаайыстыбаннай өттүнэн чинчи- йиигэ тирэх киининэн буолбута. Манна билигин интеллектуальнай идэ араас көрүҥүн баһылаабыт үрдүк билиилээх специалистар элбэхтэр. Кинилэр гимназияларга, лицейдэргэ, колледжтарга, РНА СО Саха сиринээҕи киинин научнай-чинчийэр институттарыгар, Саха Республикатын Наукаларын Академиятыгар, РАЕН, РАМН, РАО региональнай отделениеларыгар, араас банковскай, финансовай, юридическай, научнай-производственнай, информационнай-консалтинговай (сүбэ-ама биэрэр), онтон да атын структураларга үлэлииллэр.
Саҥа үйэ боруогун атыллыыр кэммитигэр Үс Хочо киэҥ киэлитигэр бэйэбит испититтэн уһун өйдөөх-санаалаах, киэҥ билиилээх-көрүүлээх дьон — үрдүк интеллектуальнай күүс түмүлүннэ, наука, үөрэх, култуура эйгэлэригэр үтүө үгэс, уопут мунньулунна уонна кылаабынайа — нэһилиэнньэ сүрүн араҥата билиигэ тардыһыыта улаатта.
Глобализация — билии-көрүү, олох-дьаһах сайдыыта аан дойду үрдүнэн күүскэ тэнийиитин усулуобуйатыгар Саха сирин үөрэхтээхтэрэ бэйэлэрин республикаларын туһугар Хотугу регион чэпчэтиилээх быраабын буолбакка, сайдыыга быраабын туруулаһыыга көрөллөр.
Үс Хочоҕо мунньуллубут интеллектуальнай күүс республикаҕа экономика (сырьета суох) саҥа көрүҥүн үөскэтиигэ улахан ресурсанан (билии-көрүү, духуобунай баай) буолар. Интеллектуальнай күүс сайдыытын оҥорон таһаарар бородууксуйаларынан үрдүк технологиялар — сатабыл ньымалара, саҥаны айыылар (изобретениелар), араас образецтар, моделлар, бырайыактар, онтон да атын киһи өйүн, талаанын үөйэн-ахтан көрбөтөх дэгиттэр ситиһиилэрэ буолуохтара.
Үс Хочо иһигэр баар бэйэ интеллектуальнай ресурсатын кыаҕын толору туһанан, Саха Республикатыгар үрдүк билии экономикатын үөскэтии Хотугу регионнар атын субъектарыгар модель — холобур быһыытынан туттуллуон сөп. Үс Хочо эйгэтэ үрдүк билии, интеллектуальнай экономика сайдыытын пионер түөлбэлэринэн буолуохтара. Наука төрүтүгэр олоҕурар Саха сирин киэҥ билиилээх-көрүүлээх үөрэхтээх дьонун куттарын-сүрдэрин, өйдөрүн-санааларын күүһүнэн улахан сыанаҕа турар үрдүк хаачыстыбалаах интеллектуальнай табаардар, ол иһигэр информационнай-коммуникационнай технология — наука араас салааларын сонуннарын ситимниир аныгы сатабыллаах ньымалар көрүҥнэрэ айыллыахтара.
Улахан сыанаҕа турар интеллектуальнай табаардар кө- рүҥнэрин оҥорон таһаарыы — бу аан дойду интеллектуальнай ырыынагар тахсан барыстаахтык атыылаан, онтон дохуоттанан олохпут-дьаһахпыт уйгутун тупсарынарга төһүү күүс (шанс) буолуоҕа. Инновация сыаналаах табаардарын бэйэбит үрдүк идэлээх, сатабыллаах специалистарбыт оҥоруохтара. Талааннары туһаныы түмүгэ дьоҕурдаах, хоодуот дьон халҕаһатын (пассионарная волна) үөскэтэн, норуот култууратын, кутун-сүрүн, быһыытын-майгытын, олоххо сыһыанын уларытыа, тупсарыа.
Бырайыак сыала
Саха Республикатын Үс Хочотун урукку «иитэр-аһатар буорун» саҥа кэмҥэ аныгылыы сиэринэн көрөн «иитэр-аһа- тар технологияҕа» — Наука-технология киинигэр — кубулутуу буолуохтаах. Регион сайдыытын бөдөҥ «локомотивын» — хамсатар күүһүн тэрийии — наука-технология хотугу киинэ Саха сиригэр олох-дьаһах сайдыытын саҥа үрдүкү кэрдиискэ таһаарыа. Инновация киинэ — идея, чинчийии, оҥорон таһаарыы, батарыы хайысхаларын бэйэ-бэйэлэрин кытта бииргэ холбуур Үс Хочо иһигэр баар компаниялар чинчийии кииннэрин, хаһаайыстыбалар холбоһуктарын, наука-үөрэх кыһаларын уонна онтон да атын структураларын — техноэкополиһын ситимэ буолар. Техноэкополистар — наука, технология араас салааларын холбоһуктаах кииннэрэ, саҥа экономиканы тэрийии механизмынан буолуохтаахтар уонна республика экономиката үүнүүтүн хааччыйыахтаахтар.
Бырайыак соруктара
1. Интеллектуальнай эйгэ үлэһиттэрэ бэйэлэрин интеллектэрин — билиилэрин-көрүүлэрин сайыннаралларыгар аан дойду информационнай пространствотыгар — наука, технология уларыйа турар саҥаттан саҥа сонуннарын тиһигэр киирэн, түргэнник иилэ хабан баһылааһыннарын хааччыйыы.
Сонун идеялар, көдьүүстээх санаалар тута олохтоохтор дьүүллэригэр киирэ охсон, кинилэр өйдөрүн-санааларын тутан, саҥа хайысханы, уустук көрүҥү, ньыманы, бары албаһын, абын-хомуһунун уталыппакка билэн-көрөн, илдьиритэн сатабыллаахтык олоххо киллэрэн туттууга, уйгуну оҥостууга уратылаах сыһыаны, быһаарыыны ылыныыга көҕүлүөхтэрэ.
2. Техноэкополистар инновацияны хото киллэриилэригэр дьиҥнээх сахалыы өйүнэн-санаанан салайтаран, бэйэ дойдутун олоҕор-дьаһаҕар сөп түбэһэр, онно аналлаах табыгастаах сайдыы суолун тыытылла илик хайысхаларын (свободную нишу) таба тайаныыларын быһаарыы.
Идэтийбит фирмалар ырыынак тыытылла илик өрүттэрин үөрэтиинэн дьарыктаныахтара, кини күннэтэ уларыйа турар ирдэбилин туохха наадыйыытын билгэлээһининэн, билии-көрүү, технология ханнык көрүҥнэригэр наадыйыы баарын ыйан-кэрдэн биэрэр буолуохтара.
3. Үс Хочо иһигэр техноэкополистары, кинилэргэ киирсэр көмө тэрилтэлэри, ол иһигэр офистары, чинчийэр лабораториялары, полигоннары, онтон да атыттары таба аттаран тэрийии буолар. Инновация генератордара — тэрийэр, хамсатар күүстэр (чинчийэр институттар, тэрилтэлэр, үөрэх кыһалара) хас хочо аайы бааллар.
Бэйэлэрин оҥоһуктарынан, саҥаны айыынан, арыйыыларынан барыһы киллэринэр компаниялары үөскэтии болҕомто киинигэр турар. Онно сыһыаннаах наукаҕа хатыламмат уратылардаах Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт, Космофизика уонна аэрономия чинчийэр института, Хотугу сир физико-техническэй проблемаларын чинчийэр институт, ШАЛ установкалара, онтон да атын тэрилтэлэр үлэлииллэр.
4. Инновация үлэтигэр киирсэр тэрилтэлэри быстыбат куттала суох сибээс коммуникациятын эрэллээх ситиминэн хааччыйыы.
Коммуникация сыала-соруга диэн билии-көрүү халыҥ араҥата дьапталҕа курдук таах сыппатын туһугар ону туһаҕа, киэҥ эргимтэҕэ таһаарыы буолар. Саҥаны билии-көрүү суһаллык олоххо киириитэ хаалынньаҥ өйү-санааны түргэнник уларытар, аан дойдуну атын хараҕынан анаарарга үөрэтэр.
5. Интеллектуальнай табаардары аан дойду ырыынагар таһаарарга киэҥ суолу-ииһи тобулуу.
Интеллектуальнай табаардарбытын киһи өйүгэр-санаатыгар иҥэр, хатанар гына сатабыллаахтык өҥнөөн-дьүһүннээн дьүккүөрдээхтик рекламалааһын, презентациялааһын.
Сахалыы ис хоһоонноох, ааттаах-суоллаах табаардары (якутский бренд) оҥоруу, батарыы. Экономическай өттүнэн туһаны, барыһы ылар сыалтан дойдулар икки ардыларынааҕы нормативтары, быраабылалары, тугу эмэ олоххо киллэрии дьайыыларын булгуччулаахтык тутуһууну (алгоритмы действий) үөрэтии, билии-көрүү өҥөтүн сатабыллаахтык туһанан, оҥорон таһаарар табаардарбытын тас дойдуларга атыылааһын (виртуальные системы продаж).
Олоххо киллэрии түмүктэрэ
Үс Хочо туонатыгар экономика саҥа көрүҥүн — өй үлэтигэр, билиигэ-көрүүгэ олоҕуран төрүттэммит экономиканы хааччыйар арктическай инфраструктура (суол-иис, транспорт, энергия, сибээс, о.д.а.) көрүҥнэрэ тэриллиэ. Инфраструктура олох-дьаһах бары эйгэтин хабар информационнай-коммуникационнай технологиялары киллэриигэ олоҕурар.
Саҥа инфраструктура икки бөдөҥ сектортан турар:
1. Үрдүк технологиялар — аҕыйах үлэнэн кыра матырыйаалы туһанан, саҥардылла турар уустук ньымалары сатабыллаахтык туһанан, экологическай өттүнэн ыраас табаардары оҥорон таһаарыы.
Сектор прибордары, микропроцессордары (ханнык эмэ уустук оҥоһук сүрүн үлэтин толорор чааһа — блога) оҥоруунан, производствоҕа куттал суох буолуутун, коммуникациялар, технологиялар биирдиилээн уонна бөлөх ситимнэрин судургутук көрөр-истэр систиэмэлэрин олохтуур, бизнес үлэтин көдьүүһэ улаатыытын проблемаларын быһаарыынан, биотехнологияны уонна биофармакологияны сайыннарыынан дьарыктаныа.
2. «Сымнаҕас» технологиялар — интеллектуальнай ресурсалар үрдүк квалификациялаах үлэлэрин уонна информацияны производство көрүҥүн быһыытынан туһанан, өҥө араас көрүҥнэрин оҥоруу.
Сектор программалары оҥоруунан, систиэмэлэри бөдөҥсүтүүнэн, табаары оҥорооччуларга, атыыһыттарга, атыылаһааччыларга экономика, быраап араҥаччыланыытын боппуруостарыгар консультациялары биэриинэн, ону таһынан банковскай, финансовай, медицинскэй, юридическай, онтон да атын өҥөлөрү оҥоруунан дьарыктанар.
Оҥоһуллар бырайыак Саха сирин Үс Хочотугар олорор нэһилиэнньэ олоҕун-дьаһаҕын бары эйгэтин барытын хабыа. Информациянан толору хааччыллыылаах, сырдык, чэбдик өйдөөх-санаалаах, үрдүк интеллектээх дьонноох-сэргэлээх сайдыылаах түөлбэ олохтонуо:
— оскуолаларга, үрдүк үөрэх кыһаларыгар үөрэхтээһин информационнай технологияларга олоҕуран ыытыллыа, үөрэнээччилэр уонна устудьуоннар үөрэнэр кэмнэрин 30 %-нын компьютерынан дьарыктаныахтара;
— информационнай технологиялары олоххо киллэрэр уонна тарҕатар компьютердааһын национальнай управлениета тэриллиэ;
— элбэх өрүттээх араас дьайыылары оҥорор «Саха» национальнай компьютернай ситимэ үлэлиэ. Кини көмөтүнэн дьон арааһы атыылаһар, баан өҥөтүнэн туһанар, информацияны-сонуну истэр, сынньалаҥнарын атаарар буолуохтара;
— үрдүк технологиялары баһылааһыҥҥа киэҥ билиилээх кадрдары, специалистары бэлэмниир анал площадкалар баар буолуохтара;
— дистанционнай үөрэхтээһин киэҥник тарҕаныытын түмүгэр устудьуоннар уонна улахан дьон улахан түбүгэ суох саҥаны билиигэ-көрүүгэ тардыһыахтара;
— телемедицина (диагностика, консультация, эмтэнии ньыматын анааһын) күннээҕи олох сиэринэн буолуо;
— психология өҥөтө киһи ньиэрбэтин бөҕөргөтүө, информация халыан долгунун уйумтуо оҥоруо;
— өҥөнү оҥоруу араас көрүҥэ күннэтэ сайдыа (телефонизация, телевидение, электроннай почта, интернет);
— култуурунай туризмҥа үөрэтии виртуальнай көрүҥэ сайдыа;
— тулалыыр эйгэни сыаналааһыҥҥа сыһыаннаах информация быстыбат ситимэ олохтонуо (непрерывный мониторинг);
— республика тас өттүгэр олорор дьоҕурдаах дьон (диаспора) эбии интеллектуальнай күүс быһыытынан актыыбынайдык кыттыахтара.
Бу бырайыагы олоххо киллэрии түмүгэр Дьокуускай тулатынааҕы («Үс Хочо») сиригэр-уотугар бигэ туруктаах социальнай уонна производственнай инфраструктура тэриллиэ. Үрдүк технологияларынан дьарыктанар компаниялар уонна чинчийэр кииннэр үлэлэрин сүрүннүүр улахан технопарк, үрдүк технология, наука төрүттэригэр олоҕурбут производство холбоһуктаах хаһаайыстыбалара, интеллектуальнай күүс, научнай үөрэхтээһин тиһиктэрэ тэриллиэхтэрэ. Дистанционнай үөрэхтээһин, телемедицина киэҥник тарҕаныа, күннэтэ туттуллар өҥөлөр (телефонизация, телевидение, интернет) тупсан иһиэхтэрэ.
Уопсай интеллеги сайыннарар үлэлэр киэҥник ыытыллыахтара. Үрдүк технологиялары баһылыырга специалистары, бастыҥ квалификациялаах кадрдары бэлэмниир анал площадкалар тэриллиэхтэрэ.
Технопарк зоната энергия уопсай ситимин, куорат эҥээринээҕи тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар түөлбэни, транспорт инфраструктуратын, үп-харчы, кредиттээһин структуратын, орто уонна үрдүк үөрэх систиэмэтин, ону тэҥэ наукаҕа олоҕурар технологиялар орто уонна кыра тэрилтэлэрин сайдыыларын холбуоҕа.
Бырайыак тулалыыр эйгэни, култуураны уонна туризмы, баан систиэмэтэ сайдыытын чинчийии, дьон өйүн-санаатын үөрэтии курдук дэгиттэр киэҥ хабааннаах үлэнэн дьарыктаныахтаах.
«Үс Хочо» техноэкополис (техноэкополистар тиһиктэрэ) информация эратыгар арктическай цивилизация сайдыытын тирэх өйөбүлүнэн буолуохтаах.
Хотугу сиргэ, чуолаан Эбэбит Үс улуу хочотугар, былааннанар инновация бырайыага, биллэрин курдук, тутатына бүгүн-сарсын олоххо киирэ охсуо суоҕа. Онуоха хас да уонунан сыллар наадалар. Ол гынан баран, норуот, республика инники дьылҕатын торумнааһын, аал баһын салайыы бүгүҥҥү күнтэн саҕаланыахтаах. Хойутааһын, олорон биэрии тахсыа суохтааҕын саҥа үйэ ирдэбилэ, олох сайдыытын күлүмэх тэтимэ модьуйар.
Ол иһин бу бырайыагы олоххо киллэрии боппуруостарын тула республика бары олохтоохторо кэпсэтэллэрэ, өйдөрүн-санааларын атастаһаллара наада. Олус хорсун, төрдүттэн саҥа өйү-санааны, саҥа сыһыаны ирдиир, Россияҕа даҕаны, атын ханнык да дойдуларга оҥоһулла илик сонун, сүдү бырайыак. Кэтэмэҕэйдээһин, бэйэни олус сэнэнии бырайыак ис хоһоонугар дьүөрэлэспэтэ чахчы. Бу халлаантан түспүт дойҕох буолбатах. Барыта эргиччи өттүнэн өйө-санаата хайыллан, толкуйданан, кэпсэтиһиитэ наука эйгэтигэр ыытыллан, илдьиритиллэн оҥоһуллубут бырайыак буолар. Мунньаҕынан бигэргэммит научнай бөлөх үһүс кыбаарталга ылыныллыбыт былаан быһыытынан үлэтин саҕалаата.
Республикабыт бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев бырайыак олоххо киириитин саарбахтаабат. Бириэмэ, интеллектуальнай күүс, дьон-сэргэ эрэлэ, өйөбүлэ ол быһаарар оруолу ылыаҕа. Бу бырайыак оҥоһуллуохтааҕын эрдэттэн өтө көрөн, кини урут үгүстүк эппит, суруйбут эрэ буолбатах, онуоха бэлэмнээх буолуу үлэтин-хамнаһын оччоттон баччааҥҥа диэри элбэҕи оҥорон кэллэ. Үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабылын, чөл олоҕу тутуһуу политикалара, социальнай, култуурунай, научнай-производственнай, орто уонна үрдүк үөрэх үгүс объектара — бу барыта инновация бырайыагын бэлэмнээһин үлэ көрүҥнэрэ буолаллар. Оттон «Президентская программа развития высоких технологий телекоммуникаций Республики Саха (Якутия) на период с 2000 по 2005 год» диэн 901 №-дээх ыйааҕа өссө сэтинньи 4 күнүгэр 1999 сыллаахха ылыллыбыта. Телекоммуникация аан дойду үрдүнэн сайдыытын учуоттаан, бу ыйаах Саха Республикатын экономикатын сайыннарар уонна бөҕөргөтөр туһугар ситиһиилээхтик үлэлээн кэллэ. Сахабыт сиригэр телекоммуникация саҥа технологияларын олоххо киллэриллибит сүрүн көрүҥнэринэн спутниковай сибээһи сайыннарыы, цифровой АТС-тары тутуу, төлөпүөн мобильнай сибээһин тэрийии, республика үрдүнэн улуустары кытта хабан, интернет аан дойдутааҕы ситимин киллэрии курдук, төрдүттэн саҥа хайысхалары ааттаталыахха сөп. Уонтан эрэ тахса сыллааҕыта сотовай төлөпүөн, интернет диэн тугун истибэтэх бэйэбит, билигин аан дойду бүтүннүүтэ туһанар бу сири-дойдуну улаҕатынан эргитэн ситимниир нымса дьикти өҥөлөрүнэн бары кэриэтэ туһанар буоллубут. Маннык түргэн сайдыы остуоруйа олоҕор маарыннаах уларыйыы буолбатах үһү дуо бу!?.
Онон саҥа үүммүт үйэҕэ олорон биэрбэккэ, бэлэмнээх киирдибит диир толору бырааптаахпыт. ХХI үйэҕэ киһи аймах олоҕор саамай кутталлаах, дойдулар икки ардыларынааҕы терроризм айдаанынааҕар, айылҕа сууһарыылаах алдьатыыларын дьайыылара (сир хамсааһына, халаан уута, силлиэлэр-буурҕалар, цунами, о.д.а.) буолуохтаахтарын туһунан Михаил Ефимович былырыын ахсынньыга Москва куорат икки храмыгар: наука храмыгар — МГУ актовай саалатыгар уонна духуобунас киинигэр — Храм Христа Спасителя — тыһыынчалыы киһини киллэрэр икки баараҕай килиэ-халаа уораҕайдарыгар киэҥ Россия үгүс куораттарыгар Саха сириттэн үөрэнэр ыччат дьоҥҥо анаабыт кэс тылыгар бэлиэтээн эппитэ. Бу биһиги норуоппут историятыгар, биһиэнигэр эрэ буолуо дуо, атын регионнарга барыларыгар даҕаны, хаһан да буолбатах сүдү суолталаах сабыытыйа этэ. Ол суолтатын өссө ырыта, дьүүллэһэ иликпит.
Экология кризиһэ тыҥаан турар кэмигэр киһи аймах быыһанар суолунан туох ханнык иннинэ уопсастыба туруктаахтык сайдыытын идеята буоларыгар Михаил Ефимович сүрүн болҕомтотун туһаайбыта. Бу идея 1992 сыллаахха Рио-де-Жанейро куоракка ХНТ конференциятыгар этиллибит эбит. Идея сүрүн өйдөбүлэ — хас биирдии киһиттэн, хас биирдии норуоттан уонна государствоттан киһи аймах уонна Аан Ийэ айылҕабыт инники дьылҕаларын туһугар бэйэлэрин оҥорор дьайыыларын иһин ирдэбил күүһүрүөхтээх.
Ону баара, Сир Ийэ оҕолоро ааттаах икки атах бииһэ, иирсээн икки иҥсэ икки идэмэрдээх имэҥэр ииримтийэ иэнигийэммит, иэримэ дьиэбитин иҥнэрэр суолга бэйэбитинэн айа тардан, эстэр кылыытын былдьасыһан, Аан Ийэ айылҕабыт алдьанарын адьаһын даҕаны аахсыбакка адаарыһар, айдаарсар саҥмыт эбии сэтэрээн иһэргэ дылы. Планетабытын үс төгүл суох гынар сэрии сэбэ мунньуллубут сураҕа суоһаабыта ыраатта. Халлааммытын хайыта сүүрдэн, дьөлүтэ ытыалаан күнтэн тарҕанар күүстээх сардаҥа күлүктэммэт буолла. Аллараттан чаалыйар буортулаах салгыммыт үөһэ мунньуллан, сирбит ньуура сылыйар кутталланна. Маннык быһыыга-майгыга айылҕа тулхадыйбат туруга кэһиллэр, киһилии киэбэ — киҥэ-наара холлор, араас алдьатыылаах дьайыылара сир-дойду аайы күн-түүн үксээн иһэр.
Биһиги, ирбэт тоҥноох дьон, сирбит улахана — намыһах дойду. Онон кэнники кэмҥэ планета үрдүнэн бэлиэтэнэр салгын сылыйыытын тэтимэ түргэтиир түбэлтэтигэр тоҥмут ириититтэн халаан уутун куттала өссө улаатар чинчилээх. Маныаха хараҕы саптыныы, куттал суоһун дьалайбат буолуу, ааҥнаан иһэр аараабат алдьархайга — өлүү суолугар көнньүнэн сытынан биэриигэ холоонноох.
Икки атах бэйэтин икки ардыгар иирээнэ-аараана тохтуу илигинэ (абааһы бухатыырдара охсуһалларын курдук) сири-дойдуну, Ийэ Айылҕаны атыйахтаах уулуу аймыы үктүүр алдьархайа аччыыра биллибэт. Ону өйдөөн, аан дойду өйдөөхтөрө кэлин кэмҥэ киһи аймаҕы быы- һыыр уонна сомоҕолуур суолу-ииһи көрдүүр буолан эрэллэр. Онуоха кэрэхсэбиллээҕэ, кэскиллээх санаа, үтүө холобур саҕаланыыта Арктика эргимтэтин Хоту дойду олохтоохторуттан, биһигиттэн, саҕыллан үөскээһинэ үөрүүлээх да, киэн туттунуулаах да суол.
ХНТ конференциятыгар этиллибит идеяны оччолорго биһиги республикабыт тута өйөөбүтэ. Правительство учуонайдары уонна специалистары мунньан, республика туруктаахтык сайдыытын киэҥ Программатын, онтон кэлин республика ХХI үйэ маҥнайгы чиэппэригэр стратегиятын оҥорбута.
Олох-дьаһах сайдыыта, экология туруга бигэ буолууларын быһаарар боппуруостар айылҕа үөрэҕин, техническэй уонна общественнай билии наукалара холбоһон бииргэ үлэлээһиннэрин эрэйэр. Билии-көрүү бары күүһүн бииргэ түмнэххэ эрэ, Саха Республиката, Россия туруктаах сайдыыларын хааччыйыахха сөп.
Маныаха сүрүн хамсатар күүһүнэн, бастатан туран, урукку курдук айылҕа сиртэн хостонор баайа буолбакка, билии-көрүү, интеллект, инновация научнай-техническэй уонна технологическай оҥоһуктара, производство үрдүк култуурата буолуохтаахтар.
Иккиһинэн, олох-дьаһах култууратын үрдээһинэ, биһиги хотугу дьон уруккубут курдук аймах-билэ дьоҥҥо кыһаллыы, бэйэ-бэйэни хардарыта өйөһүү, айылҕаны кытта дьүөрэлээхтик сыһыаннаһан олоруу үгэстэрин тилиннэриэхтээхпит. Норуоппут историческай уопута мээнэҕэ хаалбатах, ону төттөрү сөргүтэргэ баҕа, кыһаллыы хаттаан эргиллэн эрэр.
Үсүһүнэн, туруктаах сайдыы иһин государстволар икки ардыларыгар сөбүлэһии, күүһү холбооһун политикатын ыытыы.
Бу үс хамсатар күүһү билигин Михаил Ефимович бэйэтин этиититтэн холобурдаталаан, тэнитэ соҕус өйдүүргэ холонуоҕуҥ.
Билии-көрүү, интеллект өттүнэн ыллахха, уопсастыба тохтоло суох эбиллэ, саҥардылла турар научнай билиинэн, саҥа арыйыыларынан хааччылла туруохтаах. Холобур, генетикаҕа уонна биохимияҕа олоҕуран, биотехнологиялар сотору кэминэн аан дойду үрдүнэн аччыктааһын проблематын күннээҕи бэбиэскэттэн уһулар кыахтаннылар. Учуонайдар энергетика тутаах проблемаларын быһаарары эмиэ эрэннэрэллэр. Термоядернай реакция салаллар кистэлэҥэ арыллара чугаһаата. Экология өттүнэн куттала суох энергия күүһүн арыйыыга ыкса ылсан үлэлииллэр.
Олох-дьаһах култуурата — өй-санаа өттүнэн чэбдигирии аан дойду үрдүнэн сайдыахтаах. Государстволар икки ардыларыгар айылҕа баайын төһө кыалларынан элбэҕи сомсор иһин күрэстэһии хааччахтаныахтаах.
Ол өттүнэн Саха Республикатыгар айылҕаны харыстаа- һын саҥа систиэмэтигэр улахан үлэ ыытыллыбыта. Манна өссө төгүл Ж.Алферов «Ле Матэн» хаһыакка биэрбит сыанабылын өйдөөн кэлэбит: «Сахалар аан дойдуга өй-санаа уруогун биэрэллэр… Бу айылҕаны харыстааһын олус суолталаах тыын боппуруоһун аан дойдуга ким хайа иннинэ урут өйдөөбүт хотугу норуот мындыра маныаха көстөр» диэн.
Истэ болҕойуҥ, бэйэбит да билбэппитинэн, бүтүн Россия Эбэ хотуҥҥа, аан дойду улуу омуктарыгар үтүөкэннээх холобурдары көрдөрө олорор эбиппит буолбатах дуо? Муҥур уһугар, аан дойдуну, Ийэ айылҕаны быыһыыр аналлаах үтүө сүбэни биэрээччилэр, дьоһун холобуру көрдөрөөччүлэр хотугу эргимтэ, Арктика омуктара биһиги буолан тахсар эбиппит буолбаат! Бу суверенитеппыт кэминээҕи салалтабыт мындыр дьаһалын, үтүөкэннээх холобурдарын сүдү суолталарын өйдүөххэ, сыаналыахха, киэн туттуохха наада, оннооҕор буолуоҕу дарбаталлар ахан. Элбэх чаҕылхай чахчылардаах, истиҥ патриотическай тыыннаах М.А. Тырылгин кинигэтин аахпыттар хотугу норуоттар айылҕаны кытта дьүөрэлэһэн олорбут үтүө үгэстэрин, сырдык санааларын, сытыары-сымнаҕас майгыларын, сатабылларын-тулуурдарын туһунан үгүһү билбит, иҥэриммит буолуохтаахтар. Кырдьыга даҕаны, киэҥ туундараҕа киирдэхтэринэ, халыҥ тайҕаҕа хаайтардахтарына, дьиэлэрин арҕаатыгар даҕаны мунар кэлии дьон хотугу норуоттара суох кылгас историческай кэм иһигэр бүтүн Сибиири, илиҥҥи муора эҥээрин тилийэ сүүрбэтэхтэрэ чахчы. Ону баччааҥҥа диэри билиммэккэ, аҥаардастыы бэйэлэрин эрэ өҥөлөрүн курдук өҥнө олороллор, ол өй-санаа тохтуохтаах.
Америка индустриальнай сайдыы үлүскэнигэр бэйэтин континенын кислородун бүтэрэн, атын континеннар суоттарыгар олорорун туһунан ааспыт үйэ ортотугар суруйбуттара. Билигин сэрии сэбин күүһүнэн атын дойдулар салгыннарынан тыынар эрэ буолбатах, сирдэрин баайын, ньиэптэрин хоро таһа олорор. Атын дойдулар эмиэ оннук колониальнай политиканы ыыталларын түмүгэр Сир Ийэ — Аан Айылҕа айылгытын отуора айгыраата, киҥэ-наара холунна. Ол иэстэбилэ-ирдэбилэ иэммитин аһытара күннэтэ күүһүрэн иһэр. Ол да буоллар билигин даҕаны аан дойду улахан государстволара ону өйдүөхтэрэ өссө да ыраах. Олоҥхо бухатыырдара сири-дойдуну алдьаталларын кэрэйбэккэ тохтообокко охсуһалларын үөһээҥҥи айыылар сорук боллурдара тиийэн тохтотоллорун, кэмниэ кэнэҕэс муҥур уһугар уот кудулу байҕал ортотугар турар очуос үрдүгэр үтэйэллэринии, чэгиэн буордаах, чэбдик салгыннаах, көтөр сымыыта сытыйбат тыйыс дойду оҕолоро, биһиги, кырдьыгын баран эттэххэ, өйбүт-санаабыт оҕуругунан, эппит-хааммыт тулуурунан, сиэрбит-майгыбыт ситэтинэн (төһө да арыгынан алларыта сатааталлар) сылаас дойдуга айылҕа бэлэмигэр алтахтаан атааннаһар, айылҕаттан аҥаардас хорон сиир, ылар эрэ саҥнаах дойдулар олохтоохторунааҕар быдан мындыр, эйэ-дэмнээх дьон буоллахпыт эбээ. Онтубутун билиммэккэ наар тэпсиллэ, баттана эрэ олоруохтаахпыт курдук, куруук бэйэбитин самнарына эрэ сананаахтыыбыт.
Өйдөһүү, сомоҕолоһуу, государстволар икки ардыларыгар күүһү холбоон туруктаах олоҕу туругурдуу — бу айылҕа уорун-кылынын утары туруулаһыыга сүрүн хамсатар күүс. Дойдулар икки ардыларынааҕы бииргэ үлэлээһин көрүҥэ бэйэ-бэйэни итэҕэйсиигэ, араас өрүттэрдээх тэҥ сыһыаҥҥа олоҕуруохтаах. Биһиги республикабыт аан дойду цивилизациятыгар эрэллээхтик холбоһон, юНЕСКО, Хотугу форум, Арктическай Сэбиэт, онтон да атын аптарытыаттаах тэрилтэлэр истэригэр бэйэтин актыыбынай үлэтинэн убаастабылы, билиниини ылбыта. Дьокуускай куораппыт хайыы-үйэҕэ үгэскэ кубулуйбут «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньуулар кииннэринэн буолла. Манан сиэрдээн, интеллигенциябыт английскай тылы билэр эрэ буоллаҕына сатанар кэмэ үөскээтэ. Аныгы олох ирдэбилэ оннук.
……………………………………………………………………..
Маны таһынан, интеллигенция хайдах даҕаны политика тас өттүгэр хаалар туһа суох. Ону политика илии-хары үлэтэ буолбата, интеллектуальнай үлэ буолара даҕаны туоһулуур. Биһиги киһи аймах уонна бэйэбит норуоппут муспут үтүө үгэстэрин (тастан киирии сыаннастарын буолбакка) тутустахпытына, мунуубут-тэниибит, алҕаһы оҥоруубут аччыа. Салайааччыларбыт, политиктарбыт өй-санаа өттүнэн чэбдигириилэрэ наада. Көрү-нары олус тутуһуу: элбэх ыһыахтары тэрийии, норуот аччыктааһыны эрэ үрдүнэн (ордук хоту улуустарга) олордоҕуна, уонунан мөлүйүөннээх сыбаайбалары тэрийии, спорду бизнескэ кубулутуу (биирдэ маһы тардан ылыыга массыынанан бириэмийэлээһин) сиэрдээх быһыынан ааҕыллыахтарын сатаммат.
Биһиги норуоппут суверенитеппыт өҥөтүнэн айылҕаттан талаанынан, ханнык эрэ 10–15 сыл иһигэр модун култуурунай-историческай, цивилизаторскай хардыыны (прорыв) оҥордо. Бэйэтин дьүккүөрдээх үлэтинэн-хамнаһынан саха маҥнайгы көлүөнэ интеллигенцията баҕарбыт баҕатын олоххо киллэрдэ. Этиллибиккэ олоҕуран түмүктээн эттэххэ, «Үс Хочо» инновационнай бырайыак оҥоһуллуута оруннаах, сабаҕаланыыта саҕалааһыннаах. Ону сыта-тура сыаналыаҕыҥ, тура-олоро толкуйдуоҕуҥ!
Саха сирэ. — 2005. — Атырдьах ыйын 24 к.
Өйбүт-санаабыт чэбдигириитэ — кэскилбит төрдө
Уопсастыба доруобуйата —
нация баайа-дуола.
М.Е.Николаев
ХХ үйэ киһи аймах дьылҕатыгар наука-техника сөҕүмэр сайдыытын, үлэ-хамнас оҥорумтуотугар балысхан ситиһиилэри аҕалбытын таһынан, дьон-сэргэ эт-хаан, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн сатарыйыытыгар, куһаҕан дьаллыкка сыстыытыгар тиэрпитэ. Омук олоҕор, кэнчээри ыччат кэскилигэр арыгы дьайыыта олус кутталлааҕын саха үөрэхтээхтэрэ, өркөн өйдөөхтөрө эрдэттэн сэрэйэн, омуктарын быыһыыр суолу-ииһи өссө үйэ анараа өттүнээҕитэ кэмтэн ыла көрдөөбүттэрэ биллэр. Ону туоһулуур чаҕылхай холобурунан 1904 сыллаахха Өксөкүлээх Өлөксөй көҕүлээһининэн Чурапчыга тэриллибит арыгыны испэттэр уопсастыбалара буолар. Аны кыһын олунньуга бу уопсастыба төрүттэммитэ сүүс сылын бэлиэтиэхтээхпит. Архыыптан көстүбүт билиҥҥи киһи санаатыгар соһумар дьикти докумуон кэпсииринэн, бу дьоҕус тэрилтэни төрүттээччилэринэн буолбуттар: Боотуруускай улуус суруксута Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй, учуутал Егасов, биэлсэрдэр Окольскай, Бартенев, улуус кулубата Башарин, көмөлөһөөччү суруксут Кожевин уонна туора урдус (инородец) Афанасий Саввин. Бу тэрээһин олоххо киириитэ, бигэргэниитэ, киһи сөҕүөн курдук, оччотооҕу былаас чыын-хаан үрдүк сололоохторун көрүүлэригэр бары ымпыгы-чымпыгы барытын туораабыт. Уопсастыба устаабын Дьокуускай уобалас күбүрүнээтэрэ уонна Иркутскай генерал-күбүрүнээтэрэ көрбүттэр. Салгыы устаабы Ис дьыала министерствота көрөн баран кэккэ уларытыылары киллэрбит. Ыраахтааҕы былааһын үрдүк сололоох көрөр-истэр уорганнарын үлэһиттэрэ уопсастыба тэрийээччилэрин хас биирдиилэрин сиэр-майгы, былааска бэри- нии өттүнэн төһө эрэллээхтэрин көрөн-истэн үөрэппиттэр.
Дьэ, маннык үлүгэрдээх үрдүкү сууттар ураты суолталаан, ырыҥалаан көҥүл биэрбит тэрилтэлэрин сыала-соруга туох эбитий диир буоллахха, Боотуруускай улууһун Чурапчытааҕы, барыта отут сэттэ олбуордаах, 231 киһилээх түөлбэтин итирдэр утахтар бары көрүҥнэриттэн араҥаччылааһын буолар эбит. Бу туһуттан нэһилиэнньэ ортотугар бары сиэри-туому, салалта ирдэбилин тутуһан туран, чэйдиир сирдэри, остолобуойдары, ааҕар балаҕаны олохтооһун, сиэр-майгы, арыгы буортутун туһунан брошюралары, кинигэлэри тарҕатыы, бэсиэдэлэри, түмсүүлэри, куруһуоктары тэрийии, дьон-сэргэ дьарыктаах, үлэлээх буолуутун хааччыйыы, кыамматтарга үбүнэн-аһынан көмөнү оҥоруу буолуохтаах эбит. Уопсастыба тэриллиитин кэнниттэн үлэ-хамнас хайдах барбытын, төһө өр үлэлээбитин, ситиһиитэ, түмүгэ хайдаҕын туһунан сибидиэнньэ баара биллибэт эрээри, бука, Өксөкүлээх, Егасов курдук дьон ылсыбыттара си-дьүгээр хаалбатаҕа буолуо диэн бүк эрэниэххэ сөп. Манна киһи кэрэхсиирэ, сөҕөрө баар, оччотооҕу киһи-сүөһү аҕыйах, арыгы диэн ас, билиҥҥи миэркэтигэр холоотоххо, букатын кээмэйдээх кэмигэр Өксөкүлээх барахсан бүгүҥҥү алдьархайбытын өтө көрөн, эрдэттэн дьаарханан сэрэтии, өйдөтүү үлэтин саҕалаабыта-түстээбитэ буолар.
Ханна да тиий — сир-дойду саҕалаах-саҕахтаах. Үтүө дьарык төрдүлээх-төбөлөөх. Ону ааспыты арҕаран, сүппүтү сөргүтэн, атыннык эттэххэ, историябытын хасыһан өспүт өбүгэлэрбит бэйэлэрин кэмнэригэр хайдах дьаһанан, суол-иис тобулан, эстэн-быстан хаалбакка, иннилэрин-кэннилэрин хайынан, тыыннаах ордон кэлбиттэрин үөрэтэр-билэр, сүбэ-ама ылынар үтүө үгэһи үөдүппүт маҥнайгы Президеммит М.Е.Николаев, Өксөкүлээх өлбөт-мэҥэ уутунуу өркөн өйүн бараммат баайын дьаныһан үөрэтэн, үлэлээбитин былаһын тухары күн бүгүнүгэр диэри олоххо киллэрэн кэлбитэ туох да үгэтэ-хоһооно суох биһиги дьолбут буолар. Сэбиэскэй кэмҥэ киин былааска, партия иитэр ирдэбилигэр ньыла бэринэн, нэктэл кулут буолан этэрбэспит тумсуттан ырааҕы көрбөтөх муҥмут — олорчу уруккуну умнубуппутугар, ааспыты ахсарбатахпытыгар сытар.
Киһи аймах үһүс тыһыынча сыл боруогар сиирэ-халты үктэнээт, иннин-кэннин саҥардыы чарапчыланан көрүнэн эрэр кэмигэр Саха Республикатын маҥнайгы Президенэ М.Е.Николаев 2000 сыл кулун тутар 15 күнүгэр Саха сирин норуоттарын форумугар олох чэбдик өрүттэрин — чөл олоҕу сайыннарыы кэскиллээх тосхолун (доктринатын) дьонун-сэргэтин иннигэр киэҥ дьүүлгэ таһаарбыта. Чөл олох диэн олус киэҥ өйдөбүл. Кини нацияҕа куттал суох буолуутун боппуруоһун кытта сибээстээх тыыннаах ордор туһунан норуот өйө-санаата, философията буолар диэн эппитэ.
Быйыл, бэс ыйын 26–29 күннэригэр, Өктөмҥө Хотугу форум аан дойду таһымнаах иккис мунньаҕа буолан ааста. Онно Америка, Канада, Финляндия, Россия 14 регионнарыттан уонна Саха сирин улуустарыттан мустубут барыта 250 киһи иннигэр М.Е.Николаев кэс тыл этэригэр, чэгиэн-чэбдик олох өйдөбүлүн киэҥник, дириҥник хабан кэпсэтии тахсарыгар, олус статистиканан үлүһүйбэккэ, дьыала омсолоох өрүттэрин төрдүн-төбөтүн түөрэн, ону туоратар үлэни, хамсааһыны хайдах көҕүлүөххэ, тэрийиэххэ сөбүн туһунан сүбэлэһэллэригэр баҕатын биллэрбит.
Хаһыат матырыйаалларыттан көрдөххө, бу киэҥ хабааннаах мунньах түөрт күн устата сэттэ секциянан үлэлээн, арыгы, табах, наркомания, спид ыарыы дьайыыларын утары охсуһуу ньымаларын тула киэҥ кэпсэтиинэн, сүбэ-ама атастаһыынан түмүктэммит. Бу куһаҕан дьаллык көрүҥнэрэ кыраныыссаны билиммэтэ, арыгы, наркомания биһиги, сахалар, эрэ алдьархайбыт буолбатаҕа бэлиэтэммит. Тас сайдыылаах омук дойдуларын ыалдьыттара эмиэ бэйэлэрин иэдээннэрин, ордук наркомания, спид туһунан кэпсэтиини ыыппыттара.
Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Екатерина Ни- китина телевидениеҕа пиибэни рекламалыыры утарар туһунан оҥоһуллубут бэлэм сокуон баччааҥҥа диэри Госду- маҕа ылылла илигин туһунан сөпкө тоһоҕолоон этэр. Норуот, ыччат доруобуйатын суотугар пиибэни атыылааһынтан киирэр барыстан тииһэр Госдума депутаттарын бөлөҕө (маннык «политиктар» дьылҕабытын түстүүллэр!) тэрээһиннээх утарсыыларынан, бу сокуон кыайан ааспат эбит. Кинилэр «өҥөлөрүнэн» пиибэ итирдэр утах буолбакка, аһылык бородууктатын быһыытынан сыаналанан, юридическай өттүнэн түүннэри-күнүстэри рекламаланара көҥүл. Саха сиригэр ону бопсуу тута борокуратуура уонна интэриэстээх дьон өттүлэриттэн суутунан эккирэтиллэр, кинилэр этиилэринэн, ол — федеральнай сокуону кэһии үһү. Киһи кэлэйэр көстүүтэ буолбатах дуо, норуоту утары үлэлиир, уопсастыба доруобуйатын соруйан айгыратарга аналлаах сокуону ылына олорор, норуот баҕатын, уйгутун туруулаһыахтаах нэһилиэнньэ талбыт Госдуматын депутаттарын быһыылара-майгылара?
Историяҕа биллэринэн, Россияҕа уонна Америкаҕа хоту дойду норуоттарын арыгылатыы сорук быһыытынан былааннаахтык ыытылла сылдьыбыта, сорох сиргэ билигин даҕаны баара биллэр суол эбит. Арыгылатыы, Америкаҕа ааттыылларынан, «өлүү өрүһүн» көмөтүнэн халыҥ баайдаах сирдэри утарсыыта суох былдьыылларыгар, түүлээҕи уонна булт бородууктатын атын көрүҥнэрин босхону эрэ үрдүнэн ылалларыгар былыр-былыргыттан олус табыгастаах ньыма буолар. Екатерина Никитина этэринэн, биһиги соторутааҕыта Россия үрдүнэн арыгылааһыҥҥа уон регион иһигэр киирсэр эбит буоллахпытына, билигин биир бастакынан сылдьар үһүбүт. Төттөрүтүн, киһи үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн чөл олоҕу өйөөччүлэринэн сороҕор криминальнай күүстэр, буруйу оҥорооччулар, ойууттар буолар түбэлтэлэрин (Камчаткаҕа, Екатеринбурга) истэн, эмиэ туспа сөҕүү-махтайыы буолбут. Дьэ булкуур, түҥ-таҥ олохтоох дьон буолбатахпыт дуо?
Арҕаа дойдуларга чөл олоҕу тутуһууну атыннык быһаараллар эбит. Холобур, Швецияҕа, Норвегияҕа арыгыны испэт, табахтаабат дьону харчынан бириэмийэлииллэр, оттон төттөрүтүн оҥорор дьону дуоһунастарыгар үрдэппэттэр. Иһэр, табахтыыр киһини, уопсастыбаҕа «аморальнай» буоларын быһыытынан, хаһан да былаас үрдүкү дуоһунаһыгар ытыарбаттар. Биһиэхэ итинник ньыманы туттар буоллар, салалтаттан, парламентан сорох кыра бырыһыан көҕүрүө эбитэ буолуо диэх санаа кэлэр.
Хотугу форум иккис мунньаҕын түмүктүүр тылыгар Михаил Николаев: «Арыгылааһыны утары үлэҕэ стационардары, араас кииннэри арыйан, проблеманы быһаарыахпыт дии саныыгыт. Саммит үлэтин кэмигэр араас санаа этилиннэ, үрдүк таһымнаах научнай дакылааттар киирдилэр эрээри, саамай кылаабынайы истибэтим. Ол — норуот духуобунай тутула, сиэрэ-майгыта. Духуобунас, сиэр-майгы боппуруостарын быһаарбакка сылдьан, арыгылааһыны кыайбаккын. Киһи өйүн-санаатын уһугуннарыахха наада, дууһатын кэрэтин аһыахха, оччоҕуна эрэ иллээх гражданскай уопсастыбаны тутуохпут. Мөкү дьарыктан босхоломмут саҥа олох сиэрин оҥоруохха наада», — диэн тоһоҕолоон бэлиэтээбит.
Бу этииттэн көстөрүнэн, Михаил Ефимович иккис саммит үлэтинэн, арааһа, астымматах. Кэпсэтии, үлэ наар ыарыыны-дьаллыгы сирэй бэйэтин (следствиетин) кытта охсуһууга, үлэлээһиҥҥэ анаммыт. Оттон арыгы-табах дьаллыгын төрдүн, силиһин түөрэр үлэ-хамнас туох буолуохтааҕын, ол хайдах ыытыллыахтааҕын туһунан дириҥ соҕус хорутуулаах кэпсэтии, сүбэ тахсыбатах. Ордук саныыр омуктарбыт даҕаны бэрэстэбиитэллэрэ маныаха кэрэхсэбиллээҕи эппэтэхтэр. Ол аата, кинилэргэ, биһиэхэ курдук, бу боппуруоска сүрүн хайысха — доктрина оҥоһулла илик эбит, онтон атын кинилэр ылынымтыа, толоругас муҥутааннар дьыаланы төрдүттэн хамсаппыттара ырааппыт буолуох этэ. Оттон биһиэхэ Михаил Николаев үйэ анараа өттүнээҕитэ Өксөкүлээх кыттыктаах Чурапчыга тэриллибит арыгыны испэттэр уопсастыбаларын устаабыгар олоҕуран, Россия регионнарыттан аан бастакынан Сахабыт сирин норуоттарын олоҕун төрдүттэн чэбдигирдэр, өйдөрүн-санааларын саҥардар, күүһүрдэр сыаллаах судаарыстыба политикатын — доктринатын ылыммыта хайыы-үйэҕэ төрдүс сылыгар барда. Онон кини бу сүдү суолталаах, улаҕалаах-кэскиллээх хамсааһын аҕата буоларын туох да саарбаҕа суох бары билиниэх тустаахпыт.
Хотугу форум иккис мунньаҕын киирии тылыгар киһи доруобуйата баай-дуол муҥутуур чыпчаалыгар киирсэр киэҥ хабааннаах өйдөбүл, ханнык баҕарар кыра да, улахан да норуот национальнай сыаннаһа, баайа буолар диэн эппитэ. Хас биирдии гражданин доруобуйа диэн тугунан да кэмнэммэт сыаналаах баай буолар суолтатын өйдүөхтээҕин, оттон чэгиэн-чэбдик олох кини үрдүк култууратын көрдөрүүтүнэн буолуохтааҕын бэлиэтээһинэ XXI үйэ сүрүн соруга. Бу сүрүн өйдөбүлү-соругу дьоҥҥо-сэргэҕэ, норуокка хайдах тиэрдэр, хайдах олоххо киллэрэр, хас биирдии киһи барыта өйдүүрүн, долоҕойугар хатыырын курдук гына туох үлэни-хам- наһы ыытары тула саммит кыттыылаахтара кэпсэтиэхтээх, сүбэлэһиэхтээх эбиттэрэ буолуо. Ол эбэтэр хас биирдии гражданин өйүн-санаатын ыраастыыр, чэбдигирдэр үлэни аллараттан, норуот алын араҥатыттан саҕаланыахтааҕын, этэргэ дылы, интеллектуальнай революция ыытыллыахтааҕын ситэ өйдөөбөккөбүт, быстах-остох, ардаҕа суох кураанах этиҥ курдук, үөһэ эргимтэҕэ муста түһээт, этэн-тыынан дарбыйан, уочараттаах бэлиэтэниини (галочканы) туруораат, тарҕаһан хаалабыт. Онтубут даҕаны кэмиттэн кэмигэр отчуоттуур эрэ кыһалҕаттан эбэтэр быыбардар хампаанньаларын кэмигэр ыытыллар. Кураанах кураанах курдук туох туһалаах буолуой, туох да сиигэ-симэһинэ суох курааннаабыт кырыс кэриэтэ кууран-хатан хаалара эрэбил буоллаҕа. Былыр үлэни-хамнаһы бахтаппыт (кэлин буолбатах) бассабыыктарбыт курдук ыччаты түмэн, пионер, комсомол оннугар аныгы эрчимнэр, хоһууттар хамсааһыннарын, этэрээттэрин, бөлөхтөрүн учаастак, нэһилиэк аайы тэрийэн ыыттахпытына эрэ, туох эмэ көдьүүстээх түмүгү ситиһиэхпит. Бу биир хампаанньанан, уурааҕынан-дьаһалынан быһаарыллыбат, хас эмэ уонунан сылларынан түмүгүн көрдөрөр унньуктаах уһун үлэ буолуохтаах. Судаарыстыба ылыммыт политиката — доктрината баар, ону утумнаахтык, былааннаахтык быстах хампаанньаҕа кубулуппакка, систиэмэлээх ситимэ быстыбат үлэ быһыытынан олоххо киллэриэхтээхпит. Онуоха былаас, судаарыстыба өттүттэн тэриллибит бары усулуобуйа: бигэ материальнай база, саҥа технология, үчүгэй кадрдар, наука өйөбүлэ — барыта баар. Онон үлэлиэххэ эрэ наада.
— Мин президенинэн талыллан баран, аан маҥнай ылыммыт уурааҕым «Саха Республикатыгар доруобуйа харыстабылын тупсарыыга уталытыллыбат соруктар» тустарынан 1992 сыллаахха тохсунньу 13 күнүгэр илии баттаабыт дьаһалым этэ, — диир Михаил Ефимович иккис саммит мунньаҕын саҕалыырыгар, — аҕыс сыл буолан, баран Саха сирин норуоттарын форумугар Саха Республикатыгар чэбдик олох туһунан доктрина көрүллүбүтэ. Бу аҕыс сыл уопсастыбаны саҥа идеяҕа бэлэмнээһин уонна онуоха сөптөөх усулуобуйаны тэрийии кэмэ этэ.
Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, чөл-чэбдик олох ханнык баҕарар уопсастыбаҕа судаарыстыбаны сүрүннүүр, систиэмэлиир биир кэлим идеянан буолар. Кинини олоххо киллэрии үгүс, киэҥ, бэйэ-бэйэтиттэн ситимнээх араас хайысхалаах соруктары — доруобуйа харыстабылын, физкультура уонна спорт, үлэ усулуобуйатын, сиэр-майгы боппуруостарын быһаарары эрэйэр. Маныаха булгуччулаах усулуобуйанан, программаны наукаҕа олоҕуран, нуорма-быраап сөптөөх базатын тэрийии буолар. Бу соруктары быһаарыы үс төрүккэ олоҕурар. Ону, быһа холуйан, маннык бөлөхтөргө араарыахха сөп:
Маҥнайгытынан, наука өйөбүллээх сөптөөх материальнай-техническэй базаны тэрийии, саҥа технологиялары киллэрии.
Иккиһинэн, үрдүк квалификациялаах кадрдары бэлэмнээһин уонна кинилэри аттаран туруоруу проблематын быһаарыы, көдьүүстээхтик үлэлииллэригэр сөптөөх усулуобуйаны тэрийии.
Үсүһүнэн, дьыала төһө кыалларынан туораттан орооһуу суох буоларын курдук гына, чаһы кэриэтэ туочунай тэрээһиннээх буолуохтаах.
Ол ханнык баҕарар хайысхаҕа, доруобуйа харыстабыла, физкультура уонна спорт эбэтэр тулалыыр эйгэни араҥаччылааһын буоллун, амтаннаах ас бородууктатын оҥоруу эбэтэр оҕо саас харыстабылын боппуруоһа да буоллун — барытыгар сыһыаннаах.
Балартан биирдэстэрэ эмэ ситэ сыаналамматаҕына, биир кэлим ситим (систиэмэ) көдьүүһэ суох буоларыгар тиийэр.
Мин этиим, баҕар, олус сиһилии ырытыы курдук көстүөн сөп, ол гынан баран чөл-чэбдик олоҕу туругурдууга киһи кыһалҕата-баҕата барыта быһаарылларын мин баар уопукка олоҕуран этиэхпин баҕарабын. Ону таһынан култуура төрдүттэн саҥа көрүҥэ (инновационнай) олохтонуутун этэбин, — диэбитэ.
Саха сирин норуоттарын маҥнайгы форумугар ылыныллыбыт чөл-чэбдик олох доктрината, биллэрин курдук, олоххо киириэхтээх биэс сүрүн боппуруоһу көрбүтэ.
Маҥнайгытынан, уопсастыба олоҕор киһи айымньылаах үлэнэн кыттар дьоҕурун үөскэтии. Үлэҕэ дьоҕурдаах эрэ норуот инникилээх, үчүгэй олоххо тиксэр аналлаах.
Иккиһинэн, киһи эт-хаан өттүнэн чэгиэн (доруобай) буолуутун ситиһии. Чэгиэн, доруобай эрэ киһи үлэтэ-хамнаһа таһаарыылаах, олоххо-дьаһахха, экономикаҕа көдьүүстээх буолар.
Үсүһүнэн, үөрэхтээһин. Үрдүк технологиялар, информация үйэтигэр, наука, техника муҥутаан сайдыытын үйэтигэр киһи эргиччи өттүнэн киэҥ билиилээх, үрдүк үөрэхтээх буолуохтаах. Эргиччи билиилээх, сайдыылаах эрэ киһи историяҕа, саҥа цивилизацияны үөскэтиигэ көхтөөхтүк кыттар.
Төрдүһүнэн, чэгиэн-доруобай, үрдүк үөрэхтээх, киэҥ билиилээх-көрүүлээх киһи, биллэн турар, өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн эҥкилэ суох буолар кыахтаах. Духуобунай өттүнэн чөл туруктаах эрэ киһи айымньылаах үлэҕэ тардыһыыта, кини уопсастыба олоҕор бэйэтин көрдөрүнэр, миэстэтин булунар ньыманан буолуохтаах.
Бэсиһинэн, чөл туруктаах ыраас тулалыыр эйгэ. Ыраас айылҕата, чэбдик тулалыыр эйгэтэ суох чөл олоҕу туппаккын.
Тыыннаах айылҕа — чэгиэн туруктаах генофонд — чэгиэн уопсастыба — бу буолар республика норуоттарын тыыннаах хаалар усулуобуйаларын быстыспат ситимэ.
Республикабыт маҥнайгы Президенэ М.Е.Николаев, бэйэтэ эппитин курдук, доктрина ылыныан аҕыс сыл иннинэ уопсастыбаны саҥа идеяҕа бэлэмнээһиҥҥэ сөптөөх усулуобуйаны барытын тэрийбитэ. Ама билиммэт буолуохпут дуо, доруобуйа харыстабылын, физкультура уонна спорт баараҕай тутууларын, үрдүк үөрэх, компьютер, интернет ситимин, онно аналлаах үтүөкэннээх тутуулары, наукалар, духуобунас академияларын, музыка Үрдүкү оскуолатын, кэлэр көлүөнэҕэ анаан, республика сирин 25 бырыһыаннаах иэнин Ытык Кэрэ Сирдэри тыытыллыбат хаһааска хаалларбытын?! Бу ситэтэ суох аҕыйах холобурдартан да көстөрүнэн, чөл-чэбдик олоҕу тутар усулуобуйа барыта баар, тэриллибит эбит буолбатах дуо? Уонна этиллибитин курдук, барыта бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох чаһы кэриэтэ, этэргэ дылы, үүнүөххэ-үрдүөххэ эҥкилэ суох тэрээһиннээх, барыта киһиэхэ аналлаах сайдыы хайысхалара Россиятааҕар буолуох, атын ханнык сайдыылаах дойдуларга чопчу баарын биир бэйэм этиэхпин ыарырҕатабын.
Арай тус бэйэбититтэн, хас биирдиибититтэн тутулуктаах икки суол итэҕэс. Ол, өйбүт-санаабыт, сиэрбит-майгыбыт тутаҕа уонна онтон ситимнээх айымньылаах үлэҕэ дьоҕурбут суоҕа. Дьэ бу туллар тутаах, силлэр силгэ буолбут икки итэҕэспитин туораттахпытына, чөл олохпутун тутуохтаахпыт. Онон бу икки боппуруос тула кэпсэтиибитин салгыы ыытарга күһэллэбит. Проблемалар иккиэн бэйэ-бэйэлэрин кытта ыкса ситимнээхтэр, онон хардарыта толорсон тэҥҥэ быһаарыллар эрэ кыахтаах курдуктар. Айымньылаах үлэ диэн айар-тутар (творческай) үлэ, өй-санаа, сиэр-майгы тубустаҕына эрэ олоххо киирэр кыахтаах, оттон өй-санаа сайдара, сиэр-майгы тупсара эмиэ үлэттэн, ол гынан баран ыйыллыбыт бэлэм идея-доктрина көмөлөөх үлэнэн быһаарыллыахтаах.
Дьэ онон чопчу туох үлэ ыытыллыахтааҕый? Бастатан туран, өйдөтүү үлэ ыытыллыахтаах. Чөл-чэбдик олох туһунан доктринаны — судаарыстыба ылыммыт политикатын дьоҥҥо-сэргэҕэ, норуокка бүттүүнүгэр тарҕатыы, өйдөтүү үлэтэ буолуохтаах. Хас биирдии киһитигэр, эдэриттэн эмэнигэр тиийэ, ол эбэтэр уһуйаан оҕолоруттан саҕалаан, хас биирдии кырдьаҕаска тиийэ хабыллыахтаах. Идея ис хоһоонун илдьиритэн, былыргы ликбез саҕанааҕы кэм курдук үлэ-хамнас ыытыллыахтаах. Ол туһуттан миэстэтигэр актыбыыстары туруортаан, үлэлэрин түмүгүн көрөн, сыаналаан, үчүгэй үлэлээхтэри киэҥник сырдатан, бириэмийэлээн көҕүлээтэххэ, оччоҕо эрэ уопсастыба хас биирдии гражданина судаарыстыба политикатын өйдүө, сыаналыа этэ.
Билиҥҥи булкуурдаах кэм сүрүн омсотунан былаас уонна норуот икки ардыгар ситим быстыыта буолла. Былаас дьаһала, уурааҕа кумааҕыга, хаһыакка хаалар. Ону тус интэриэстээх чиновник, интеллигенция эрэ ааҕар, интэриэһиргиир, норуот халыҥ араҥата ону аахпат, билбэт. Ол тоҕото биллэр. Үксүгэр туолбат уураахтар, үлэлээбэт сокуоннар норуоту салгытан, кэлэтэн, итэҕэлтэн тахсан хаалалларыттан буолуон сөп. Онон былаас, норуот туспа бэйэ-бэйэлэрин эйгэлэригэр ситимэ суох буһар-хатар курдуктар. Маннык балаһыанньа дьайыыта сороҕор олус наадалаах, норуот, уопсастыба олоҕор ураты суолталаах чөл олох доктринатын курдук судаарыстыба политиката болҕомтоҕо ылыллыбакка, норуокка тиийбэт түбэлтэтэ тахсар. Бу балаһыанньаны ситэриилээх былаас толорор уорганнара, туһааннаах тэрилтэлэр таба сыаналаан, сөптөөх түмүгү оҥостунуохтара, норуоту кытта үлэни сэргэхситиэхтэрэ дии саныыбын.
Киһи өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн ырааһырыыта, тупсуута, байыыта сүрдээх киэҥ ирдэбили хабар өйдөбүл. Үлэҕэ-үөрэххэ, олоххо-дьаһахха, дьиэ кэргэҥҥэ, доҕорго-атаска сыһыан буоллун, тулалыыр эйгэни, айылҕаны харыстааһын эбэтэр үйэни эрэ кыайбат кэм устата мэнэрийии аҥаардаах айдааран кэлбит тиэмэбит норуоттар доҕордоһууларын ис туруга даҕаны буоллун — барыта өй-санаа чэбдигириитин, сиэр-майгы тупсуутун эрэйэр, атыннык эттэххэ, духуобунас сайдыытын киэҥ эйгэтин хабар өйдөбүллэр.
Бу өйдөбүллэр бары санаа хоту толору тутуһуллан олоххо киирдэхтэринэ, дьэ оччоҕо чэбдик өйүнэн-санаанан салайтаран, ыраас сиэри-майгыны тутуһан, арыгыбытыттан-табахпытыттан аккаастанан, айымньылаахтык үлэлиир чөл олохтоох, үчүгэй доруобуйалаах саҥа уопсастыба гражданиннара буола түһүөхтээх этибит. Биллэн турар, бары сүүс бырыһыан өйбүт-санаабыт кэрэтийэрэ-киэркэйэрэ, быһыыбыт-майгыбыт тупсара-ырааһырара кыаллыа суоҕа — ол айылҕа сокуона, үчүгэйгэ куһаҕан утары хайаан да баар буолуохтаах. Ол гынан баран, куһаҕан дьаллыктан арыгыттан-табахтан арахсан айымньылаахтык үлэлиир кыах тоҕо суох буолуой? Онуоха, эппиппит курдук, усулуобуйа барыта тэриллибитэ. Ама үчүгэй доруобуйалаах, киэҥ билиилээх, үрдүк үөрэхтээх, билиҥҥи туругунан чөл соҕус судаарыстыбанан араҥаччыланар айылҕа ортотугар олорор, үрдүк айымньылаах да буолбатар, сөбүгэр үлэлээх-хамнастаах киһи эккирэтиһэн туран арыгыны-табаҕы тоҕо иһиэй-тардыай? Онон сыал-сорук тэриллибит баар усулуобуйалары туһанан, бары кыаҕы-күүһү, өйү-санааны, сиэри-майгыны чэбдигирдии, ырааһырдыы иһин туһуланыахтаах. Онуоха туох оҥоһуллуон сөбүй?
Бастатан туран, түмсүү, холбоһук тэрилтэлэрэ. Ханнык баҕарар уопсастыбаҕа кыра оҕотуттан кырдьаҕаһыгар тиийэ түмэр, холбуур күүстэр баар буоллахтарына эрэ, ол уопсастыба олоҕо бигэ туруктаах буолар. Онон сиэрдээн, урукку самныбыт уопсастыбабыт маҥнай туруутун эрдэҕинээҕитин саҕана курдук, көрүнньүгэ суох араас дуй-хах сыстыбатах, дьиҥнээх өй-санаа, сиэр-майгы туругун иитэр, үөскэтэр тэрилтэлэр наадалар. Холобур: октябренок, пионер, комсомол оннугар эрэл, эрчим, хоһуун диэн. «Хоһуун» диэн хамсааһын тула кэпсэтии саҕаланан иһэн симэлийдэ, ону хат тыын уган тилиннэриэххэ, күүһүрдүөххэ. Маннык холбоһуктары былаас политикатын быһыытынан тэрийэн, кинилэргэ тирэҕирэн, өйдөтөр-иитэр үлэни норуот алын араҥатыгар тиэрдэр эрэ кыахтаахпыт.
Иккиһинэн, былаас, уопсастыба туһааннаах тэрилтэлэрэ күүскэ үлэлиэхтээхтэр. Култуура министерствота, республика норуоттарын генофондатын харыстыыр департамент, Духуобунас академията уонна кинилэргэ сыһыаннаах тэрилтэлэр. Элбэх киһиттэн истэбин, Михаил Ефимович кыһамньытынан чөл олоххо үп бөҕө көрүллэн, улахан структуралар тэриллэн баран үлэлэрин түмүгэ көстүбэт диэни. Сөпкө этэллэр дии саныыбын, түмүк, кырдьык, көстүбэт. Тоҕо? Эппиппит курдук, норуокка тиийбэттэр. Үлэлэрэ, дьаһаллара, быыбар саҕана арыый сэргэхсийэ түһэр, алын сүһүөх уопсастыбалары кытта суруйсуулара, үлэлэһиилэрэ барыта кумааҕыга хаалар. Нэһилиэнньэни, дьону-сэргэни кытта дьиҥнээх үлэ ыытыллыбат. Ол сүрүн төрүөтүнэн үөһэ эппит нэһилиэнньэни түмэр холбоһуктар суохтара буолар. Үлэлиэхтэрин баҕарбыттарын да иһин, тирэхтэрэ суох.
Аҕыйах тылы Саха Республикатын култууратын министерствотыгар туһаайан этиэххэ сөп. Үлэ, сүрүннээн, театр, эстрада, киинэ эрэ тула барар. Суруйааччылар сойуустарын кытта үлэ олох ыытыллыбат. Министрбит режиссер идэлээх эрээри, кэлтэй омук классиктарын эрэ айымньыларын сценаҕа туруоруунан үлүһүйэрин Суорун Омоллоон сөпкө бэлиэтээн этэр. Аны аҥаардастыы историяҕа охтуу, билиҥҥи кэми (современность) сырдатыы тиэмэтин күннээҕи тирээн турар кыһалҕалар боппуруостарын көтөҕүүнү атарахсытыы эмиэ баар.
Үсүһүнэн. Саамай уустук, ыарыылаах боппуруоспут республика норуоттарын икки ардыларынааҕы сыһыаны тупсарыы. Дьэ кырдьык, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ саҕаланыаҕыт- тан ыла урукку Союз таһымынан бу тиэмэҕэ өйбүт-санаабыт балаҕадыйыар диэри кэпсэттибит ини, кэпсэппэтибит ини. Этэргэ дылы, араас араатардааһыннар, дакылааттар бөҕө ыытыллыбыттара. Ол түмүгэ тугуй? Аан дойдуну күөнтээн олорбут улуу судаарыстыбабыт ыһыллыытын биир биричиинэтинэн бэйэбит испитигэр норуоттарбыт атааннаһыылара буолбута. Чуолкайдаан эттэххэ, оччотооҕу национальнай политика улахан норуоту аҥаардастыы өрө тутан, атыттары холуонньа олохтоохторун курдук көрөн сыһыаннаспытыттан тахсыбыта. Ол содулугар билигин 25 мө- лүйүөн нуучча Прибалтика уонна Орто Азия дойдуларыгар быстан хаалан олорор. Оттон биһиэхэ, урут союзнай министерстволар талбыттарынан айбардаан олорбут хаалыылаах республикаларыгар, махтанарбыт, киэн тутта кэпсэнэрбит диэн норуоттар икки ардыларыгар иирээн тахсыбатаҕа буолар. Ол маҥнайгы президеммит ыыппыт сөптөөх национальнай, интернациональнай политикатын, социальнай сиэрдээх буолууну тутуспутуттан этэ. Онуоха усулуобуйаны кини бэйэтин сатабылынан суверенитеты ылынан, бэйэбитин көҥүллүк туттунан-дьаһанан олорбуппутуттан этэ. Хайа күн киһибитин самнарааппытын кытта, унитаристар тутар-хабар күүс-уох структураларга үөһэттэн ускайдааһыҥҥа кииринэн, баай тэрилтэлэр бэйэлэрин көрөр-истэр дьоннорун туруортаатылар. Эмиэ урукку политика ап-чарай ситимигэр төлөрүйбэт гына иккистээн хаптардыбыт…
«МК в Якутии» хаһыакка Скрипин курдук соруйан кигиинэн биһиги үрдүбүтүгэр ытыарбыт «чинчийээччилэрэ» анаан хатыһан туран, хас да түһүмэхтээн, Ойуунускай, Кулаковскай, о.д.а. ааттарын киртитэн, литературабыт бастыҥ айымньыларын (сахалыы биир да тылы билбэт эрээри) «ырытан», хоһоону кэпсээн, кэпсээни хоһоон диэн түҥ-таҥ эрдэн, илэй-балай туойбутун олус кэлэйэ, дьиксинэ аахтыбыт. Эмиэ урукку кэммит ыар салгына аҥылыйан ылбытыгар холоннубут, эмиэ аҕыйах ахсааннаах омуктар бастыҥ дьоннорун, ол аата, норуот чиэһин-суобаһын, үтүө аатын атаҕастыыр санааларын биллэрдилэр. Ол эрээри уруккулуу олорон биэрбэтибит, интеллигенция түмсэн, кинигэ таһааран, санаатын кэпсэтэн, хара имэҥ дьайыытыгар сөптөөх сыанабылы быста. Хаһыакка тахсыбыт ыстатыйалартан «Туймаада саҥатыгар» санаа хоту уоттаах-күөстээх саамай сөптөөх толору харданы Афанасий Иванов-Тоҕой, атын хаһыакка Илья Колосов уонна Егор Алексеев биэрдилэр. Саха тыллаахтар астынныбыт, нуучча тыллаахтар даҕаны бэттэх диэки үтүө санаалаах өттүлэрэ ылыммыт буолуохтаахтар.
Омугунан көрөн сэнэбиллээхтик сыһыаннаһар, дуоһунастарыгар эппиэттээбэт гына талбыттарынан туттар-хаптар, бас-баттах тыллаһар-өстөһөр былаас дьоно туох да буолбатаҕыныы, күн бүгүн ыйа-кэрдэ, дьаһайа олороллор. Бэйэбит бэчээппит, суруналыыстарбыт салайааччылара тугу да билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолан, ньимийэн биэрдилэр. Атын киһилии сокуоннаах, сиэрдээх-туомнаах дойдуларга күн иһинэн дуо- һунастарыттан көтөн, дьүүлгэ-сэмэҕэ тардыллыахтаах бэйэлэрэ бэлэстэринэн күлэн, хоолдьуктарынан оонньоон үрдүбүтүгэр үөгүлүү сылдьаллар. Ааспыт уон сыллаах си-дьүгээр олохпутугар билбэтэх-көрбөтөх, түүлбүтүгэр даҕаны баттаппатах хобдох быһыыбыт-майгыбыт биир-икки сыл иһигэр эмискэ күөрэс гыммыта, аны биэс-алта, уонча сылынан тугу көрдөрөрө биллибэт. Суверенитеппыт кэмэ бэйэбитин көрүнэр, дьорҕоот соҕус буоларга үөрэппитэ таах хаалбата. Кэм хаһыаттарга суруйан, оттон ИДьМ министрин «үтүө быһыытын» урукку депутаппыт В.Данилов сытыы кэпсэтиилээх пресс-конференция ыытан, дьүүллэһэн, билиҥҥитэ син харда биэрэн иһэр, онон бэйэбитин көмүскэнэр курдукпут. Ити үчүгэй, чөл олохпутун оҥосторбутугар өйбүтүн-санаабытын, быһыыбытын-майгыбытын тупсарынарбытыгар кирбититтэн-хохпутуттан ыраастанар биир сүрүн ньымабыт буоллаҕа. Онон бу кэлин кэмнэргэ күүстээх суруналыыстар норуоту, омугу түмэр, сомоҕолуур хайысханы тутуһан суруйаллара олус наадалаах, патриоттуу быһыы буолар.
Дьэ, ыарахан үлэ күүтэр, доҕоттор! Бил баһыттан сытыйар холобурдарын туоратарга, онтон салгыы бүтүн норуот өйүн-санаатын ыраастыырга, сиэрдээх быһыыга-майгыга үөрэтиэх диэтэххэ, биирдэ холбуу тутан көрүүгэ киһи санаата түһэр дьыалата. Ол гынан баран олорон биэрэр, сытынан кэбиһэр эмиэ табыллыбат. Баҕар-баҕарыма, син биир охсуһаргар-мөккүһэргэр, үлэлииргэр-мөхсөргөр тиийэҕин. Дьэ онон хайдах үлэлиэххэ-мөхсүөххэ сөбүй диэн ыйытыыга харда, сүбэ көрдөөн бары кэпсэтиигэ кыттар кэммит тирээн кэллэ. Онон тугу гыныахха сөбүй диэҥҥэ тус бэйэм санааларбын тиэрдэбин.
Маҥнайгытынан. Салалтаҕа, биллэр-көстөр эйгэҕэ сылдьааччылар сиэр-майгы өттүнэн тосту-туора быһыыланалларын бохсор чопчу-чуолкай сокуон ылыныахха наада. Баҕа баҕатыгар, чоху чохутугар диэн баар — бэйэлэрин истэригэр тахсар сиэргэ баппат быһыылары тута туоратар дьаһаллары ылыахтаахтар. Уопсастыба үтүө холобурун туһаналлара, өйүүллэрэ ирдэниэхтээх.
Иккиһинэн. «Норуоттар доҕордоһуулара» диэн үйэ устата ыас гынан ыстаабыт, бэйэни албыннанар харах баайыыта буолбут, урукку үлүбээй уопсай пропаганда лозунуттан аккаастаныахха. Кураанах араатардааһыны тохтотон, норуоттар сыһыаннаһыыларын туһунан дьиҥ олоххо баарынан сиэрдээх кэпсэтиигэ киириэҕиҥ. Араас норуоттар икки ардыларыгар сыһыаҥҥа биирдиилээн дьон доҕордоһуулара, таптаһыылара, дьиэ кэргэн буолуулара элбэх. Ол убаастаһыы, бэйэ-бэйэни тэҥҥэ санаһыы үтүө холобурдара. Онно анаммыт үгүс уус-уран айымньылар, суруйуулар бааллар. Балары киэҥник тарҕатыы, пропагандалааһын ыытыллыахтаах. Америка, атын да омуктар хас киинэлэрэ барыта үрүҥ киһи, негр кыттыыта суох барбат. Өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн геройдар тэҥ таһымнаахтык, өссө сороҕор негрдэр чорбойор курдук көрдөрүллэллэр. Көрөргө олус үчүгэй, омук омуктан итэҕэһэ, үрүҥүттэн-харатыттан тутулуга суоҕа итэҕэтиилээхтик бэриллэр. Биһиги эмиэ итинник киинэлэри, телевизорга көрдөрөр сериаллары оҥоруоҕуҥ. Оччоҕо өйдөһүү, бэйэ-бэйэни убаастаһыы тахсыа этэ буоллаҕа. Холобур, «Ыаллыылар» диэн сериал үчүгэй, итиннэ биир эмэ нууччаны дуу, атын омук киһитин дуу кыбыттар өссө тупсуо, киэҥ өйдөбүллэниэ этэ. Маныаха Култуурабыт министерствота, «Сахафильм» күүскэ үлэлиэхтэрин наада.
Үсүһүнэн. Ааспыт уон сыллаах үлэбит түмүгэ Россияҕа, аан дойдуга биллэр-көстөр буолла. Циркэбит оҕолорун, скрипачтарбыт ситиһиилэрэ, «Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай күрэхтэһиилэр, оскуолаларбыт оҕолоро олимпиадаларга кыайыылара, спорка уо.д.а. ситиһиилэрбит — барыта халлаантан түспэтэх дьыалалар. Суверенитеттана, көҥүл политикалана, тутулуга суох экономикалана сылдьыбыт кэммит үтүө саҕалааһыннарын көстүүлэрэ буолаллар.
Ол да гыннар, киин сир политиката биһиги туспутугар куруук даҕаны баттыгастаах буолааччы. Ону хорсуннук туруулаһан, мөккүһэн суверенитеттана сылдьыбыппыт. Билигин даҕаны оннук балаһыанньа, федеральнай политикаҕа быһа бэриммэппит наада, депутаттарбыт ону туруулаһа сатыахтаахтар. Баайбыт-дуолбут тула киирсиилэргэ кыайтарбатарбыт буоллар. Талакааны атыылыы сатаабакка, «Аллараа Ленатааҕы» ААО курдук, бас билии сокуонугар олоҕуран, бэйэбит хостуур кыахпыт суох дуо?! Ол өттүгэр үлэлээтэххэ хайдах буолуой? Аны «силовой» дэнэр структураларбытыгар, АЛРОСА-ҕа салайааччыларынан тоҕо бэйэбит дьоммутун туоратан туран, киинтэн аҕалтыыбытый? Конституциябытыгар оннук суруллубута дуо? Политикаҕа баһыйтардахпытына, эстэр суолга үктэнэбит.
Республикабытын пропагандалыыр сыалтан киин бэчээккэ, телевидениеҕэ анньыһыахха наада. Телевизоры көрдөххө, сонуннарга, атын да аналлаах биэриилэргэ дикторынан, ыытааччыларынан араас омуктар бааллар. Арай азиаттыы сирэйдээх (Буратаева кэнниттэн) көстүбэт. Тоҕо биһигиттэн биир эмэ кыыһы-уолу анаан бэлэмниири кэпсэтэр кыаллыбатый? Култуура министрэ бу өттүгэр дьоҕурун көрдөрүө этэ. Россия дьонугар киинэлэрбитин, испэктээкиллэрбитин көрдөрүөххэ, кинигэлэрбитин хото тылбаастыахха. СГУ устудьуоннарыттан араас омугу холбоон миэстэлэһэр күүстээх КВН хамаандатын тэрийиэххэ. Кэрэбитин, кыахпытын, талааммытын көрдөрүөххэ.
Төрдүһүнэн. Суруйааччы статуһун көтөҕүөххэ. Кини суруналыыс буолбатах, олоҕу уус-уран өттүнэн ойуулаан, дьону-сэргэни уобарас оҥорон көрдөрөр дьоҕурдаах «киһи дууһатын инженердэрэ» диэн мээнэҕэ этиллибэтэҕэ. Кинилэр айымньыларыгар бүтүн көлүөнэлэр, омуктар иитиллэн тахсыбыттара. Хайа күн суруйааччылар аанньа ахтыллыбат, айымньылара ааҕыллыбат буоллулар да, өй-санаа тутахсыйбытынан, сиэр-майгы сатарыйбытынан, уопсастыба доруобуйата алларыйбытынан барда. Онон кинилэри болҕомтоҕо ылыахха, дьиэлэрин-уоттарын, олохторун-дьаһахтарын көрүөххэ, үлэлэһиэххэ, сакаас быһыытынан гонорардарын төлөөн сорудахтыахха. Көрүүлэрин, ыырдарын кэҥэтэн атын дойдулары өҥөтүөххэ. Сүрэ бэрт буолбатах дуо, көннөрү чиновниктан, оҕоттон-дьахтартан атарахсыта тутар диэн? Омук дьонун көрөн, санаатын анааран суруйдаҕына куһаҕан дуо?
Туох барыта үчүгэйдээх-куһаҕаннаах. Суруйааччы, айым- ньы даҕаны араастаах. Билигин наар олох түктэри өрүттэрин, үксэ арҕааҥҥы дойдулар киһи кыыллыйар сигилитин күөртүүр айымньыларыгар олоҕурбут киинэлэри көрдөрөллөр. Ол барыта харчы эккирэтиитин имэҥэр ылларыы содула. Киин телевидениены биһиги саба хаппахтыыр кыахпыт суох, оттон былаас бопсор кыаҕыттан да таҕыста быһыылаах. Онон күүспүтүн ыччат өйүн-санаатын бэйэбит айымньыларбытыгар иитиигэ түмэрбит ирдэнэр. Урукку да, аныгы да суруйааччыларга үчүгэй айымньылар бааллар. Олору сүүмэрдээн урукку курдук библиотекаларга, оскуолаларга ааҕааччылар дьүүллэһиилэрин тэрийиэххэ, сценарий оҥортоон киинэлэри устуохха, сценаҕа туруоруохха. Нуучча, омук тылларыгар тылбаастаталыахха. Урут эппиппин хатылыыбын, СГУ базатыгар сахалыыттан омук тылыгар быһа тылбаастыыр идэлээхтэри таһаарыахха. СГУ-га дьоппуон тылын үөрэтэр Макцукава Далан «Глухой Вилюй» романын олус сөбүлээн ааҕан баран, бэйэтэ баҕа өттүнэн дьоппуон тылыгар тылбаастаабыта, үбүлээһиниттэн иҥнэн дьоппуон норуотугар тиийиэхчэ тиийбэккэ сытар. Тылбаасчыты кытта сибээстэһэн, бу бэлэм үлэни харчытын быһааран таһаартара охсуохха. Ол суолтата төһө улаханын быһаарар, ама, наада буоллаҕай. Маныаха култуурабыт министрэ уонна Далан үөрэнээччитэ — «Дьикти саас» сэһэнин биир кылаабынай геройун прототиба, билигин ситиһиилээхтик үлэлии сылдьар правительствобыт бэрэссэдээтэлэ — икки Борисовтар: Егор Афанасьевич, Андрей Саввич сүбэлэрин холбоон, дьыаланы уталыппакка быһаарыахтара дии саныыбын. Үлэлээбэт кырдьаҕас суруйааччылар олохторо-дьаһахтара олус кытаатта. Ким даҕаны кыһаммат, болҕойбот буолан хаалла. Михаил, Степан Тимофеевтар, Иннокентий Семенов, Иван Федосеев, Иннокентий Артамонов, Сэмэн Руфов, Николай Босиков сааһыран, кырдьан, ыалдьан-мөлтөөн, ырыынакка кыһарыйтаран, сорохторо буорайан сыталлар. Былаас болҕомтоҕо ылыан, көмөлөһүөн наада. Интеллектуальнай, духуобунай күүһүгэр кыһаллыбат судаарыстыба, уопсастыба доруобай аатырыан сатаммат.
Бэсиһинэн. Үөрэх, медицина, спорт бэртээхэй базалара тэрилиннилэр. Олору кыахтарын толору туһанар үлэ эрэйиллэр. Үрдүк үөрэххэ киириигэ ГИФО тула үгүс айдаан, мөккүөр тахсыбыта мээнэҕэ буолбатах. Төлөбүрдээх үөрэххэ күһэйии, сүрүннээн, тыа ыччатын кэскилин быһыы буолара саарбахтаммат. Маны тохтоторго былаас хайаан да болҕомтотун уурара — норуот баҕата. Үөрэхтээһин тэтимэ быстыа суохтаах. Доруобуйа харыстабылыгар ирдэбил туһунан кэпсэтиигэ Михаил Николаев этиитин санатабын: «Полярнай медицинаны киллэрэ сатыыбыт. Биһиэнэ айылҕабыт атын, дозабыт атын, аһылыкпыт атын. Ыарыы атыннык барар. Дьоммор этэбин, эһиги европейскай суолунан-ииһинэн бардаххытына, ааккыт да сүтүөҕэ, тугу да айыаххыт суоҕа, тугу да туһалыаххыт суоҕа диэн. Ити уратылары учуоттаан биһиги дьону эмтиэхтээхпит». Этэргэ дылы, манна тугу да эбэр-көҕүрэтэр суох.
Спорка «Туймаада» стадиону, «Эллэй Боотур» дыбарыаһы кыахтаахтык толору туһанар, дохуот киллэрэр курдук үлэни ыытар наада. «Азия оҕолоро» үһүс спортивнай оонньуулара федеральнай программаҕа киирбит, үбүлэнэр курдук иһилиннэ. Бу улахан кыайыы, спорт комитетын бэрэссэдээтэлинэн М.Д.Гуляев кыахтаах, үлэһит киһи кэллэ. Дьыала хамсааһына тута билиннэ. А.Иванов-Тоҕой сөпкө этэринии, норуоту түмэр коллективнай оонньуулары тэрийиэххэ, сахалар онно туохтаахпытый? Аан дойду биһириир оонньууларыттан футболу, хоккейы, гимнастиканы, ити бэйэлээх базалаах буолан баран, күүскэ сайыннарарбыт хайаан да наада. Ол инниттэн, харчыны кэрэйбэккэ туран, омуктартан даҕаны үчүгэй тренердэри, анал идэлээхтэри аҕалтыахха. Түмүк хайаан да баар буолуо этэ дии саныыбын. Оччоҕо ороскуота уон оччонон төлөнүө. Дьокуускайга оҕолорго анаан Анатолий Карпов саахымакка оскуолатын арыйар туһунан сөбүлэһиигэ илии баттаммыта олус үчүгэй. Дуобат икки көрүҥэр иккиэннэригэр аан дойдуга аатырдыбыт, аны саахымакка ситиһиилэннэхпитинэ, ааппыт-суолбут, суон сурахпыт оҕус буолан айаатаан аар-саарга аатырыа этибит буоллаҕа.
Алтыһынан. Норуоппут, ыччаппыт сүнньүнэн барыта тыаҕа баар. Тыа киһитигэр киһилии сыһыаннаһыы, статуһун үрдэтии оҥоһулла илигинэ өйү-санааны хайдах үрдэтиэххэ сөбүй? Хаһыс-хаһыс хатылааһыммын өссө санатарга тиийэбин. Тыа ыччата үөрэххэ киирбэтэх баһыйар өттө, билигин ГИФО-нан сибээстээн өссө улаатта, хотоҥҥо киирэр. Ол үксэ кэтэх хаһаайыстыбалаах ыал оҕото буолар. Кини туох да бырааба суох. Биһиги уһун кыһыммыт устата өрөбүлэ, бырааһынньыга суох, уоппуска диэн тугун билбэккэ даҕаны, хотонтон тахсыбакка үлэ киэнин саамай ыараханын, кирдээҕин үлэлиир эрээри, үлэтэ суох киһинэн ааҕыллара бу элэктээһин, нууччалатан эттэххэ, издевательство, киһи быраабын тэпсии буолбатах дуо? Юридическай бырааба суох киһи — киһи буолбатах дииллэр. Маннык иннигэр ыйдаҥарара, былаастан көмүскэлэ суох киһи тыаттан куотара, куһаҕаҥҥа сыстара кэмнээх буолуо дуо? Нолуоктаан туһанаары бааһынай хаһаайыстыбаҕа, кооперативка күһэйэн киллэрэ сатыыллар. Бииринэн, техникалаах, кыахтаах эрэ киһи бааһынай хаһаайыстыбалаах буолар. Билиҥҥи техника ииримтийбит сыанатыгар кэтэх ыал бааһынай буолара кыаллыбат. Иккиһинэн, кооперативтааһын саха киһитин майгытыгар (психологиятыгар) сөп түбэспэт, тус-туһунан хармаан, тэҥэ суох үлэ-хамнас, атын-атын интэриэс көдьүүстээҕи, үйэлээҕи аҕалбат. Онон кэтэх хаһаайыстыба ыччатыгар киһилии быраабы биэриэххэ, үлэ киниискэлиэххэ, ыстааһын ааҕыахха. Биллэн турар, былаас, парламент Россия сокуона суоҕар сигэниэхтэрэ. Ол эрээри былааска наада буоллаҕына, ордук президент быыбарын саҕана сокуон, дьаһал иэччэҕин талбыттарынан трактовкалаан, иэҕэн санаабыттарын ситиһэллэрин дьон билэр. Дьэ онон, норуот, омук туһугар, тыа ыччатын кэскилин түстүүр дьыалаҕа турунан хамсанар кэмҥит тирээбитин өйдүүргүтүгэр уолдьаста.
Президент программатын эбэн, уларытан, идеятын сүөһү туһугар буолбакка, киһи туһугар диэн өйдөбүлгэ туһулаан, дьиҥнээх киһи интэриэһин көрөн, олоҕун-дьаһаҕын, өйүн-санаатын тупсарарга — чөл олохтуурга туһаайыллыахтаах. Ол инниттэн, тыа сиригэр анаммыт бюджет харчыта олорчу кэриэтэ, Ф.Тумусов этэрин курдук, тыа ыалыгар тиийиэхтээх. Шадринныын санаабыт биир, балтараа миллиард иэстээх КП-ры төрдүттэн уларытыахха, МТС-ры бурдугунан дьарыктанар хаһаайыстыбаларга кубулутуохха, хос моонньох 110 тэрилтэлэрин суох оҥортуохха. Тыа сиригэр анаммыт бюджет харчытын үксүн кинилэр сии олороллор, биирдии чиновник 30–40 тыһыынча хамнастанара диэн — тыа дьонун соролооһун. «Холбос» функциятын улаатыннаран лизинг дьыалатын киниэхэ сүктэриэххэ. Историяны үөрэтиэххэ наада, НЭП саҕана Кууһума Хабырыылап (репрессияланан ытыллыбыта) «Холбос» нөҥүө оччотооҕу кэм техникатын араас состуруопкалары (сортировка), биэйэлкэлэри, сиэйэлкэлэри, суханы, лабырыайканы, ат охсорун-мунньарын ыһан кэбиспитигэр тыа сирэ биирдэ дыгдас гына түспүтэ. Ол тэ- риллэр сорох сэмнэхтэрэ былыргы өтөхтөргө билиҥҥэ диэри сыталлар. Оҕо сылдьан состуруопка тутааҕын үгүстүк эрийбит киһибин. Кэтэхтэргэ анаан, дьоҕус техниканы омуктартан, бэйэбит да киэнин дэлэччи аҕалан, уһун болдьохтоох (сэттэттэн итэҕэһэ суох сылга) бородууктанан, харчынан төлөнөр кредиккэ тарҕаттахха, ама, дьон үлэлиэ-хамсыа, олоҕо тупсуо суоҕа этэ дуо? Бааһынай хаһаайыстыбаларыттан нолуогу сиртэн эрэ ылыахха, ол оннугар сири көрдүүллэринэн дэлэччи (тиийбэт буоллаҕына, атын да нэһилиэктэртэн ылары кэпсэтэн, оннук көстүү баар) биэрэн, уһун болдьохтоох улахан кредиттэринэн хааччыйыахха. Оччоҕо эрэ сүөһү-ас дэлэйиэ, уйгу-быйаҥ олох кэлиэ этэ буоллаҕа. Манна тыалар бэйэлэрэ кэпсэтиигэ кытталлара наада.
Аны чааһынайдарга массыыналарын булгуччу страхов- калааһын дьаһала киирдэ. Эмиэ нэһилиэнньэни соролооһун көрүҥэ. Баҕар, куораттарга улахан хамнастаах чиновниктарга, баайдарга буоллун даҕаны. Оттон тыаларга, куоракка төрүт да кэриэтэ массыыналаммат дьоҥҥо туохха нааданый, ханнык харчыларынан төлүөхтэрэй? Сураҕа оннук страховка олорор дьиэҕэ эмиэ киирээри турар курдук. Оччоҕо дьадаҥы дьон букатын эстэрбитигэр тиийэбит. Бу дьыалаҕа депутаттарбыт көмүскэһэр үлэни ыыталлара хайаан ирдэммэт буолуой? Дьону кыаҕынан, сословиетынан көрөн күһэйэллэрин ситиһиэххэ.
Сэттиһинэн. Бэйэни салайыныы уонна оҕону иитии боппуруостара сүрүн болҕомтоҕо турар кэмнэрэ кэллэ. Бэйэни салайыныы дьиҥинэн нэһилиэк таһымынан киирбитэ буоллар, үбэ-харчыта кэм тэҥ соҕустук тыырыллыа этэ. Боростуой киһи ыраах кырыы учаастактан улуус салалтатыгар киирэн, бу суол-иис, транспорт суоҕар, бэйэтин кыһалҕатын быһаартарара олус уустугурар. Нэһилиэккэ эбитэ буоллар миэстэтигэр быһаарсыа этэ. Буруйу оҥорууну (ыарахан буруйтан уратыны) былыргылар курдук, нэһилиэнньэ бэйэтэ быһаарар балаһыанньатын олохтуохха. Оччоҕо арыгылааһын, оҕону иитии боппуруостара быдан көдьүүстээхтик быһаарыллыахтара. Бэйэни салайыныы диэн бэйэ бас билиитин былааһа, сокуона. Нэһилиэк, улуус сиригэр-уотугар барытыгар кэриэтэ тутуу матырыйаала: мас, кумах, буор, гравий баар. Онон суолу-ииһи хото тутан, туризмы сайыннарыы өттүгэр үлэлэһэ үөрэниэххэ.
Оҕо иитиитигэр төрөппүт да, оскуола да кыһаммат буолла. Оҕону билигин телевизор иитэр. Онон оскуолаҕа, уулуссаҕа, айылҕаҕа оҕо сыһыана холус-холуон, быһыыта-майгыта быһымах, сиэри-туому тутуспат буолла. Уһуйааҥҥа, оскуолаҕа «Эрэллэр», «Эрчимнэр» этэрээттэрин булгуччу тэрийтэлиэххэ, судаарыстыба тэрилтэлэрэ оҥортуохха. Үлэни, ирдэбили күүһүртэххэ эрэ, ыччаппытын, кэскилбитин быыһыыр кыахтаахпыт.
Ахсыһынан. Итэҕэл дьыалата кыайтарарын ааста. Православиены ылынааччылар аҕыйаҕа суохтар, ол бааламмат, итэҕэл диэн көҥүл өй-санаа майгыта. Сахалар үксүбүт былыргы үгэстэрбитигэр, сиэргэ-туомҥа, айылҕабытыгар сүгүрүйэбит. Онтубут мөккүөрдээх хас да салаалардаах быһыылаах.
Биир чопчу санааҕа түмсүөххэ баара. Биһигини ыһыахтарбыт түмэллэр, ордук тэрээһинэ үчүгэйинэн, далааһынынан куорат ыһыаҕа уратылаах. Ыһыаҕы ыытыы сиэрэ-туома таба тутуһуллуохтааҕын туһунан Дапсы сөпкө этэр. «Арчы» дьиэтин туттарбыт, ыһыах суолтатын бэйэбитинээҕэр ордук өйдөөн далааһыннаахтык тэрийиини олохтообут куорат салалтатыгар махтанарбыт сиэрдээх. Инникитин түмсүүбүт өссө улаатарын түстүүр бүтүн республика ыһыаҕын тэрийэр сөп этэ. «Үс Хатыҥ» түһүлгэтэ, тутуута-тэрээһинэ ону уйунар кыахтаах. Үбэ-харчыта даҕаны бары улуустар, булкуһа омуктарбыт бөлөхтөрө (общиналара) кыттыстахтарына, бэрээдэгин тутуһууну-көрүүнү кыайдахпытына, чугасаһыы-өйдөһүү диэн кураанах тыл оонньуутунааҕар — ол буолуо этэ буоллаҕа. Үчүгэйдик эйэ-дэмнээхтик тэрийэн, соҕурууҥҥулартан, тас дойдулартан ыалдьыттары ыҥыртаан, бэйэбитин көрдөрөн, атыттары көрөн, бүтүн Россияҕа, омуктарга холобур курдук көстөрбүт, чөл-чэбдик олоххо тардыһыыбыт мэктиэтинэн буолуо этэ. Бэйэбит эрэ олус дирбийэн-дарбыйан ыһыахтыырбыт дьукаахтарбытын кыйахыан, ымсыы санааны үөскэтиэн, малааһынтан көрө матарар кэриэтэ көстүөн сөп. Скрипин курдуктар, баҕар, онтон эҥин ордук тэбиэһирэллэрэ буолуо. Төрүт итэҕэли биир хайысхаҕа сүрүннүүргэ Гуманитарнай чинчийии института уонна Духуобунас академията (учуонай, академик элбэх) сүбэлэһэн көдьүүстээх үлэни ыыталлара омукпут баҕата, кэм-кэрдии ирдэбилэ буолла. Хаһааҥҥа диэри атарах-сатарах сылдьыахпытый?!
Спиридон Татаринов этиитэ олох сыыһа, соруйан аһара түһүү диэн сыаналыыбын. Били эпэрээссийэни тулуйбатах сиамскай игирэ дьахталлар курдук, кэлтэйдии анараа өттүгэр да буоллар, Россияны кытта баспыт уҥуоҕа сыстыспыта уһуна бэрт, сотору төрдүс үйэтин туолуо турдаҕа дии. Ол тухары сыстыспыт уҥуохпут төһөлөөх халыҥаабыта буолуой? Ону араарарга кэлтэйдэтэр аччыгый өттө — биһиги баспыт хайаһыа этэй?! Баччааҥҥа диэри, хачаайы да буоллар, илиибит-атахпыт син босхо хамсанан кэллэхпит дии. Оттон илиибит-атахпыт хамсыырын кыаһылаппат туһугар бэйэбит най барбакка, уй түспэккэ, олох олорор туһугар мөхсөрбүт-хачыгырайарбыт олус наада. Айахпытыгар тиксэр өлүүбүт үгүөрү буоларын ситистэхпитинэ, баҕар, кимнээҕэр көнөн-тупсан, кэнэҕэһин бэйэбит кэлтэйдиир өттүгэр уларыйыахпытын сөп. Онон ити өттүн өйдөөн, ону ситиһэр-түргэтэтэр туһугар туруулаһарбыт ордук буолуо. Онтон анараа өттүн айбыт бэйэтэ билиэ турдаҕа.
Михаил Ефимович Николаев XXI үйэҕэ киһи доруобуйата тугунан даҕаны кэмнэммэт күндү баай быһыытынан сыаналанан, саамай үрдүкү кэрдиискэ турар кэмэ хайаан да кэлиэ, киһи аймах бэйэ-бэйэни сэймэктэһэр сэрии сэбин оҥорордооҕор чэгиэн-чэбдик өйгө-санааҕа, чөл олоххо тардыһыыны ордоруоҕа, ону аан дойду үрдүнээҕи терроризмы, атипичнай пневмонияны утары сомоҕолоһуу холобура дьэҥкэтик көрдөрдө диэн бүк эрэллээҕин биллэрэр санааны эппитэ. Ол кэрэ кэми чугаһатар туһугар бары көхтөөхтүк турунуоҕуҥ! Алгыс баһа сыаланнын!
Орто дойду сонуннара. — 2003. — 12–15 №№.
Суруйааччы, уопсастыба олоҕо уонна тыа сирэ[1]
Саха суруйааччылара үксүлэрэ тыа сириттэн төрүттээх дьон буолалларын быһыытынан, уус-уран айымньы жанрын ханнык баҕарар көрүҥэр тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын ойуулаан, дьонун-сэргэтин уобарастаан көрдөрөр айымньылар элбэхтэр. Урукку эстибит систиэмэ кэминээҕи холкуос, сопхуос олоҕун иһиттэн арыйан көрдөрөр улахан айымньылартан Василий Яковлев 1969 с. «Өрүстэр кирбиилэрэ» уонна 1994 с. бэчээттэммит «Кэрэхтээххэ», Далан «Кынаттаах ыралар» романнарын чорботон бэлиэтиэххэ сөп. Ол гынан баран, биһиги бүгүн ити айымньылар ис хоһооннорун, суолталарын ырыта барбакка, тыа сирин бүгүҥҥү туругун уопсастыба олоҕо дойду үрдүнэн сайдыытыгар сыһыаран киэҥ соҕустук көрөн кэпсэтии таһаарарбытын модьуйар. Тыа киһитин олоҕо, биллэн турар, уопсастыба, государство ыытар политикатын хайысхатыттан быһаччы тутулуктаах. Дьэ онон бүгүҥҥү киһи олоҕун, өйүн-санаатын, быһыытын-майгытын туруга хайдаҕый диэн ыйытыыга хоруй көрдүөхтээхпит. Атыннык эттэххэ, киһи хаачыстыбатын, дьиэ кэргэн, үгэстэр, чөл олох тула анаан-минээн санаа атастастахпытына эрэ сатанар кэм тирээн кэллэ.
Тыа сирин сахатыгар былыр аньыыны оҥоруу, аньыыргыыр, саатар, кыбыстар, айылҕаны, сири-уоту харыстыыр, өбүгэ үгэһин, сиэри-туому тутуһар быһыы-майгы биһиги оҕо эрдэҕинээҕи кэммитигэр тиийэ тутуһуллан кэлбитэ. «Сир-дойду, алаас үрдүгэр эбэтэр иһигэр киирдэххинэ хаһан да улаханнык саҥарбат, аатын ааттаабат буол — Аньыы!» диэн ийэлэрбит, аҕаларбыт биһигини куруук такайар буолаллара. Онтон сыыйа өбүгэ үөрэҕэ, омукпут үгэстэрэ, олох култуурата күүс өттүнэн саба баттанан, тэпсиллэн, букатыннаахтык умнуллууга хаалан, 70 сыл устата омук-омук барыта улаханыттан кыратыгар тиийэ урут ким да, ханнык да омук билбэтэх-көрбөтөх бары биир халыып чиэски үгэһигэр, быһыытыгар-майгытыгар, уопсай култууратыгар күүстээх пропаганда күүһүнэн энчирээбэккэ иитиллэн кэлбиппит. Ол түмүгэр сүүстэн тахса национальностаах Сэбиэскэй Сойуус бары омуктара бүттүүн олох-дьаһах култууратын биир салгынынан тыынан, кэлин тиһэҕэр өссө бары биир эрэ төрөөбүт тыллаах буолуохтаахпыт туһунан өйдөбүллээх идеологияҕа дьаныардаахтык иитиллибиппит. Билэргит курдук, ол үлэ түбүгэ-садьыга таах хаалбатаҕа. Түмүгэ тугуй!? Аан дойду алта гыммыт бииригэр тайаан сыппыт элбэх национальностаах урукку сэбиэскэй империя киэҥ киэлитин иһигэр хас да омук күн сириттэн имниин эһиннэ уонна эстэр кутталлаах турукка хаалан олорор. Урукку төрүт култууратын — үгэстэрин, сиэрин-майгытын бүтүннүүтүн чөл тутан хаалбыт омук биир да суох. Омук-омук урукку бэйэтин төрүт култууратын, үгэстэрин сиэртибэ ууран, биир сомоҕо омукка холбоһо сатаан баран, онтубут табыллыбакка утарыта адаарыһан тураммыт, улуу баараҕай сойууспут үрэллэн, ыһыллан хаалбыта.
Билигин Россия эбэ хотуҥҥа ордон хаалбыт омуктар инники дьылҕабыт, балаһыанньабыт бэрт түөрэккэй, эрэлэ суох туруктаах. Ол сүрүн төрүөтэ Россия бэйэтин, нуучча нациятын бүгүҥҥү төрүт култуурата — олоҕо-дьаһаҕа, өйө-санаата, үгэстэрэ кэһиллэн, кутталлаах быһыыга-майгыга киирэн олороругар буолар. Ол туһунан 2003 с. «Сибирские огни» сурунаал 12-с нүөмэригэр тахсыбыт М.Е.Николаев «Истина воссияет на Севере» диэн улахан публицистическай ыстатыйатыгар суруйбута. Кини нуучча нациятын бүгүҥҥү туруга киһи ордук санаабат балаһыанньалааҕын олус ыарыылаахтык ылынан сиһилии ырытар.
Онно этиллэринэн, сүүһүнэн тыһыынча киһи — норуот сүмэтэ, өйдөөҕө, дипломированнай специалистара дойдуларыттан күрэннилэр. Ол оннугар сүүһүнэн тыһыынча уустук дьылҕалаах, намыһах квалификациялаах боростуой үлэни толорооччулар эрэ халыҥ халҕаһалара киирэн олохсуйаллар.
Нация доруобуйата мөлтөөтө, арыгыны сиэри таһынан иһэр. Ыччат уонна дьахтар ортотугар табахтааһын, наркомания, буруйу оҥоруу наһаа тэнийдэ. Призывниктар туруктара киһи бэркиһиэн курдук мөлтөх. Кинилэр ортолоругар дистрофиктар, наркоманнар наһаа элбэхтэр.
Чинчийээччилэр этэллэринэн, үөрэнэр ыччат 80 % психическэй, ньиэрбинэй ыарыынан ыалдьар. Медицинскэй наука академига В.А. Таболин этэринэн, көдьүүстээх суһал дьаһал ылыллыбатаҕына, 16 саастаах оҕолортон уол оҕо 48 %, кыргыттартан 12,5 %-ра биэнсийэ ылар саастарыгар тиийбэт кутталлаахтар.
юНЕСКО уонна доруобуйа харыстабылын аан дойдутааҕы тэрилтэтин специалистара араас омуктары уонна госу-дарстволары олох ирдэбилигэр төһө тулуурдаахтарын 5 баллаах шкаланан мээрэйдээһиннэрин түмүгэр Россия 1,4 эрэ балга тиксибит. Бу саамай намыһах кэрдиис, мантан аллара нация деградацияҕа — эстиигэ-быстыыга барар.
Тугуй бу, Россия норуота өрүһүлтэтэ суох эстэр суолга барда дуо? Нация олоххо тардыһар күүһэ өһүлүннэ дуо? Специалистар чинчийиилэринэн, өлүү улаатыыта олох таһыма түһүүтүттэн эрэ буолбакка, нэһилиэнньэ сиэрэ-майгыта алдьаныытыттан, нравственноһа түһүүтүттэн тутулуктанар эбит. Россия улахан дьонун 40 % кинигэни аахпат. Сарсыҥҥы күҥҥэ итэҕэл суоҕа, хардарыта көмөлөсүһүү, өйөһүү, коллектив үтүө өйдөбүллэрин сатарыйыыта, хас биирдии киһи бэйэтин эрэ иннин көрүнүүтэ, харчы, байыы-тайыы эрэ туһугар олоруу олоххо тардыһыы күүһүн мөлтөтөр. Духуобунас сыаннаһа, кут-сүр туругун дьадайыыта уоруу, өлөрсүү, быдьар, содур быһыы бүрүүкээһинигэр тириэртэ. Саамай кутталлааҕа, ынырыга — киһи олоҕо сыаналаммат, улахаҥҥа ууруллубат буолла. Киһи соҕотохсуйуута, муунтуйуута, муҥурданыыта улаатта. Россия бэйэҕэ тиийинэн өлүүгэ Европаҕа бастаан иһэр. Уһуннук олорууга аан дойду үрдүнэн 107-с миэстэҕэ турар. ООН экспердэрэ сабаҕалааһыннарынан, 2050 сылга нэһилиэнньэтин ахсаана 90,1 мөлүйүөҥҥэ тиийэ аччыан сөп. Оттон Петр Столыпин эппитинэн, Россияны туруктаах оҥорууга 500 мөлүйүөн киһилээх буолуон наада эбит.
Россияҕа нэһилиэнньэ бөлөхтөөн олоруута саамай намы- һах кэрдиискэ турар: 1 кв. км — 8,5 киһи тиксэр. Бу Америкаттан 3 төгүл, Кытайтан 15 төгүл, Арҕаа Европаттан 17 төгүл, Индияттан 38 төгүл кыра. Киэҥ-куоҥ баай дойду киһинэн иччитэхсийэн истэҕин аайы, атын дойдулар суудайыылара улаатан иһэр. 80 сылынан Россия нэһилиэнньэтэ икки төгүл куччуура күүтүллэр. Маннык быһыыга-майгыга кыраныыссабытын харабыллыыр буолуохтааҕар, олохпутун-дьаһахпытын, суолбутун-ииспитин, уоппутун-күөспүтүн, а.э. инфраструктурабытын хааччыйар дьон тиийбэт буолуохтара. Нэһилиэнньэ кырдьаҕас өттө элбээн иһэр. Сотору үлэһит дьон ахсаана пенсионердар ахсааннарынааҕар аҕыйах буолар чинчилээх.
Дойду нэһилиэнньэтин 23 % 15–29 диэри саастаах дьон. Бу норуот кэскилинэн, эрэлинэн аатырар араҥа. Бу дьоммут 60 %-ра чиэһинэй үлэнэн үчүгэй байылыат олоҕу ситиспэккин диэн өйдөбүллээхтэр. Онон кинилэр бэйэлэрин эрэ кыахтарыгар, күүстэригэр эрэнэллэр, туораттан көмө эрэйбэттэр. Государственнай тэрилтэлэртэн чааһынай предприятиеларга бараллар. Ыччаппыт үс гыммыттан иккитэ духуобунаһы — куту-сүрү билиммэт, ырыынак үйэтигэр наадата суох түбүгүнэн ааттыыллар. Ол иһин буруйу оҥорууга, наркоманияҕа, арыгыга түргэнник сыстар. Россияҕа хас үһүс оҕо аҕата суох төрүүр.
Култуура бүгүҥҥү туруга хайдаҕый? Кулууптар, култуура дьиэлэрэ, дыбарыастар сабылыннылар уонна атыыланнылар. Араас студиялар, секциялар, куруһуоктар быста аҕыйаатылар. Киинэ, кэнсиэр, быыстапка билиэттэрин сыаната ыараан, дьон сылдьыбат буолла. Култуура эйгэтин үлэтиттэн үрдүк квалификациялаах кадрдар барыталаатылар. Култуура — көр-нар, ырыа-тойук, үҥкүү-битии эрэ буолбатах. Кини суолтатын олус кыаратан билигин үбүлүөйдээх дааталары бэлиэтиир мероприятиелар, ньиргиэрдээх шоу ыытыы эрэ курдук өйдүүллэр. Култуура дьиҥнээх өйдөбүлэ: тыл, литература, итэҕэл, үлэ-хамнас, олох-дьаһах үгэстэрэ, дьиэ-уот, ас-үөл, таҥас-сап уратылара, быһыы-майгы, сиэр-туом, тыыннаах буолуу иһин туруулаһыыга сир үрдүгэр баар араас омуктар үйэлэр, тыһыынчанан сыллар усталарыгар муспут уопуттара буолар. Култуура сир-сир аайы, тус-туспа климатическай оройуоннарга тус-туһунан буолар, айылҕаттан, тулалыыр эйгэттэн тутулуктанар.
Национальнай култуураҕа суоһуур кутталынан глобализация буолар. Глобализация ырыынага национальнай култуура көрүҥнэрин, үгэстэри, олох-дьаһах уратыларын, духуобунай сыаннастары, моральнай нуорманы аахсыбат, наадата, туһата суох диэн өйдөбүлгэ киллэрэн симэлитэн кэбиһэр уратытынан содуллаах. Урукку үгэс, сиэр-туом, майгы-сигили суолтата сүтэр, күлүү-элэк объега буолар. Глобальнай култуура дэгиттэр үтүөтүн туһунан дойҕох, миф үөскэтэ сатыыллар. Биллэрин курдук, маннык култуура киһи саамай намыһах, татым өйүн-санаатын күөттүүр. Киһи сиэрин-суобаһын төһө сүтэрбитинэн, быһыытын-майгытын төһө намтаппытынан, түһэрбитинэн сыаналыыр. Оннук сымыйа духуобунаска олоҕурбут билиҥҥи култуурунай глобализация дьон быдьар, содур быһыыларын-майгыларын табаарга кубулутан, норуот, уопсастыба өйүн-санаатын сүүйэр. Буруйу оҥоруу биһирэмнээх уобарас курдук ылыныллар буолла. Экономика күлүк өттө дьон өйүгэр-санаатыгар буруйу оҥоруу хаппытаалы хаҥатыыга сүрүн төһүү буоларын курдук өйдөбүлү иҥэрдэ. Государство мөлтөөһүнэ, уопсастыба култууратын айгырааһына, көҥүл айбардааһын, куорҕаллааһын идеала норуот дьадайыытыгар, тойот-хотут байыытыгар, уорууга-албыннааһыҥҥа — коррупцияҕа тиэрдэр.
Дьэ, Россия маннык быһыыга-майгыга тиийэн кэллэ. Киһини салыннарар чахчылар. Ардыгар Россияны эстииттэн туох даҕаны өрүһүйүө суоҕун курдук санаа киирэр. Ол туһунан сорохтор дьиксинэн, айманан, сорохтор сэтэрээн суруйаллар. Саамай хомолтолооҕо, кутталлааҕа, төрүт култуураны, үгэстэри урукку өттүгэр араҥаччылааччы, көмүскээччи интеллигенция глобализация култуурата балысханнык кимэн киириитигэр кыайан утарыласпакка бэринэн кэбиспитэ, ону ааһан өссө таҥнарбытыгар буолар.
Холобур, Орлов куоракка буолбут Россия суруйааччыла- рын 12-с съезтэрин түмүгүн туһунан интернеккэ Виорэль Ломов диэн киһи маннык суруйар: «По ЦТ, по всем трем новостным каналам о съезде — ни слова. В день открытия съезда Леонид Парфенов в «Намедни» дал сюжет о российских людоедах, по другому каналу — о свободной любви и такой же свободной семье в Швеции… А еще «Русский экстрим», «Фактор страха» и прочая «Растительная жизнь». Полный аншлаг. Что чешется, то и чешут, какая блажь, такая и блажьба».
Салгыы билсиэҕиҥ: «Валентин Распутин сказал, что Михаил Швыдкой уже два года саботирует празднование 100-летия Шолохова (24 мая 2005 г.), об исключении из школьных программ практически всей русской классики, о том что общий тираж 80 российских литературных журналов меньше 70 000».
«Валентин Распутин весьма пессимистично смотрит на будущее СП, на интернет, который не только могила литературы, это могила России, это могила мира… Не вернется ни золотой, ни серебряный век, не вернется даже почвеннический век. Иные песни будут. Общественный климат сейчас не для литературы». Эмиэ бу съезкэ Альберт Лиханов оҕо литературатын туһунан дакылаатыгар иэдээннээх сыыппаралары аҕалбыт: 10 сыл иһигэр 11,5 мөлүйүөн оҕо өлбүт, улахан киһи ахсаана 5,5 мөлүйүөн аччаабыт буоллаҕына, оҕо аҕыйааһына иккиттэн ордук төгүл. 709 тыһыынча тулаайах баар буолбут, сэрии кэнниттэн 688 тыһыынча этэ. Детдом иитиллээччилэрэ бары кэриэтэ аччыктааһынтан, наркоманияттан, буруйу оҥорууттан өлөр аналлаахтар диэбит. Оҕо уопсай ахсааныттан 10 % бэйэтигэр тиийинэр, уулуссаҕа уонна сыбаалкаҕа 1 мөлүйүөн харалтата суох оҕо сылдьар, 2 мөлүйүөн оҕо үөрэммэт, 30 мөлүйүөн оҕо 38 мөлүйүөн араас ыарыынан ыалдьар. Кинилэр духуобунай сыаннастарынан Гарри Поттер уонна кини хамаандата буолар. Духуобунас бөҕүн-сыыһын ортотугар улааппыт оҕолор ыраас духуобунас диэн тугун билбэттэр. Биһиги оҕо саас күндүтүн таҥнаран биэрдибит… Биһиги дойдубутугар оҕо дьылҕатын уларытар былаас, государственнай политика суох диир. Ыарахан эрээри, кырдьыктаах буруйдааһын. Бу уустук проблеманы Чечняҕа сэриилэспит, билигин оҕо буруйу оҥоруутун боппуруостарыгар чиновник кириэһилэтигэр олорон буолбакка, баҕа өттүнэн миэстэтигэр сылдьан үөрэтэр Виктор Николаев эбии сыыппараларынан чиҥэтэн кэпсиир. Кини сылдьыталаабыт колонияларыгар барыларыгар кими герой быһыытынан холобур тутталларын туһунан ыйыталаһыытыгар, 30 %-ра «Бригада» телесериал эдэр бандьыыттарын, арыый аҕыйахтара Александр Абдулов персонажтарын ааттаталаабыттар. Манна өссө эбэн этиэххэ «Брат», «Брат-2» диэн дьону хайдах харысхала суох өлөртүүргэ, халыырга аһаҕастык үөрэтэр, ыҥырар киинэлэри.
Дьэ маны хайдах сыаналыахха сөбүй? Бу Россия култууратын министерствота бэйэтин суруйааччыларын съезтэригэр сыһыана. Мантан көстөрүнэн, киһи сиргэнэр, аҕынньата төллөр, этэ тардар дьаабы быһыыны — сиэхситтэри, содур быһыыны, дьону куттааһыны, күүһүлээһини, буолаары буолан, съезпит аһыллар күнүгэр, пропаганда, ыччаты иитии саамай күүстээх средствотынан — телевидение нөҥүө көрдөрүүтэ — күлүү-элэк оҥостуу буолбатах дуо? Россия бары омуктарын национальнай култуураларын, үгэстэрин сүһэн илдьэ сылдьар норуот, уопсастыба саамай сүмэтэ, өйдөөх дьоно уһун бириэмэ кэнниттэн биирдэ мустан, норуоппутун, дойдубутун хайдах гынан быыһыырбыт, көнө суолга үктэннэрэрбит туһунан сүбэлэһэ, кэпсэтэ мустубуттарын итинник күлүү-элэк оҥостон, съезд суолтатын соруйан түһэрэн-намтатан сыһыаннаспыттара тугу көрдөрөрүй? Ити аата көрдөрөр, Россия үрдүкү былааһын уорганнарыгар, Госдума депутаттарын бөлөҕөр кимнээх баһылаан-көһүлээн олороллорун. Бу көрдөрөр нуучча норуотун национальнай култуурата, үгэстэрэ эстэр суолга киирбитин, майгы-сигили тэпсиллибитин, арҕааҥҥы сыаннастарга үөрэтэр эстраднай кумирдары, голливудскай геройдары иитэр-үөскэтэр индустрия өрөгөйдөөһүнүн. Киһи саамай ньэгэй, сидьиҥ, содур, бэйэмсэх быһыыта-майгыта масс-култуура глобализация ырыынагын саамай хамаҕатык атыыланар табаарыгар кубулуйбутун, биллиилээх артыыстарбыт ол табаары пропагандалыыр атыыһыттар буолбуттарын — манан эргинэн байыы, уоруу, коррупция баһылаабытын.
Истибиккит-билбиккит курдук, киһи санаата түһэр, айманар, эстибиппит-бүппүппүт диэн бэринэн-сытынан кэбиһиэх балаһыанньаҕа кэлэн олоробут. Мантан туох түмүгү оҥоруохха сөбүй? Киһи хаачыстыбата түстэ. Киһи өйө-санаата, быһыыта-майгыта, сиэрэ-сигилитэ уларыйда, алдьанна, төттөрү сыаннаска оҕутта да, онтон сэдиптээн дьиэ-кэргэн, ыал, государство сатарыйыыта, эстиитэ саҕаланар. Бу аата Россия государствота глобализация маассабай култууратыгар кыайтаран эрэр эбит. Арҕааҥҥы идеологияны, сыаннастары ылынна, бэйэтин култууратын, үгэстэрин симэлиттэ. Ол сыаллаах-соруктаах — туохха да кыһаллыбат бэйэмсэх быһыыны, уорууну, коррупцияны үөскэтэр, олохсутар кутталлаах.
Биһиги маны хайдах ылыныахтаахпытый? Биллэн турар, сэтэриир сатаммат. Россия эһиннэҕинэ, атын омуктар эмиэ бары эстэр дьылҕаланабыт, ону өйдүөхпүтүн наада. Билигин РФ бүгүҥҥү балаһыанньатыгар сыһыары тутан, бэйэбит республикабыт, норуоппут, тыабыт сирин туругун, инникитин туһунан кэпсэтэр түгэммит дьэ кэллэ. РФ киинигэр быһыы-майгы, олох-дьаһах хайдаҕый да, биһиэхэ эмиэ оннук буолуохтааҕа барыбытыгар биллэр суол. Тэҥнии тутан көрдөххө, биһиэхэ даҕаны киһи хаачыстыбата соччо атына суох курдук көстөр, ордук киин куораппытыгар.
Нэһилиэнньэбит ахсаана 2004 сылга 949 тыһыынча буолла. Онтон сахата 432,3 тыһыынча (2002 с.), куоракка 613,3, тыа сиригэр 335,7 киһи олорор. Нэһилиэнньэбит орто сааһа (2004 с.) 31,7 сыл, ол иһигэр эр киһи киэнэ 30,6, дьахтар — 32,8 сылга тэҥнэһэр. Биир киһи олорор үйэтин уһуна 2003 с. көрдөрүүтүнэн, ортотунан Россияҕа 65,1 сыл, ол иһигэр эр киһитэ 58,8, дьахтар — 72 буоллаҕына, Саха сиригэр ити көрдөрүүлэр 64–58,1 — 70,6. Онон ортотунан Россияттан биир сылынан баһыйтаран иһэбит. 2003 сыллаахха барыта 14224 оҕо төрөөбүт, 9660 киһи өлбүт, сыллааҕы эбиллии — 4564 киһи.
Арыгыны, пиибэни иһэрбит сылтан сыл эбиллэн иһэр, ордук пиибэни. Биир дууһаҕа тиксэринэн, 2003 сыллаахха 15,5 л водканы испит буоллахпытына, пиибэни 24,2 л испиппит. Водканы иһии сылын аайы сүнньүнэн биир кэрдиискэ турар буоллаҕына, кэлин сылларга эмискэ пиибэни иһии улааппыт. Холобур, 2002 сыллаахха биир дууһаҕа 16 л кэриҥэ пиибэ тиксибит эбит буоллаҕына, 2003 сыллаахха 24 л тахса тиийэ улааппыт. Түмүгэр арыгыттан өлүү ахсаана сылтан сыл улаатан иһэр. 1990 сыллаахха уопсай өлүү ахсааныттан арыгыттан өлүү 25 % ылар эбит буоллаҕына, 2003 сыллаахха 43 % буолбут. Ол эрээри 1995 сыллаахха олус улаата сылдьыбыт эбит — 69 %-ҥа тиийбит. Дьахтар арыгыттан өлүүтэ улахан. 1990 сылы 2003 сылга тэҥнээтэххэ, иккиттэн ордук төгүл улааппыт.
Бириэмэ ыгымынан сибээстээн, олох-дьаһах туругун, омук хаан өттүнэн уларыйыытын сиһилии соҕус ырытан анализтыыр кыаллыбата. Ол гынан баран биир киһини соһутар да, дьиксиннэрэр даҕаны сыыппара үгүһү санатыан, толкуйдатыан сөп. Кэлиҥҥи сылларга саха дьахталларыттан төрөөбүт оҕо үс гыммыттан биирэ атын омук киһититтэн буолбут. Бу тоҕо маннык буолла, төрдө-төрүтэ туохханый диэн ыйытыыга тугу хоруйдуохха сөбүй. Сүрүн төрүөтэ, биллэн турар, арыгы. Эр киһи арыгыттан өлүүтэ дьахтардааҕар үс төгүл улахан. Бу тугу көрдөрөрүй? Бу көрдөрөр дьиэ кэргэн, ыал олоҕо айгыраабытын. 2001 сыл көрдөрүүтүнэн, хас тыһыынча киһиттэн алтата ыал буолбут буоллаҕына, онтон биэһэ арахсыбыт. Тыһыынча киһиэхэ биир эрэ ыал хаалбыт, ол эбэтэр ити сылга 400 эрэ саха ыала эбии баар буолбут. Сыллата төрүүр оҕо ахсааныттан аҥаарын кэриҥэ ыарыһах төрүүр. Эр киһи суолтата, кэргэттэрин иитэр-аһатар кыаҕа наһаа түстэ. Ол туохтан буолла? Ол киһи хаачыстыбата түһүүтүттэн, оттон киһи хаачыстыбата түһүүтэ национальнай култуура, үгэстэр сүтүүлэриттэн буолар. Урукку үтүө үгэстэр, быһыы-майгы, сиэр-туом мөлтөөһүнүттэн, хардарыта өйөһүү, көмөлөсүһүү, сиэрдээх быһыы, кырдьыгы тутуһуу (справедливость), киһини дьиҥнээх үтүөнү оҥорбутунан көрөн сыаналааһын, наҕараадалааһын суох буолуута дьон олоххо интэриэһин сүтэриитигэр тириэртэ. Маннык балаһыанньа үөскээһинигэр эппиппит курдук, маассабай култуура — глобализация телевизор, бэчээт нөҥүө күүскэ өтөн киирбитин көрдөрөр. Биһиги Россияҕа туох буоларын үтүктэн сүһэн ыла олоробут. Маассабай култуура кимэн киириитин хааччахтыахтааҕар эбии күүрдэн биэрэн иһэр курдукпут. Араас шоу-программаларга биһиги майгыбытыгар-сигилибитигэр төрдүттэн сөп түбэспэт утары бы- һыылаах-майгылаах мэнэрик аҥаардаах араас рок-группалары мөлүйүөнүнэн сууманы ороскуоттаан туран аҕал- таан, ыччаппыт өйүн-санаатын, майгытын-сигилитин бэйэбитинэн үлтү ытыйтарабыт. Ол эмиэ Россияҕа курдук, ыччаты, норуоту соруйан тугу да уһуну-киэҥи санаабат, ээл-дээл турукка киллэрэн, байыы, уоруу, коррупция мэһэйэ суох усулуобуйатын үөскэтэр сыалтан оҥоһуллар. Онон биһиэхэ даҕаны коррупция суох буолбатах, баар — чиновник үрдүкү араҥатыгар, депутаттарбыт ортолоругар. Онно сөптөөх холобурдары хаһыаттартан булан ааҕыахха сөп. Иэдээнэ баар, ону ким да аахайбат, сүөргүлээбэт, бары буолар буолуохтааҕын курдук ылына үөрэнэн хааллыбыт. Бу баар алдьархайа, маассабай култуура мэйиибитин иирдэн, монкуурдуурга кубулуппут соро. Онтубутун саптынан наар ситиһиибит, кыайыыбыт-хотуубут эрэ туһунан арбанан-дарбатынан тахсабыт. Бэйэни кириитикэлэнэ түһүү, проблемнай боппуруостары баарынан кырдьыгынан ырыта, анализ- тыы сатааһын диэн суох. Биир эмэ критическэй ыстатыйа сурулуннаҕына, биллэр биричиинэнэн үөһэттэн саба баттанан, правительственнай хаһыаттарга тахсар кыаҕа суох. Манан сэдиптээн, ааҥнаабыт алдьархай төрдүн-төбөтүн быһаарсан баран тыабыт хаһаайыстыбатын тула үөскээбит проблемалары үрдүнэн-аннынан да соҕус буоллар таарыйар кэпсэтиигэ дьэ киириэҕиҥ.
Республика бюджетыттан тыырыллыбыт харчы ханан барбыта-кэлбитэ чуолкайа биллибэт, саамай мунаах суоллаах-иистээх салаанан тыа хаһаайыстыбата буолар. Республика үрдүнэн барыта 4122 хаһаайыстыба араас көрүҥэ баарыттан: государственнай унитарнай преприятие (ГУП) ахсаана 39, былырыын 56 эбит. Коллективнай предприятие (КП) 36, былырыын 45, бааһынай хаһаайыстыбалара 3497, былырыын — 4154. Сылын аайы ахсааннара аҕыйаан иһэр эбит. Атын кыра хаһаайыстыбалары аҕалбакка туран, бу сүрүн тэрилтэлэр тула кэпсэттэххэ даҕаны, тыа сиригэр быһыы-майгы туругун туһунан уопсай өйдөбүлү ылыахха сөп.
Тыа дьонун баччааҥҥа диэри биһиги былыргы үгэстэрбит бааллара быыһаан олорор. Быһатын эттэххэ, маассабай култуура хотоҥҥо хотон киирэ илик. Ол эрээри оттооһун-мастааһын технологията уларыйан, трактор-массыына күүһэ туттуллар буолан, илии хотуура, кыраабыл үйэтэ умнулунна, онон дьахтар от үлэтигэр кыттыспат буолла. Ынаҕын киэһэ-сарсыарда эрэ ыыр, ону даҕаны аныгы дьахтар эр киһитэ суох ынаҕын ыабат. Онон оҕоҕо-урууга, дьахтарга иллэҥсийии тахсан дьиэҕэ-уокка телевизор, видео нөҥүө маассабай култуура киириитэ күүһүрдэ. Ону сэргэ арыгылааһыны, күүлэйдээһини үтүктүү ханна барыай. Ол эрэн үгэстэрбит, култуурабыт силиһэ-мутуга дириҥэ быыһыы, араҥаччылыы сытар, онон маассабай психозка кубулуйа илик. Маны тутуу былдьаһан сатарыйыы улаата, дириҥии илигинэ быыһыыр, өрүһүйэр суолу-ииһи тобулуохха наада.
Үөһэ этиллибитин курдук, тыа хаһаайыстыбатын структуратыгар үс сүрүн бөлөх тэрилтэ баар. ГУП-тар — государственнай унитарнай предприятиелар, КП-лар — коллективнай преприятиелар, бааһынай хаһаайыстыбалар уонна хара баһаам учуокка ылыллыбатах элбэх кэтэх хаһаайыстыбалар. Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар кэлин сылларга быһа холоон 3,5 миллиард солкуобай үп, республика бюджетын 7–8 %-на ананар диэн буолар. Бу харчы улахан аҥаара буолбатаҕына, кыра аҥаара сыллата аайы Үп министерствотынан ГУП-тар диэн ааттанар эт-үүт, бурдук бородууксуйатын оҥорбот, ол-бу өҥөнү оҥоруунан дьарыктанар (посредниктар), тыа дьонун хараҕар көстүбэт хос моонньох тэрилтэлэргэ быһа бэриллэ турар диэн буолар. Кинилэр ортолоругар бөдөҥнөрүн ааттаталаатахха: «Туймаада агроснаб» ААО, «Туймаада-нефть» ААО, «Туймаада-лизинг» ГУП, «Крестьянский рынок «Сайсары» ГУП, «Саха булт» уонна «Таба» национальнай компаниялар. Дьэ элбэхтэрэ да бэрт, былырыын 56 эбиттэр, быйыл кэм аҕыйаан 39-ра хаалбыт. Балартан тыа киһитэ, ордук кэтэх ыал, «Туймаада- лизинг», «Туймаада-агроснаб», «Туймаада-нефть» диэннэртэн уратыларын билбэтэ чуолкай. Биир бэйэм эмиэ билбэккэ баччаҕа кэлбитим. Дьэ оччоҕо туохха наадалаах тэрилтэлэри ким, тоҕо үрүт-үөһэ тэрийтэлээтэ? Илии-хары үлэһитигэр, эти-үүтү оҥорооччуга барыахтаах харчыны тоҕо, туох сыалтан бу биллибэт-көстүбэт тэрилтэлэргэ сөҥөртүлэр!? Ити биирэ, иккиһинэн, тыа кэтэх хаһаайыстыбалара республика үрдүнэн оҥоһуллар тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын 60 % оҥороллор. Уонна харчынан көмө — субсидия, кредит диэни билбэттэр. Бааһынай хаһаайыстыбаларыгар, кооператив чилиэннэригэр кэм ынах-биэ төбөтүн ахсаанынан, кыра да буоллар, биэрэллэр, ол оннугар нолуогунан тууйаллар. Оттон миллиардынан иэстээх рентабельнайа суох коллективнай предприятиеларга, агрофирмаларга кумахха ууну кутар курдук харчыны билигин да кута олороллор. КП-тан биирдээн-иккилээн үчүгэй салайааччылаах Сунтаар Кириэстээҕин курдук тэрилтэлэр эрэ бааллар. Оттон омук дойдуларыгар хайдаҕый? Биһиэхэ республика бюджетыттан тыа хаһаайыстыбатын министерствотыгар 7–8 % бэриллэр буоллаҕына, омук дойдуларыгар 30 % тиийэ ананар.
Кытайга сэлиэһинэйи ыһыынан дьарыктанар 16 провинция 66 уеһыгар, биһиэнинэн 16 уобалас 66 улууһугар буоллаҕа, техника, массыына-трактор атыылаһалларыгар анаан, киһи баһыгар 4 тыһыынча доллар буор босхо дотация биэрэллэр эбит. Биһиги харчыбытынан — 120 тыһыынча солкуобай. Бурдугунан дьарыктанар 7 провинция бааһынайдарыгар министерство 120 мөлүйүөн доллары быһаччы дотация быһыытынан анаабыт.
2004 сылтан ыла тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын табахтан ураты бары көрүҥэр нолуоктааһыны суох оҥорбуттар. Онтон биэс сыл устатыгар нолуоктааһын бородууксуйа бары көрүҥэр суох буолуохтаах. Киин бюджет бу кэм устатыгар нолуоктааһыны суох оҥоруу суотугар тахсыбыт олохтоох бюджет ороскуотун сабан иһэр эбит.
Кытайга үп министрэ биллэрбитинэн, 2004 сылга үбүлээһин сүрүн хайысхатынан тыа хаһаайыстыбатын үс боппуруоһун: дэриэбинэ, үлэ, киһи проблемаларын быһаарыыга ананыахтаах. Кини этэринэн, киин бюджет бу хайысхаҕа үбүлээһини 3,5 миллиард долларынан улаатыннарыахтаах. Ол аата, ити үс ыстатыйаҕа көрүллүбүт үп уопсай кээмэйэ ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, 20 %-нан үрдүк буолуохтаах диэбит.
Бааһынайдар дохуоттарын биир дууһаҕа улаатыытын орто тэтимэ 2003 сыл көрдөрүүтүнэн, Пекин куорат олохтоохторун дохуота улаатыытынааҕар 0,3 % ордон тахсыбыт.
Америка Президенэ Джордж Буш быйыл ыам ыйын 13 күнүгэр 6 сыл устатыгар тыа хаһаайыстыбатыгар ананар дотацияны 67 % тиийэ улаатыннарар туһунан конгресс ылыммыт сокуонугар илии баттаабыт. Хайдах курдугуй? Атын дойдулар салайааччылара үлэ-хамнас дьонугар төһө кыһаллалларын билэн баран, биһиги тыабыт дьоно эрэйдээхтэр бу үлүгэр планета саамай тымныы-тыйыс сиригэр хайдахтаах курдук тэпсиллэ, атаҕастана олороллорун санаатаххына, киһи ытамньыйыах үлүгэрэ. Боппуруос бэйэтинэн үөскээн тахсар — биһиэхэ хаһан эмэ дьоннорун-сэргэлэрин дьылҕатын уларытар, өрө көтөҕөр туһугар санааларын ууруохтара дуо?
Биһиэхэ государство 1 кг үүтү 2,67 солкуобайга (куурусса биир сымыытын сыанатыгар тэҥ), киилэ эти 37,40 солкуобайга, балыгы киилэтин 23,63 солкуобайга тутар буоллаҕына, киилэ солярканы 20 солкуобайга атыылыыр. Оттон үүт сыаната маҕаһыыҥҥа 27 солкуобай, эт — 120 солкуобай, балык — 150–200 солкуобай. Үүккэ киилэтигэр дотация диэн 11 солкуобайтан ордук бэриллэр. Бу чахчылары омуктар холобурдарыгар киһи тэҥнии да тутуон кыбыстар. Тыа дьонун хайдахтаах соролооһунуй?
Быйылгыттан олохтонуохтаах нэһилиэгинэн бэйэни салайыныы көрүҥэ киирдэҕинэ, балаһыанньа уларыйыан сөп. ГУП-тар ахсааннара лаппа аччыыра наада. Бюджет харчытыттан, кэм кыра да буоллар, нэһилиэккэ аадырыстанан тиийиэ. Кытайдар курдук государство өттүттэн тыа дьонугар техника атыылаһалларыгар дотация көрүллэрэ наада. Оччоҕо нэһилиэгинэн кооперативтар тэриллиэхтэрин, эбэтэр биирдиилээн баай дьон бүтүн нэһилиэги салайыахтарын сөп. Хайдах баһылыгы талалларыттан тутулуктаах буолуо. Бэйэни салайыныы Саха сирин историятыгар былыр 1768–1969 сс. Соппуруон Сыраанап Санкт-Петербурга саҥа устаабы оҥорор комиссия депутатынан талыллан, улуус кинээстэрин дьаһааҕы хомуйааччыларынан анатыаҕыттан ыла саҕаламмыта. Улуус кулубалара, нэһилиэктэр кинээстэрэ нэһилиэнньэлэрин оннугар дьаһааҕы судаарыстыбаҕа бэйэлэрэ төлүүр буолбуттара. Ол оннугар дьоннорун-чаҕардарын сирин барытын бэйэлэрэ бас билэн, сүөһүлэрин-астарын бэйэлэригэр көрдөрөн, онон тыһыынчалыы сүөһүлээх Омуоруйа, Додор кулуба курдук улуу баайдар үөскүү сылдьыбыттара. Билигин оннук баай дьон тахсар усулуобуйалара үөскүөн сөп. Кредитнэй систиэмэни үчүгэйдик сайыннардахтарына, орто бааһынай араҥата эмиэ үөскүөн сөп.
Тыа сиригэр билиҥҥи инновация, телекоммуникация үйэтигэр түҥ өбүгэлэрбит Омоҕой, Эллэй ньымаларынан үлэлии олорорбут сүрэ бэрт. Саҥа технологиялары киллэрэр, дьоҕус 30–50 сүөһү турар механизированнай хотоннору бырайыактааһын бириэмэ ирдэбилэ буолла.
Киһи хаачыстыбатын үрдэтиигэ оҕону, ыччаты эрдэттэн коллективка чөл олоҕу тутуһууга үөрэтэр туһуттан, государственнай политика быһыытынан урукку пионер, комсомол курдук, оҕо, ыччат сойуустарын тэрийтэлиир булгуччу наада. Саҥалыы «Эрэл», «Хоһуун» диэн ааттаталыахха уонна төрүт култуура концепциятын, омукпут үгэстэригэр дириҥэтэн үөрэтиэххэ сөп. Кырдьыктаах дьыала, справедливость туһугар сатаан туруулаһар, ону өйдүүр, өйүүр буолар курдук ыччаты иитиэхтээхпит.
Суруйааччылар диэн норуот, нация өйө, суобаһа, чиэһэ буолар дьон билиҥҥи уопсастыба олоҕор-дьаһаҕар былаас өттүттэн атарахсатылла көрүллэр буолуута үөһэ этиллибит Россия суруйааччыларын 12-с съезтэригэр сыһыан холобуруттан көстөр. Биһиги республикабытыгар балаһыанньа арыый ордук туруктаах курдук. Ол эрээри интеллигенция, суруйар эйгэ дьоно биир үксүн бэйэбит уопсастыба олоҕун сайдыытыгар туһааннаах тылбыт-өспүт иһиллибэт. Бу былдьаһыктаах кэмҥэ түргэнник тиийимтиэ публицистика, кэпсээн, новелла жанрыгар бары тэтимнээхтик ылсарбыт эрэйиллэр буолла. Хас биирдии суруйааччы бүгүҥҥү күннээх соругунан ыччаты, общественноһы кут-сүр (духуобунас), сиэр-майгы (нравственность) боппуруостарыгар иитии үлэтигэр бэйэтин айымньыларынан, тылынан-өһүнэн актыыбынайдык кыттыы буолуохтаах.
Биһиги былааспыт ону өйдүө, суруйааччы статуһун үрдэтиини, материальнай өттүнэн өйөбүлү, ордук тыа сиригэр олорооччуларга оҥоруо этэ дии саныыбын. Үтүө холобур быһыытынан этэн туран, бэйэм тус олохпор ыарахаттары көрсөр кэммэр (чугас киһибит ыараханнык ыалдьыбытынан сибээстээн куоракка киирэргэ күһэллэн) хаһаайыстыбабын Хахыйахтан Одьулууҥҥа олорор бырааттарбар, балтыларбар көрдөрө көһөрөрбөр, транспорынан, уматыгынан көмөлөспүт Чурапчы улууһун билиҥҥи баһылыгар И.Н. Аммосовка дириҥ махталбын биллэрэбин. Кини суруйааччы уопсастыбаҕа оруолун үчүгэйдик өйдүүр буолан, маннык өйөбүлү оҥоруута биһиги норуоппут төрүт үгэһин, традициятын биир көрүҥүн быһыытынан сыаналыыбын уонна атыттарга холобур буоллун диэн баҕа санаабын этэбин.
Киһини дуоһунаһынан, балаһыанньатынан буолбакка, норуотун, дойдутун туһугар дьиҥ оҥорбут үтүөтүнэн, дьыалатынан көрөн чиэстээһин-бочуоттааһын үгэһэ олохтонуохтаах. Манна холобур быһыытынан аҕаллахха, Багдарыын Сүлбэ курдук топонимикаҕа, антропонимикаҕа мөлүйүөн аҥаарын кэриҥэ картотеканы хомуйбут, оҕону иитиигэ икки-үс, репрессия тиэмэтигэр үс, барыта сүүрбэттэн тахса кинигэни суруйбут, икки президент иккиэн үрдүктүк сыаналаан биирдэрэ кини айымньыларын кинигэтигэр (М.Николаев. «Возвращенные имена») туһаммыт, иккиһэ топонимикаҕа салгыы кинигэ суруйарга сакаас оҥорбут, национальнай култуура, үгэс дьыалатыгар сүҥкэн өҥөлөөх киһибитин аат-суол биир да көрүҥэр тииһиннэрбэккэ сылдьарбыт сиэрдээх быһыы буолбатах. Дьиҥинэн, кини картотеката Э.Пекарскай тылдьытыттан итэҕэһэ суох суолталаах үлэ. Духуобунас академигынан оҥорор эбэтэр Кулаковскай дуу, Ойуунускай дуу бириэмийэтин биэрэр тоҕо сатамматый? Оннооҕор буолуох нация култууратыгар, традициятыгар туох да сыһыана суох, арай саха норуотун национализмҥа, омугумсуйууга буруйдаан этэр, суруйар «өҥөлөөх» дьон академигынан букатыннаахтык пропискаламмыттара ыраатта. Бу балаһыанньаны көннөрүү, киһи хаачыстыбатын, ыччаты иитиигэ справедливость дьиҥнээх холобура буолуох этэ.
Бу дакылааппар бэлэмнэниибэр Михаил Ефимович Николаев 2003 с. «Сибирские огни» сурунаал 12-с нүөмэригэр тахсыбыт улахан публицистическэй матырыйаалын интернеттэн буламмын, элбэх чахчылары онтон туһанным. Кини онно Россияны хайдах билиҥҥи балаһыанньаттан быыһыыр туһунан элбэх сүбэлэри биэрэр. Бары омуктар национальнай үгэстэрин сайыннарыы, үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабылын, чөл олох боппуруостарын сытыытык туруорбут. Мээнэҕэ буолбатах, бу күннэргэ В.В.Путин үөрэх, доруобуйа үлэһиттэригэр социальнай өттүнэн өйөбүллэри оҥорор туһунан уонна инновация, саҥа технологиялар боппуруостарыгар сыһыаннаах кэрэхсэбиллээх этиилэри оҥордо. Итиннэ биһиги киһибит сүбэтэ, этиитэ ырылхайдык көстөр. Биһигини аат-суол эккирэтиһиитэ, ымсыы, ордук санаһыы, онтон сылтаан араас тыл-өс, хоп-сип тарҕатыы, иирсии, үҥсүү-харсыы, бөлөхтөһөн эккирэтии дьаллыга иэдэппит дьонобут. Бу киһи хаачыстыбатын түһэрэр саамай мөлтөх өрүттэриттэн босхолонор өттүгэр бэйэбитин, ыччаппытын иитиэҕиҥ. Бэйэ-бэйэбитин харыстаһар, өйөһөр, кырдьыгы, үтүөнү эрэ тутуһар өбүгэлэрбит төрүт култуураларыгар, үгэстэригэр төннүөҕүҥ.
Омук дьылҕата
В.В.Путин ыам ыйын уон күнүнээҕи илдьит суругун тула дойду үрдүнэн киэҥ кэпсэтии, санаа үллэстиитэ күннэтэ тэнийэн, уҕараабакка бара турар. Ордук барыбытын омук, нация инники дьылҕатын таарыйар демография боппуруоһа улаханнык долгутар. Ол иһигэр биһиги, сахалар, ахсаан өттүнэн эбиллиибит, хааммыт уларыйыытын туһунан киһини үөрдүбэт дьиксиниилээх турукпут эмиэ киирсэр.
«Чолбон» сурунаал ааспыт сыллааҕы 11-c нүөмэригэр «Кэскили кэпсэтии» диэн рубрикаҕа бу боппуруостары балачча сиһилии таарыйар икки ыстатыйа тахсыбыта. Биирдэрэ, «Суруйааччы, уопсастыба олоҕо уонна тыа сирэ» диэн миэнэ, иккиһэ — «Саха омук доруобуйатын туругун уонна харыстабылын тутаах боппуруостара» диэн М.А.Тырылгин киэнэ. Бу ыстатыйалары кытта иҥэн-тоҥон билсиспит киһи омукпут урукку, билиҥҥи туругун туһунан балайда чуолкай өйдөбүлү ылар кыахтаах дии саныыбын.
ЮНЕСКО чинчийээччилэрэ араас омуктар уонна государстволар олох ирдэбилигэр тулуктаһар кыахтарын, инники кэскиллэрэ төһө эрэллээҕин тургутан көрөр биэс бааллаах анал мээрэйдиир шкаланы айбыттар. Саамай үчүгэй туруктаах, кыахтаах, инникитэ кэскиллээх омук эбэтэр государство биэс баалынан кэмнэнэр. Оттон олус мөлтөх туруктаах, кэхтэр, эстэр дьылҕалаах омук эбэтэр государство шкала саамай алын кээмэйинэн — 1,5 баалынан кэмнэнэр эбит. Маныаха Россия 1994 сыллаах көрдөрүүтэ саамай алын таһымы даҕаны хапсыбатах, 1,4 баалга тэҥнэспит. Бу туһунан Владимир Познер «Времена» диэн соторутааҕыта ыыппыт биэриитигэр сиһилии кэпсэттилэр. Леонид Рошаль диэн киһи кэпсэтиини манна биһиги кэккэбитигэр төлөбүрэ суох медицина өҥөтүн уонна кини бюджетыгар икки төгүл элбэх үп көрүллүөхтээҕин туһунан Конституция анал ыстатыйатын кэһээччилэр Герман Греф, Алексей Кудрин тоҕо суохтарый диэн туруору ыйытыыттан саҕалаата. Ити эстэр дьылҕабытын туоһулуур 1,4 баалбыт уонтан тахса сыл устата «тупсарыллан» критическэй 1,5 баалы хапсар кэрдиискэ билигин нэһиилэ тиийбит үһү. Дьэ бу, 12 сыл тухары өлөр-тиллэр икки ардынан мөхсүүбүт ылбат-биэрбэт буолбут туругун бэйэҕит сыаналаан көрүҥ. Бу иэдээннээх 1,5 баал ис хоһооно тугуй диэтэххэ — үс мөлүйүөн тулаайах оҕо, уулуссаҕа уонна сыбаалкаҕа сылдьар 1 мөлүйүөн харалтата суох сылдьар оҕо, уон сыл иһигэр 11,5 мөлүйүөн өлбүт оҕо, онтон 10 %-на бэйэҕэ тиийиммит, 2 мөлүйүөн үөрэммэт оҕо, 30 мөлүйүөн араас ыарыынан ыалдьар оҕо. Бу сыыппаралар 2004 сыллаахха Орлов куоракка ыытыллыбыт Россия суруйааччыларын съеһигэр этиллибиттэрэ. Бу күннэргэ киин телевидениенэн, араадьыйанан биэриилэргэ Россияҕа 6 мөлүйүөн наркоманиянан ыалдьар дьон баарыттан үс гыммыт биирэ эдэр ыччат буоларын туһунан эттилэр.
Көстөрүн курдук, бу сыыппаралар Россия нэһилиэнньэтин олоххо тулуктаһар туруга, инники кэскилэ олус хобдох, кутталлаах таһымҥа турарын көрдөрөллөр. Сыыппаралары эргитэ сылдьан, иҥэн-тоҥон ис хоһооннорун бэйэ уйулгутугар тириэрдэ өйдүүргэ, киһи итэҕэйбэт, өйүгэр-санаатыгар баппат, була сатаан үлүннэрэн көрдөрүү курдук дьулаан өйдөбүлү үөскэтэллэр. Оннук даҕаны саныыр, барытыгар дьаалатынан сыһыаннаһар буоламмыт бу үлүгэрдээх иэдээн саба бүрүүкээн кэлбитин билиминэ олордохпут. Хойутаан, бүтэр уһукка тиийэн баран, биирдэ өйдөнөн, В.В.Путин ыксаллаах дьаһалы ылыннаҕа. Ону даҕаны биһиги бастакы Президеммит М.Е.Николаев уонтан тахса сыллааҕыта бэйэтин республикатыгар духуобунас сайдыытын, доруобуйа харыстабылын, үөрэхтээһин, чөл олох, дьиэ кэргэн уонна оҕо тустарынан государственнай политикаларын олоххо киллэриитин уопутугар тирэҕирэн ылыммыта кистэл буолбатах. Ону сэргэ Михаил Ефимович 2003 сыллаахха «Сибирские огни» сурунаал 12-с нүөмэригэр бэчээттэппит улахан публицистическай ыстатыйатыгар нуучча нациятын бүгүҥҥү кутталлаах туругун олус ыарыылаахтык ылынан, сиһилии ырытан, критическэй балаһыанньаттан хайдах тахсыахха сөбүн туһунан сүбэ-ама биэрбит тыллара ханнык баҕарар государственнай чиновник долоҕойугар хатаммыта чуолкай. Саха сиригэр, чуолаан, биһиги омукка демография туруга хайдаҕын туһунан былыргы историябытыттан саҕалаан медицинскэй наука доктора, профессор М.А.Тырылгин «Истоки феноменальной жизнеспособности народа саха» диэн 2000 сыллаахха тахсыбыт кинигэтигэр сиһилии суруйан турар. Оттон «Чолбоҥҥо» тахсыбыт ыстатыйатыгар этэринэн, ааспыт түөрт үйэ устатыгар саха омуга биир да кэрдиис кэмҥэ букатыннаахтык эстэр-быстар турукка киирэ сылдьыбатах. ХVIII–XIX үйэлэргэ (200 сыл устата) сахалар ахсааннара 7,7 төгүл элбээбит. Ити үүнүү тэтимэ Россияҕа тэҥнээтэххэ, 2,3 төгүл, аан дойдуга тэҥнээтэххэ 3,7 төгүл үрдүк эбит. Ыстатыйаны салгыы аахтахха: «…1939 уонна 2002 сыллар икки ардыларыгар ыытыллыбыт биэрэпистэр түмүктэринэн Россия нэһилиэнньэтин үс бөлөххө арааран, ити кэмҥэ кинилэр ахсааннара эбиллиитин тэтимнэрин тэҥнээн көрдөрбүт. 1939 сыллааҕыны кытта тэҥнээтэххэ, 2002 cыллаахха нууччалар ахсааннара 30,2 %-нан эбиллибит, нууччаттан атын омуктар ахсааннара — 51,8 %-нан, сахалар ахсааннара — 83,5 %-нан.
Сэрии саҕана элбэх киһи аармыйаҕа баран өлөн-сүтэн, өр сылларга курааннаан, маассабай хоргуйуу, көһөрүү, репрессиялааһын содуллара охсоннор, 1959 сыллаахха сахалар сэрии иннинээҕи ахсааннарын ырааҕынан ситиспэтэхтэрэ. Дьиҥэр, анал демографическай ырытыы көрдөрөрүнэн, 1939–1946 сыллардаахха cахалар ахсааннара 20–25 %-нан, ол эбэтэр 50–60 тыһыынчанан аҕыйыы сылдьыбыта буолуо диэн сабаҕалыахха сөп».
Бу ырытыытынан М.А.Тырылгин: «Ааспыт үйэлэргэ ыраахтааҕылаах Россияҕа эбэтэр кырдьык сыыһа-халты өйдөөһүнтэн дуу, эбэтэр самнарар санаанан салайтаран дуу, сахалары инники кэскилэ сарбыллыбыт, эстэр-быстар муҥур уһукка үктэммит омук курдук сыана биэрэллэрэ» диэн өйдөбүл сыыһатын, сымыйатын итэҕэтиилээхтик дакаастыыр. «…саха омуга бу хотугу киэҥ нэлэмэн, хаар-муус дойдутун бэйэтин олоҕун кэрэ тиэргэнэ-биһигэ оҥосторун уһун сыралаах дьүккүөрүгэр олоххо уһулуччу дьоҕурдааҕын, булугас өйдөөҕүн, хорсун санаалааҕын, эт-хаан өттүнэн ситэри кыахтааҕын көрдөрбүтэ» диэн түмүктүүр.
Саамай сөптөөх сыанабыл. Кырдьыга даҕаны, планета саамай тыйыс айылҕалаах уһук хоту муннугар аал уоту оттунан, уһун буруону унаарытан, хаар-муус дойдуну сылаас тыыннаан, сыһыы-хонуу муҥунан сыспай сиэллээҕи, хороҕор муостааҕы хото иитэн, киһи аймахха үтүмэн өҥөнү оҥорбут омук буоллахпыт. Онтубут төһөлөөх хара көлөһүнтэн, өһөс-дьүккүөр майгыттан, уус-мындыр дьоҕуртан, булугас-талыгас өйтөн, хорсун-хоодуот санааттан, эт-хаан буһуутуттан-эрчимиттэн түмүллэн, хомуллан ситиһиллибитэ буолуой? Бу барыта саха омук үтүмэн үгүс үйэлэргэ мунньуммут дириҥ силистээх-мутуктаах бараммат баай култуурата, төрөппүт төрүт үгэһэ — традицията буолар. Уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ нэлэмэн сирин-уотун дэгиттэр баһылаан, төрүт баайын сылгытын-ынаҕын этин-үүтүн, иһин-үөһүн, тириитин, сиэлин-кутуругун, муоһун-туйаҕын тобоҕо суох ордорбокко туттар дьоҕурунан, чээл күөх айылҕатын үүнээйитин, отун, маһын сутукатыгар тиийэ дэгиттэр туһаҕа таһаарар булугас өйүнэн, булдунан-аһынан ииттинэн, ханнык даҕаны чымаан, тыйыс усулуобуйаҕа тыыннаах хаалар, эстибэт-быстыбат, үүнэр-сайдар дьылҕаланнаҕа. Онтубут дьалхааннаах сүүрбэһис үйэ былаһын тухары барбыт араас эриирдээх-мускуурдаах, силиһи-мутугу туурар уодаһыннаах тургутууну тулуйан саҥа үйэҕэ үктэниибитигэр олоххо тардыһыыбыт, саргыга талаһыыбыт самнан-сарбыллан хаалбакка, иннибит диэки дьулуруйан иһэбит.
Ол туоһутунан, Бүлүү улууһугар Баппаҕаайы нэһилиэгэр баар 700 киһилээх Илбэҥэ диэн сиргэ 13 Герой ийэ биир дэриэбинэҕэ олороллорун туһунан «Саха сирэ» хаһыат (14.10.04) суруйбута буолар. Ийэлэр барахсаттар хас биирдиилэрэ уонтан уон түөркэ тиийэ оҕолонон, уопсайа 156 оҕоломмуттар. Олортон кыраларыгар сэттэ оҕо өлбүт. 259 сиэн, 8 хос сиэн — барыта 442 киһи бүтүн нэһилиэк дьон буола ууһаабыттар. Холобур, нэһилиэк иккис бөһүөлэгэр Лөкөчөөҥҥө 500 киһи олорор. Бу билиҥҥи кэмҥэ олус сэдэх түбэлтэ, хаһааҥҥыта эрэ, ааспыт үйэ саҕаланыытыгар тиийэ, бүтүн Саха сирин үрдүнэн бүтүннүүтүнэн тарҕаммыт кими да соччо дьиктиргэппэт көстүү этэ буоллаҕа дии.
Оччотооҕу саха дьахталлара сүүрбэлииттэн тахсаҕа тиийэ оҕолоноллоро биллэр. Манна даҕатан эттэххэ, бэйэлээх бэйэм ийэм икки олоххо 18-та оҕоломмутуттан үйэбитин моҥооччулар үһүө ордон сылдьабыт. Үксүбүт холкуостааһын кэмигэр (дьонум отучча ынах сүөһүнү, биир үөр сылгыны холбообуттара үһү) үүт-ас тиийбэккэ, сэлликтэн ньимси барбыттар. Ийэм эрэйдээх: «Ол муҥнаахтарбыттан хаһа уолун, хаһа кыыһын билбэппин, эгэ, ааттарын өйдүөм дуо» диэн ытыы-ытыы кэпсиирин өйдүүбүн. Миигин, олорор оҕону, чабычахха уган Кытах Күрүө диэн бааһына саҕатыгар олордон баран, бурдук быһар лабырыайканы эккирэтэн, 3–4 биэрэстэлээх сири түүтэх баайан эргийэн кэлиэр диэри, мин ытаан-ытаан баран чабычахпыттан түөрэ түһэн утуйан хаалбыт буоларым үһү. Онтон эбитэ дуу, кырабар хонуу үлэтигэр олус миккиллэн эбитэ дуу, холкуоһу оччоттон сөбүлээбэт этим. Илбэҥэ герой дьахталларын кэргэттэрэ үксүлэрэ биир саастыылаахтарым, бэйэм көлүөнэм дьоно эбиттэр. Былыргы төрүт үгэс, өбүгэ дьарыга сүтэ илик кэмин баттаһа төрөөбүт дьэбир көлүөнэ дьоно буолан үлэһиттэр, хорсуннар, элбэхтэ оҕолоноллор, ыччаттарын чэбдик олоххо, үлэҕэ уһуйаллар. Оҕолорун сахалыы үгэһинэн бэйэ-бэйэлэрин хардарыта көрсөр, көмөлөсүһэр, үлэни, айылҕаны, булду-аһы таптыыр гына, омук төрүт дьарыгар иитэн улаатыннарбыттара олус кэрэхсэллээх. Манна оҕону үлэҕэ иитиигэ, айылҕаны таптыырга, булка-алка уһуйууга аҕалар оруоллара олус улаханын эмиэ сыаналыахха наада.
Республика статистикаҕа государственнай сулууспата көрдөрүүтүнэн, республикаҕа 1991 cылга диэри сылын аайы нэһилиэнньэ ахсаана төрөөһүн уонна миграция суотугар эбиллэ турбут. 1985 сыллаахха мөлүйүөҥҥэ тиийбит уонна бу сылтан 1991 сылга диэри 121,7 тыһыынча киһинэн эбиллибит. 1990 сыл бүтүүтүгэр республика нэһилиэнньэтэ муҥутаан 1121,3 тыһыынча киһиэхэ тиийбит.
1991 сылтан саҕалаан төрөөһүн ахсаана куччаан, республика таһыгар тахсар миграция ахсаанын саппат буолар. Онон бу сылтан 2004 сылга диэри 90-c сыллардааҕы экономическай кризиһинэн сибээстээн, нэһилиэнньэ ахсаана 168,3 тыһыынча киһинэн аччаабыт, эбэтэр 15 %. Бу сылларга республикаттан 247,6 тыһыынча киһи барбыт.
Республикаҕа барар демографическай процестар, Россияттан уонна атын да регионнартан уратылара диэн нэһилиэнньэ ахсаана төрөөһүнтэн, кыралаан да буоллар, эбиллэ туруутугар буолар. Ол эрээри бу көстүүгэ сылтан сыл ахсаан өттүнэн таҥнары түһүү бэлиэтэнэр. 1990 сылтан 2004 сылга диэри 14,2-н 5 тыһыынча киһиэхэ тиийэ, эбэтэр 2,8 төгүл аччаабыт. Төрөөһүн ахсаана 1990–2004 сылларга төһө да түстэр (1000 киһиэхэ 19,4-н 15,5 диэри) бу көрдөрүү Россияттан 1,5, Дальнай Восток (ДФО) уокуругуттан 1,3 төгүлүнэн улахан. Оҕо төрөөһүнүн ахсаана муҥутаан 1990 сыллаахха 21662-гэ тиийэ сылдьыбыт эбит. Онтон олох-дьаһах сатарыйыытынан сибээстээн, сылын аайы куччаан, 1999 cыллаахха 12724-кэ тиийэ түспүт. Кэлин М.Е.Николаев ылыммыт дьиэ кэргэн политикатыгар аналлаах государственнай программата уонна чөл олох туһунан доктрината олоххо киирэн үлэлээһиниттэн ыла сыыйа эбиллии саҕаламмыт. Ол курдук, 2000 cылга 13147 оҕо төрөөбүт, итинтэн ыла сыллата эбиллэн, 2004 cылга 14716-ҕа тиийбит. Былырыыҥҥы көрдөрүү тоҕо эрэ статистикаҕа киирбэтэх, ол эрээри радиоҕа уонна телевидениеҕэ специалистар этиилэринэн, былырыыҥҥы көрдөрүү оҕо төрөөһүнүгэр 2004 сыллааҕар балтараа тыһыынча кэриҥинэн таҥнары түспү- тэ бэлиэтэнэр. Бу таҥнары барыы туохтан саҕаламмытын өйдүүр уустуга суох. Саҥардыы олоххо киирэн ситиһиилээхтик үлэлээн испит дьиэ кэргэн уонна оҕо туһунан государственнай политика, чөл олох доктрината салгыы утумнаахтык олоххо киллэриллибэккэлэр, тылга, кумааҕыга эрэ хааллылар, нэһилиэнньэни, ыччаты кытта аанньа үлэ ыытыллыбат. Үтүө дьыала күүрээнэ төрдүттэн симэлийдэ. Куораппытын Орто Азия, Кавказ дьоно кэлэн тута сылдьаллар. Төһө да атыҥырыы көрдөрбүт, барахсаттар үлэһит дьон, сарсыарда сэттэттэн киэһэ уон чааска диэри аралдьыйбакка үлэлииллэр. Биир да саха дьонун биригээдэтэ үлэлии сылдьара көстүбэт. Ол оннугар ыччаппыт түүнү быһа сарсыарда 6–7 чааска диэри тилэри илэ хаамар, арыгылыыр, пиибэлиир, охсуһар-өлөрсөр. Күнүһүн үлэлиирин оннугар утуйан оҥторор, оҕордук сайыны быһа улдьааран сылдьар. Ол суотугар байар түүҥҥү бардар, кафелар оҥорор хараҥа дьыалаларын содула хаҥаан, дириҥээн иһэр. Маны ким да көрбөт-истибэт, соруйан оҥоһуу курдук өйдөбүлү үөскэтэр. Икки сыл Ис дьыалаларга министрэ суох олорбуппут таайдаҕа, бэрээдэк олус түстэ. Республикаҕа дьон өлүүтүн ахсаана, эмиэ бу кэм устатыгар, сылын аайы эбиллэ турар. 7470-н 9692 киһиэхэ диэри. Үлэлиир саастаах дьон өлүүтэ уопсай ахсаантан 47,8 %-нын ылар. Элбэх киһи (2004 c. 39 %) соһумардык — оһолтон уонна араас cүһүрүүттэн өлбүт. Бу 1990 c. тэҥнээтэххэ, 1,5 төгүлүнэн ордук.
М.А.Тырылгин бэйэтин ыстатыйатыгар («Чолбон», 11/ 2005) саха дьонун өлүүтүн статистиката сүнньүнэн тастан дьайар биричиинэлэртэн ордук тутулуктааҕын туһунан этэр. Кинилэр олохторун сиэригэр-майгытыгар араас куһаҕан өрүттээх дьаллыктар баалларын, наука этэринэн, нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун 55 %-на онтон тутулуктанарын бэлиэтиир. Сүрүн куһаҕан дьаллыкпыт — арыгы. Ааҕыаҕыҥ Тырылгин этиитин: «Мин уһуннук кэтээн көрүүм түмүгэр маннык санааҕа кэллим: арааһа, «хроническай алкоголизм» диэн анал, туспа ыарыы суох быһыылаах. Арай киһи көҥүл өттүнэн бэйэтин организмын арыгынан сүһүрдэр, айгыратар, алдьатар, өлөрөр адьыната баара чахчы. Ону дакаастыырга сиһилии чинчийии наадата буолуо. Билигин быһа түһэн кылгастык эттэххэ — маннык.
Тоҕо билигин арыгыны иһээччилэр 5 %-ра эрэ «хроническай алкоголик» буолалларый? Оттон атын 95 %-гар арыгыттан мүччүрүйбэт сабыдыал (зависимость) тоҕо үөскээбэтий?»…
«Онон арыгыһыттары кытта ньээҥкэлэспэккэ, кинилэри тараҥнаппакка, күүстээх иитии, модьуйуу үлэтэ ыытыллыахтаах. Ол иһин хроническай алкоголизмы ыарыы курдук көрбөккө, мөкү иитии (дурное воспитание) содула курдук көрүллүөхтээх. Саха дьонун ортотугар мөкү иитии содула: арыгылааһын, бэйэҕэ тиийинэн өлүү, өлөрүү олус тарҕанан турар. Холобур, 2002 сылга Ингушетия республикатыгар «случайное отравление алкоголем» уонна соруйан бэйэҕэ тиийинии диэн биричиинэлэртэн биир даҕаны киһи өлбөтөх. Дагестан уонна Хотугу Осетия-Алания республикаларыгар бэрт аҕыйах түбэлтэ тахсыбыт. Оттон биһиги республикабытыгар ити сыл 107 киһи арыгыга сүһүрэн эмискэ, 471 киһи бэйэтигэр тиийинэн өлбүт, 550 киһини өлөрбүттэр. Ити сыл 59 мөлүйүөнтэн тахса нэһилиэнньэлээх, аан дойду бары бэртээҕэ, өҥнөөҕө мустубут Англиятыгар итиннээҕэр аҕыйах (531) киһини өлөрбүттэр.
Хомойуох иһин, итилэргэ барытыгар биһиги сахалар испитигэр өй-санаа булкуллуута, санаа түһүүтэ, көҕүс кыарааһына, суобаһа суох, ээл-дээл буолуу, быдьар быһыыланыы, ордугургааһын, өстөһүү, үҥсүү-харсыы элбээн иһэрэ төрүөт буолар».
Михаил Афанасьевич ис-иһиттэн кыйыттан этиитэ, аҕалар чахчылара киһи уйулҕатын хамсатар ис хоһоонноохтор. Оттон оҥорор түмүктээһиннэрэ ээл-дээл дьаалатынан устар, көрө-көрө көрбөтөҕө, билэ-билэ билбэтэҕэ буолар бүгүҥҥү олохпут кыларыйан турар дьиҥнээх кырдьыктара. Арыгыһыттары кытта ньээҥкэлэспэккэ, күүстээх иитии, модьуйуу оҥоһуллуохтаах диэн саамай сөптөөх ирдэбили туруорар. Былаас манна күүстээхтик үлэлиэхтээх.
Туох үлүгэрэй, мөлүйүөнү кыайбат ахсааннаах нэһилиэнньэлээх республика алта уон төгүл элбэх нэһилиэнньэлээх Англия курдук улуу дойдутааҕар элбэх үгүс бэйэ-бэйэни өлөрсүү түбэлтэтин таһаарара диэн! Наара суох, иэдээннээх быһыы! Ханна баран иһэбитий? Дьиксиниилээҕин ааһан, киһи этэ салаһара баар — маныаха буолар буолуохтааҕын курдук, ээл-дээл сыһыаммыт, былааспыт аатыттан, быраабы араҥаччылыыр уорганнарбытыттан ким да этин тартаран көрбөтө салыннарар. Ол оннугар ааспыт олохпут кэминээҕи курдук, наар кыайыы-хотуу, сайдыы туһунан араатар бөҕө. «Билии» уопсастыба тоҕо бу тиэмэҕэ минин тартаран көрбөтүй? Урут коммунистическай идеология үтүөтүн уруйдуура, бүгүн билиҥҥи олохпут кыайыытын айхаллыыр. Оттон омукка суоһаабыт кутталы норуокка тоҕо кэпсээбэтий? Бу хараҕы баайыы, дьон өйүн-санаатын бутуйуу, атыҥҥа аралдьытыы буолар! М.А. Тырылгин бу үлэҕэ быһаччы сыһыана суох эрээри, тоҕо эрэ омукка куттал үөскээбитин дьоҥҥо биллэрэр ээ. Ол быһаарыыта боростуой — кини чиэһинэй, чараас дууһалаах, ыраас суобастаах дьиҥнээх патриот. Маннык дьоммут олус аҕыйаҕа, оттон кураанах куолуһуттар, сирэй көрбөх былаас рупордара олус элбээһиннэрэ биһиги иэдээммит. Итэҕэспитин-быһаҕаспытын, суоһаабыт кутталы кырдьыгынан сатаан кэпсэтэ, ону кэмигэр туората үөрэнэ иликпитинэ, үүнүөхпүт, тупсуохпут, чэчирии сайдыахпыт диэн тыллар лозуҥҥа эрэ хаалыахтара. В.В.Путин илдьит суруга санааны көтөҕөр, эрэли үөскэтэр дьаһал буолара чопчу сыыппараларынан бигэргэнэр. Ону бэриллэр харчыны миэстэтигэр бэйэбит уһаппакка-кэҥэппэккэ, атыҥҥа халыппакка, оҕолонор дьахталларга кэмигэр тиэртэхпитинэ, чахчы көдьүүстээх буолуо. Биһигини ким да хаһан да ньырамсыппатах, дархаһыппатах омугабыт. Кыра да өҥө кэмин быспакка, санаа хоту сиэрдээхтик оҥоһулла турара буоллар, син хаан-сыдьаан тамайан урукку киэпкэ-хааҕа киирэр, үөскүүр-тэнийэр кыах бэриллиэн сөп этэ. Судаарыстыба өттүттэн болҕомто, инникигэ эрэл кыымын эрэ саҕыахха наада.
Биһиги омукка кыр өстөөхпүт арыгы кэннэ, хаан суураллыытын, уларыйыытын куттала үөскээтэ. 1995 cыллаахха саха дьахталлара төрөппүт оҕолорун уопсай ахсааныттан атын омук дьонуттан оҕолонуу 8,4 %-ны ылар эбит буоллаҕына, 2003 cылга 24,1 %-ҥа тиийэ охсубут. Ол эбэтэр аҕыс сыл иһигэр үс төгүл улааппыт, сылын аайы иккилии бырыһыан эбиллэрин учуоттаатахха, күн бүгүн саха дьахталларыттан төрөөбүт оҕолор үс гыммыт биирдэрэ атын омук дьонуттан буолбут. Маннык тэтиминэн бу көстүү үүнүүтэ салгыы үрдээн истэҕинэ, аны уонча сылынан дойдубутугар саха сирэйдээх саһыл курдук аҕыйыырыгар тиийэр. Маны былаас туһааннаах тэрилтэлэрэ уонна бэйэбит кэрэ аҥаардарбыт омуктарын инники дьылҕатын туһунан кэскиллээҕи саныыр буоллахтарына, туох эмэ түмүк санаа оҥостоллоругар уолдьаспата дуо? Билиҥҥитэ куолубутунан тугу да билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолан ээл-дээл олоробут. Биир бэйэм көрөрбүнэн, кэлин кэмҥэ дьахтар олус көҥүл барда. Арыгыга, көргө-күүлэйгэ оҕунна, эр киһини оҕо көрөөччүгэ, дьиэһиккэ кубулутта. Чэпчэтии, өҥө оҥоһулуннаҕын аайы киэмсийэрэ, эригэр сэнэбиллээхтик сыһыаннаһара улаатан иһэргэ дылы. Билиҥҥилэргэ холоотоххо, Илбэҥэ герой ийэлэрэ барахсаттар, тыҥырах харатын да саҕа өҥөнү көрбөккө, үлэни, олох сиэрин, оҕолонуу дьолун өрө тутан, бүтүн нэһилиэк дьонун ууһаттахтара. Кинилэр, билиҥҥи көлүөнэ үөрэхтээҕимсийбит эрээри харчы-мал, чэпчэки олох ымсыытыгар охтубут киэмсик дьүөгэлэринээҕэр, сиэр-майгы, чиэс-суобас, духуобунай култуура өттүнэн, омук дьылҕатыгар оҥорбут үтүөлэринэн таһыччы үрдүк таһымҥа турар, олох дьолун толору билбит дьиҥнээх саха дьахталлара. Кэлэр көлүөнэ кинилэр холобурдарыгар эргиччи үөрэнэн, өй-санаа, майгы суобас өттүнэн чугаһаатахтарына, омук дьылҕата кэхтибэтигэр, үүнүү-сайдыы салҕанарыгар, саха хаана сүппэтигэр эрэниэххэ сөп.
Саха сирэ. — 2006. — Атырдьах ыйын 2 к.
Торум санаа тосхоллоро
Былаас норуоту таптыахтаах,
норуотун таптаабат былаас уһун үйэлэммэт.
Михаил Николаев
Бүлүү Эбэ Хотун уһун умнаһын баһыттан төрдүгэр диэри сабардаан олорор саха омук халыҥ аймах дьонун олоҕун-дьаһаҕын, быһыытын-майгытын, өйүн-санаатын туһунан хаһан эмэ кыратык да буоллар тургутан көрүөх санаам быйыл тосхойон тустаах бэйэм дуоһуйан кэллим. Астыммытым-дуоһуйбутум диэн суруйааччы быһыытынан ааҕыллар, биллэр эбиппин. Сылдьыбыт улууһум, нэһилиэгим аайы хаһааҥҥыттан эрэ билэр чугас киһилэрин курдук көрсөллөрө олус үөрүүлээх, долгутуулаах. Ол сиэринэн кэпсэтии-ипсэтии, санаа атастаһыыта даҕаны эмиэ оннук аһаҕас, бэйэ-бэйэҕэ итэҕэйсиилээх, эрэмньилээх, ситэрсэн-хоторсон биэриилээх буолан, хардарыта байытыһыылаах. Бүтэй Бүлүү дэниллэринии, дьоно-сэргэтэ бүөмчү түөлбэлээн олорорунан буоллаҕа — нэһилиэнньэтэ сүрдээх сайаҕас, ыалдьытымсах, ыалдьыкка-хоноһоҕо болҕомтолоохтук сыһыаннаһар эбит. Дьэ онон сырыым-хонугум сыала-соруга төһөтө сиппитин, төһөтө кыаллыбатаҕын ыараҥнатан ырыҥалыы түһүөх санаа туймуулара саҕыллан киирбиттэрин үллэһиннэххэ сатаныыһы.
Бастатан туран, гражданскай уопсастыба, олох-дьаһах туругун кыратык да буоллар тургутан көрөр киһи хараҕар норуот уонна былаас икки ардыгар ситим быстыытын дьайыыта, өйдөспөт буолуу быһыыта-майгыта чуолкайдык быраҕыллар буолбут. Ол туһунан Бүлүү түөрт улууһунан айаннаан, дьон-сэргэ өйүн-санаатын кытта билсэн, кэпсэтэн-ипсэтэн кэлбит сонуммун бу иннинээҕи нүөмэр-дэргэ үллэстибитим. Суруйааччы норуоту кытта көрсүһүүтэ биир үтүө уратылаах. Кини ааҕааччыга олоҕу-дьаһаҕы, дьон майгытын, дьылҕатын сиһилии ымпыктаан-чымпыктаан суруйар буолан, норуокка чугас, бэйэ киһитин курдук сыаналанар. Ханна да кэллин, куруук күүтүүлээх ыалдьыт, санааны-оноону, олох кыһалҕатын тэҥҥэ үллэстэр итэҕэллээх киһи буола түһэр. Ол иһин киниэхэ бары кыһалҕаларын, кистэлэҥ ис санааларын хайа да бэйэлээх тойоннооҕор, депутаттааҕар истиҥник итэҕэйэллэр, ким сыыспытын-таппытын, үтүөтүн-өҥөтүн, атаҕастабылын-үктэбилин аһаҕастык этэллэр-үҥсэллэр, сүбэ-ама көрдүүллэр, үөһээҥҥилэргэ тиэрдэри эрэйэллэр. Онон суруйааччы дьон-сэргэ баҕатын салалтаҕа тиэрдэр итэҕэллээх, ол эбэтэр былааһы — норуоту ситимниир ураты мииссийэлээх киһи буолар. Бу бочуоттаах мииссийэни толороргор эн дьиҥнээх гражданин быһыытынан норуот олоҕун, өйүн-санаатын, баар итэҕэһи-быһаҕаһы, быһыыны-майгыны дьэҥкэтик тургутан билэр уонна ону ырытан-ырыҥалаан былааска тиэрдэр дьоҕурдаах буолуохтааххын. Ол буолар суруйааччы норуотун иннигэр төлөнүөхтээх үрдүк иэһэ.
2005 с. «Таптал уонна мөккүөр» кинигэм аан тылыгар суруйбут баҕа санаам тыллара күн бүгүнүгэр диэри болҕомтоҕо ылыллыбакка туох да көдьүүһэ суох хаалбыттарын, Бүлүүтээҕи көрсүһүүгэ өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх учуутала Иванов өйдөппүтүн иһин, ол түөрт сыллааҕыта эппит баҕа санаам тылларын бүгүн иккистээн санатарга күһэллэбин:
Бу этиибин түөрт сыл тухары ким да аахпатаҕа, көрбөтөҕө буолан, болҕомтоҕо ылыллыбатаҕын түмүгэр, дьон-сэргэ: «Норуот туспа барда, былаас — туспа» диэн сыаналыыр кэмигэр кэлэн олоробут. Билэ-билэ билбэтэҕэ, көрө-көрө көрбөтөҕө буолар кубулҕат майгы (равнодушие) баар эбит дьэбин тимири сииринээҕэр улахан содуллаах, олоҕу-дьаһаҕы алларытар алдьатыылаах көстүү.
Аны-аныаха диэри публицистика диэн жанр туох өйдөбүллээҕин билбэккэ кэллибит. Ааспыт кэмнээҕи араас ахтыылары, үбүлүөйдээх күннэргэ, сабыытыйаларга аналлаах дьуһуурунай ыстатыйалары элбэҕи суруйбуттарынан публициспын диэн түөстэрин охсунар дьон бааллар. Оннук дьону улахан мунньахтар, съезтэр дакылааттарыгар дарбатан ааттааһын үгэскэ кубулуйда. Публицистика диэн дьиҥинэн тугуй? Улахан энциклопедическай тылдьыкка маннык суруллар: «Это род произведений, посвященных актуальным проблемам и явлениям текущей жизни общества». Сахалыы өйдөбүлэ — уопсастыба олоҕун күннээҕи кыһалҕатын, түбүктэрин көрдөрүүгэ аналлаах айымньылар. Мантан инньэ маны араарар буола үөрэниэҕиҥ.
Саха биллиилээх лиирик поэта Сааба Тарааһап 75 үбүлүөйдээх сааһын бэлиэтээһин күннэригэр араадьыйанан уонна видеонан көрдөрүүгэ этиилэригэр норуодунай суруйааччы аатын иҥэрбиттэригэр кыбыстыылаах кэтэх санааҕа ылларбытын туһунан бэйэтэ ахтан эппитэ. Сааба Уйбаанабыс — салалта-былаас эрэллээх саллаата, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыанынан киэҥник биллибит улахан убаастабыллаах киһи. Дьылҕа хаан анаан итэҕэйбитин курдук, аҕа көлүөнэ суруйааччылар көмүс уҥуохтарын барыларын кэриэтэ көтөхпүт, ким барыта махталынан ахтар умнуллубат улахан үтүөлээх. Ол гынан баран хайа да бэйэлээх киһи норуотун, төрөөбүт дойдутун туһугар ирдэниллэр гражданскай иэһин сүүс бырыһыан толорор кыаҕа суох. Сааба Уйбаанабыс үтүө суобастаах киһи буолан, атыттарга холоотоххо, кыбыстыылаах кэтэх санаатын чиэһинэйдик билинэр. Кини бу аалларар санаатын Софрон Петрович Даниловка сыһыары тутан быһаарыахха сөп. Софрон Петрович чахчы улахан харизмалаах саха омук интеллигенциятын үтүө бэрэстэбиитэллэрин барыларын бэйэтин тула түмпүт дьиҥнээх норуот суруйааччыта, гражданина — лиидэрэ этэ. Оччотооҕу ыгыылаах-түүрүүлээх идеология балыырдаах национализмын утары Софрон Петрович тула Далан, В.Н. Иванов, Е.Е. Алексеев, Багдарыын Сүлбэ, Доосо, П.Д. Аввакумов биир сомоҕо түмсэн, норуот кырдьыгын эрдээхтик көмүскээбиттэрэ. КГБ майора Мунтян уодаһыннаах провокациятын хорсуннук саралаан, Саха сириттэн атаҕынан куоттарбыттара. Оччолорго кырдьык интеллигенция түмсүүлээх, күүстээх этэ. Софрон Петрович саха омугун бастакы конгреһыгар оҥорбут программнай этиитэ күн бүгүнүгэр диэри норуоту түмэр суолтата сүтэ илик. Даниловтар үтүө дьыалаларын салҕааччыларынан, бэлэстэригэр силлэппит утумнааччыларынан ааҕынааччылар, кинилэринэн хайыҥ охсунар буоллахтарына, кинилэр сололорун, уопсастыбаҕа балаһыанньаларын илиилэригэр тутан баран, кинилэр ааттарын ааттатар дьоһуннаах салҕааччыларынан, үтүө дьыалаларын сайыннарааччыларынан буолуохтаах этилэр. Илиилэригэр ылбыт эстафеталарын соччо уйбатахтара күннээҕи олохпут чахчыларыгар, дьон-сэргэ хом санаатыгар көстөр.
Бүлүү сүнньүн олохтоохторугар баран кэлиэм иннинэ илин эҥээр уонна киин улуустарынан сырыым түмүгэр көрсүбүт дьонум былаас, олох-дьаһах, быһыы-майгы туһунан сыысхала суох өйдөбүлэ, олохпут бүгүҥҥү көстүүтүгэр баар быһаччы холобурдарынан бигэргэтиллэр. Ылан көрүөҕүҥ сылын аайы бэлиэтиир төрөөбүт тылбыт уонна өрөспүүбүлүкэ күнүн бырааһынньыктара хайдах тэрээһиннээхтик ыытыллалларын. Төрөөбүт тыл күнэ хайа да бырааһынньыктааҕар элбэх киһини түмэр, чахчы саха омук өйүн-санаатын сомоҕолуур олус суолталаах тэрээһин буолар. Ким да күһэйиитэ суох дьон көҥүл өттүнэн куорат икки улахан дьиэтин — Өксөкүлээх аатынан култуура киинин, Суорун Омоллоон аатынан опера уонна балет театрын саалаларын толору мустан бырааһынньыктааҕы киэһэлэри үөрэн-көтөн атаараллар. Бу сабыытыйа—үчүгэй көстүү эрээри, омугу икки тус-туһунан сосулуобуйаҕа хайытарынан омсолоох. Ол эбэтэр былаас эргимтэтэ уонна норуот сыллата бу икки дьиэни хардарыта атастаһа сылдьан тэрээһиннэрин икки аҥыы бэйэлэрэ таптаабыттарынан дьаһайан ыыталлар. Салалта эргимтэтин тула былаас түөрт көрүҥүн түөрэ бас-көс өттө чуоҕуһар, онно эбии туох эмэ официальнай наҕараадаҕа тиксиэхтээх тылга сыһыаннаах ыҥырыылаах үлэһиттэр, өҥнөөхтөргө сыһыаннаах билсиилээхтэр, аймах-чаҕар уонна көннөрү сонурҕас санаалаахтар сааланы толору мусталлар. Оттон тыл дьиҥнээх специалистарын, үөрэхтээхтэрин бөлөҕүн өйүүр дьиҥ-чахчы төрөөбүт тыл култууратын туруулаһар патриотическай санаалаах интеллигенция, онно сүгүрүйэр боростуой норуот халыҥ халҕаһата хайа да бэйэлээх уораҕай киэҥ киэлитин киэптии кэлэр. Уратыта диэн манна салалта биир да бэрэстэбиитэлин, норуот талбыт депутаттарын (Е.П. Жирковтан ураты), биир эмэ обургу чиновнигы көрүөҥ суоҕа. Бөлөхтөр биир сыаллаах-соруктаах бырааһынньыгы тэрийэр эрээри, ыытар хайысхалара тус-туһунан бырагыраамманан барар. Тойот-хотут эргимтэтэ бырааһынньык бэлиэтэниэхтээҕин эрэ сиэринэн тыл суолтатын тула официальнай дакылаат, кэпсэтии кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ бастыҥ толорооччуларын, сулустарын ньиргиэрдээх кэнсиэринэн ыалдьыттарын күндүлүүр. Оттон иккис бөлөх төрөөбүт тыл туругун, кэскилин, кыһалҕатын тула күөдьүйэн тахса турар мөккүөрдэри ырытар, сүбэ-ама тобула сатыыр түбүктээх буолар. Норуот сэдэх талааннарын, актыбыыстарын сонун толорууларынан дьону-сэргэни сэргэхситэр чахчы истиҥ сыһыаннаах бырааһынньыгы тэрийэр.
Иккис киһи сүөргүлүүр холобурунан өрөспүүбүлүкэбит күнүн бэлиэтээһинэ буолар. Бу бырааһынньык хайдах ыытылларын туһунан чахчылары нууччалыы сахалыы тыллаах хаһыаттар суруйууларыттан билсиэҕиҥ. «Орто Дойду сонуннара» хаһыат ыам ыйын 7 күнүнээҕи нүөмэригэр Федот Колесов «Норуот уонна былаас дьоно диэн арахсыы суох буолуохтаах» диэн ыстатыйатыттан билсиэҕиҥ:
Кырдьык да кыбыстыылааҕын таһынан киһи бэркиһиир дьыалата. Бу көстүүнү, быһыыны-майгыны хайдах тойоннуохха сөбүй? Былаас сорох бэрэстэбиитэлэ норуотун сөбүлээбэтин, киниттэн көҥөнөрүн көрдөрөр дуо? Хаһааҥҥа диэри?.. Маннык бэрээдэги олохтоон төһө өр үйэлэниэй? Мантан да атын араас ыйытыылар үөскүөхтэрин сөп.
Бэйэтин кэмигэр Россия бастыҥ губернаторынан аатырбыт Борис Немцов «Исповедь бунтаря» диэн 2007 с. тахсыбыт кинигэтигэр маннык суруйар:
Биһиэхэ бу көстүү бырыһыанынан ыллахха, Россияны куоһарара буолуо диэн сүрэҕим сэрэйэр. Депутаттарбыт, интеллигенциябыт (биирдиилээн дьонтон ураты) барыта кэриэтэ: учуонайдарбыт, академиктарбыт конъюнктураҕа охтубуттара, бэйэлэрин эрэ иннилэрин көрүнэр былаас кулуттарыгар кубулуйбуттара ыраатта. Киһи бэркиһиирэ баар, онтуларынан дуоһуйан киэмсийии, киэбирии, чабыланыы… Норуоттарыттан тэйэн, кинилэр туох кыһалҕаҕа, өйгө-санааҕа ылларан олороллоругар кыһаммат буолуу, сааттаах, кыбыстыылаах быһыы. Холобура ыллахха, суруйааччы былаас кулута буолуо суохтаах, кини өйө-санаата көҥүл буолуохтаах. Оччоҕо эрэ норуот суруйааччыта, дьиҥнээх гражданин буолар кыахтаах. Оннуга суох бэйэ эрэ иннин көрүнүү, тойоҥҥо-хотуҥҥа сирэй көрбөх, бэрт буола сатааһын, бөлөхтөһүү, ааты-суолу, наҕарааданы эккирэтиһэн бэйэ икки ардыгар үллэстии түктэри көстүүлэрэ үөскүүр. Даниловтар, Далан, Доосо, Бүөтүр Абакыымап былаас кулута буолбатах, норуокка чугас — көҥүл дьон этилэр. Ол иһин норуот кинилэри ылынара, ытыктыыра уонна төһө да кэм аастар, син биир кэриэстиир.
Биһиэхэ конструктивнай, дьону үүннүүр-тэһиинниир кыахтаах общественнай күүс И.И. Шамаев баһылыктаах Саха уопсастыбатын киинэ баар. Олохтоох былаас Шамаевы кытта уопсай тылы булан, политика, экономика, култуура боппуруостарыгар тахсар проблемалары быһаарыыга конструктивнай бииргэ үлэлээһин хайысхатын саҕалыахтаах. Оччоҕо уопсай дьыалаҕа туруулаһыыбыт ситиһиилээх буолуоҕа.
Саха сирин омуктара Россия судаарыстыбатыгар холбоспуттара төрдүс үйэтин туолара бэрт кыра кэм хаалла. Бу сабыытыйа биир саамай туһалаах сүрүн суолталаах дьайыыта хаан холбоһуутугар буолар. Лев Гумилев хаан холбоһуутуттан пассионарийдар тахсаллар диэбиттээх эбит. Ол, атын омуктардааҕар, биһиэхэ дьэҥкэтик көстөр. Саха, нуучча уонна эбэҥки, эбээн, о.д. а омук хааннара холбоһууларыттан пассионарийдар тахсар усулуобуйалара үөскүүр. Тоҕотун эттэххэ, саха өйүнэн мындыр, онуоха кинини тыйыс айылҕата, олоҕун-дьаһаҕын кыһарҕана атыттардааҕар уонунан төгүл кытаанаҕа күһэйэр. Нуучча эдэр, эрчимнээх омук — хорсун, харса суох (решительный). Кинилэр хааннара холбоһууларыттан төрөөбүт оҕо дьиҥнээх пассионарий буоларыгар үс усулуобуйа туолара наада: бастакытынан аҕата саха, ийэтэ нуучча буолуохтаах. Иккиһинэн, уу сахалыы иитиллиэхтээх: сахалыы ийэ тылы, саха култууратын толору иҥэриниэхтээх, ол эбэтэр сахалыы толкуйдуур буолуохтаах. Үсүһүнэн, улаатан баран саха дьахтарын ойох ылыахтаах. Аны бу үс ирдэбили ырытан көрүөҕүҥ. Аҕата тоҕо саха буолуохтааҕый диэҥҥэ маннык быһаарабын: саха эр киһитэ кытаанах, тыйыс айылҕалаах хотугу сир оҕото мындыр, төрөөбүт дойдутуттан тэлэһийбэт, кини дойдумсах, төрөөбүт дойдутугар бэриниилээх. Оттон саха ийэттэн, нуучча аҕаттан төрөөбүт оҕо төһө да сахалыы иитиллибитин иһин дьиҥнээх саха патриота буолар кыаҕа суох. Тоҕо диэтэххэ, кыыс оҕо омук анала диэн өс номохтоохпут ол дьайар. Саха дьахтара ханнык баҕарар омукка баран атын дойдуга олохсуйара олохпут чахчыта. Холобур, бастакы дьиҥнээх пассионарий, аан бастаан сахалыы тылынан айымньы суруйбут Афанасий Уваровскай саха ийэттэн, нуучча аҕаттан төрөөн, сахалар ортолоругар сахалыы иитиллэн, саха аһын сөбүлээн, култууратын иҥэринэн баран, тэлэһийэн, кэлин тиһэҕэр Санкт- Петербурга баран олохсуйбута.
Саамай быһаарыылаах ирдэбилинэн үһүс усулуобуйа буолар. Ол эбэтэр, бу сиэнчэр оҕо улаатан баран хайаан да саха дьахтарын ойох ылыахтаах. Оччотугар эрэ кини дьиҥ норуотун олоҕун-дьаһаҕын билэр, сахалыы өйдөөх-санаалаах, саха туһугар туруулаһар дьиҥнээх саха патриота буолар кыахтаах. Онуоха кини кэргэнэ быһаарар оруолу ылар. Оттон нуучча эбэтэр атын омук дьахтарын кэргэн ыллаҕына, нууччалыы олох хайысхатынан барара биллэр суол. Ааспыт үйэ бастакы аҥаарыгар, сүүрбэһис-отутус сыллардаахха, саха дьоно нуучча дьахтарын кэргэн ылыылара маассабай көстүү, муода буола сылдьыбыта. Олортон пассионарийдар тахсыбатахтара, оҕолоро нууччалыы иитиллэн иһэ-таһа, кимэ-туга биллибэт дьоҥҥо кубулуйбуттара. Ол дьиҥинэн, ассимиляция политиката этэ.
Онон бу үс усулуобуйа бары ирдэбиллэригэр барытыгар идеальнайдык сөп түбэһии түмүгэр төрөөн-үөскээн тахсыбыт бүгү күннээххэ икки дьиҥнээх пассионарийдаахпыт. Олор кимнээхтэрин хайыы-үйэҕэ билэн-көрөн олорор буолуохтааххыт. Кинилэр — Михаил Ефимович Николаев уонна Андрей Саввич Борисов буолаллар. Биирдэрэ Саха сирин норуоттарын дьылҕатын быһаарыылаах күчүмэҕэй күннэргэ эстии-быстыы суолуттан быыһаабыт, олохторун инники оҥкулун бигэтик түстээбит национальнай лиидэрбит, сирдьиппит. Иккиһэ, саха омук култууратын үрдүк таһымҥа көтөхпүт, киэҥ эйгэҕэ таһаарбыт бүтүн Россияҕа биир бастыҥынан билиниллибит театрбыт, киинэбит режиссера буолар. Бу дьон биһиги дьолбутугар кэлбит, норуокка оҥорбут сүдү дьайыыларын, ситиһиилэрин төрдө туохханый? Олор манныктар: бастатан туран, саха аҕаларын батан өйдөөхтөр-мындырдар, нуучча хааннаах буолан хорсуттар, харса суохтар (решительные). Иккиһинэн дьүһүннэрэ-бодолоро, быһыылара-таһаалара, көстөр көрүҥнэрэ нууччалыы буолан, өйдөрө-санаалара хотоойу, комплекстара суох. Сахаларга да өйдөөхтөр-хорсуттар бааллара: Күлүмнүүрдэр, Силипиэнтэптэр, Омуоһаптар, Ойуунускайдар, Бараахаптар уо.д.а. Ол гынан баран, тоталитарнай режим, коммунистическай империя бүрүүкээбит кэмигэр кинилэри Россия үрдүк өһүөлээхтэрэ бэйэлэрин кытта тэҥ үктэлгэ хаһан да туруорбатахтара, туруораллара даҕаны биллибэт.
Үөһэ этиллибит икки быһаарар суолталаах өрүттэр холбоспуттара биһи дьоммутугар сахаҕа суох ураты хаачыстыбаны биэрбиттэрэ. Ол иһин кинилэр европеецтар ортолоругар киирдэхтэринэ, өй-санаа, муударас өттүнэн үксүгэр баһыйар таһымҥа тураллар. Оттон бэйэбит испитигэр киирдэхтэринэ, сэмэй, амарах, аһыныгас майгыларынан бэйэбитинээҕэр ордук курдуктар. Ол иһин буоллаҕа, үөҕэн-сэмэлээн киирэн бардахпытына, симик оҕо курдук, утары этэр-хардарсар, көмүскэнэр да кыахтара суох турукка киирэллэр. Бэйэлэрин дьиҥ сахаларынан ааҕынар буолан, омуктарын туһугар бэриниилээхтэринэн, дьиҥнээх патриот буолалларынан үгүспүтүн баһыйаллар. Онон биһиги айыы-хаан аймахтара үрдүк айыыларбытыттан айдарыллыбыт дьоммутун арчылыыр, араҥаччылыыр суолга турунуохтаахпыт. Инникитин кинилэргэ холоонноохтору төрөтөр-үөскэтэр соругу туруорбаппын эрээри, олох бэйэтэ маннык түбэлтэни тосхойдоҕуна, үс усулуобуйа ирдэбилин толоро сатыахха, оччоҕо саха омук үөскүү, өрөгөйө үрдүү туруоҕар эрэл өссө күүһүрүө.
Орто дойду. — 2009. — Ыам ыйын 16 к.
СР Бастакы президенэ М.Е.Николаевы
кытта бииргэ Үлэлээбит,
араас кэмўэ
алтыспыт дьонтон
ааптар хомуйбут ахтыылара
Искренне горжусь
Я искренне горжусь тем, что занимался организацией деятельности первого Президента Республики Саха (Якутия) М.Е. Николаева в годы становления института президентства в нашей республике.
По истечении многих лет становится очевидным уровень грандиозности и масштаб- ности начинаний М.Е. Николаева. Все начиналось с чистого листа. Начало его новых видений в вопросах социально-экономических преобразований и глобальных изменений в общественно-политической жизни республики заложено в основных разделах Конституции (Основного Закона) Республики Саха (Якутия). В Указах и распоряжениях Президента Республики Саха (Якутия) в основу ложились его пожелания с учетом исторического, духовного и экономического будущего нашей республики.
Значительной по объему и разнообразной по характеру и содержанию была почта первого Президента М.Е. Николаева. В письмах и устных обращениях граждан к нему затрагивались не только личные вопросы, но и в большинстве своем высказывались предложения, замечания по различным проблемам экономики, социальной и духовной сфер. Почта подпитывалась идеями, давала пищу для размышлений, помогала в выработке и принятии решений.
С 1993 по 1997 годы руководимая мною группа помощников состояла из 6 человек. Указом Президента была ликвидирована администрация президента республики, руководимая А.Н.Ким-Кимэном. Александр Николаевич был назначен президентом компании «АйарЮрИнтернешнл». На основании Указа руководителю помощников был определен ранг первого заместителя председателя правительства республики, помощникам — министров республики. Занимаясь организацией деятельности Президента М.Е.Николаева и Вице-президента В.А. Штырова, мы подготовили более 2 тысяч указов и около 5 тысяч распоряжений президента и около 700 постановлений правительства. Исключительно сложный механизм действовал при подготовке Указов президента Российской Федерации и постановлений правительства Российской Федерации по законодательным инициативам М.Е.Николаева по проблемам развития нашей республики. Очень большого объема работ потребовала подготовка таких Указов Б.Н. Ельцина, как «О реализации Федеративного договора в Республике Саха (Якутия)», «О восстановлении справедливости в отношении репрессированных в 1920–1930 годы представителей якутского народа», «О Программе социально-экономического развития Республики Саха (Якутия) на 15 лет». Аналогичная Программа развития республики до 2020 года принята правительством РФ в феврале 2007 года.
Если говорить о «технологии» подготовки этих документов, то она такова: на начальной стадии этим занимается группа помощников президента. Проекты указов и распоряжений складываются из самых разных и неординарных точек зрения, из новых идей. Работу над проектами ведут правительственные рабочие группы с участием министерств и ведомств, к которым подключаются специалисты соответствующих отраслей, ученые институтов, проводятся обязательные экспертизы. При этом особое внимание уделяется определению источника финансирования проекта. Идет глубокая проработка вопроса, в которой учитываются различные аспекты. После подписи руководителя помощников проект ложится на стол президента. За все годы совместной работы не помню случая, когда М.Е. Николаев подписывал нормативно-правовой документ с первого раза. Каждый проект он редактировал лично, и имела место такая практика, при которой М.Е.Николаев перед подписанием Указа или распоряжения созывал совещание при президенте с участием всех разработчиков проекта или проекты подписывались в ходе поездки президента по улусам республики.
Идеологией актов, подписываемых М.Е.Николаевым, была политика, сформулированная в его предвыборной программе и проводимая им. Это обеспечение политической и экономической самостоятельности республики как субъекта Российской Федерации; социально ориентированное реформирование экономики, основанной на рыночных отношениях; социальная и правовая защита граждан республики; возрождение села, сельского предпринимательства; экология; реформы в области здравоохранения, культуры и науки; духовное возрождение народов Якутии.
Реализуя предвыборную программу, где говорилось о необходимости «в интересах будущих поколений осуществить реформы в области образования, здравоохранения, культуры и науки», а также с учетом многочисленных предложений, высказанных в ходе встреч с населением, рекомендаций научно-практических конференций были подготовлены Указы «О мерах по развитию здравоохранения», «О социальной поддержке науки и подготовки научных кадров», «О государственной поддержке творческих союзов», «Об образовании Академии наук Республики Саха (Якутия)», «О создании Академии духовности», «Об открытии медицинского, экономического и педагогического институтов ЯГУ».
Для решения государственной задачи обеспечения всестороннего развития студенческой и учащейся молодежи, сохранения и раскрытия способностей и талантов детей, юношества были изданы Указы «Об объявлении 1996 года Годом молодежи», «О государственных стипендиях», «О государственных целевых вкладах школьников», «Об организации отдыха, занятости и оздоровления детей», «О совершенствовании структуры управления высших образовательных учреждений».
В центре внимания всегда находились вопросы расшире-ния и эффективности экономической реформы: перехода к рыночным отношениям с учетом экстремальных условий и специфики северной республики, создания принципиально новой финансово-кредитной и банковской системы, адаптированной к рыночной экономике. В этом направлении были приняты Указы и распоряжения президента республики «Условия выпуска и обращения казначейского векселя Республики Саха (Якутия) в качестве долгового обязательства за поставленную продукцию, выполненные работы и оказанные услуги». Ряд Указов был принят в целях повышения эффективности деятельности АК «Алмазы России-Саха», НАК «Сахаавиа», АО «Якутскэнерго», ОАО «Сахателеком», ОАО «ЛОРП», ГУП «Якутуголь», АК «Туймаада Даймонд», АК «Якутгазпром», финансово-промышленной компании «Сахазолото», строительных организаций.
Проявлением заботы о становлении и развитии малого и среднего бизнеса, создании новых рабочих мест, улучшении снабжения товарами народного потребления стали Указ «О государственной поддержке предпринимательства в Республике Саха (Якутия)» и подготовленный по итогам встречи президента с работниками агропромышленного комплекса пригородных хозяйств г. Якутска Указ «О создании финансово-агропромышленной компании «Туймаада».
Объектом пристального внимания продолжала оставаться проблема возрождения якутского села, которое переживало нелегкие времена. В деятельности М.Е.Николаева этот вопрос занимал одно из главенствующих мест. Указы и распоряжения «О структуре агропромышленного комплекса», «О льготах для товаропроизводителей», «О стабильном обеспечении производства молока», «О финансировании индивидуального жилищного строительства в сельской местности», «О целевых компенсационных выплатах работникам животноводства», «О мобилизации ресурсов для разрешения проблем жизнеобеспечения населения заречной группы улусов», «О финансовой поддержке фермерских хозяйств» направлены на отмену ограниченной деятельности сельского предпринимателя, гарантированное оказание ему государственной материально-технической помощи, социальную поддержку отдельных категорий работников сельского хозяйства, не обеспеченных соответствующим прожиточным уровнем.
С первых дней избрания М.Е.Николаев исключительное внимание обращал на сформирование и проведение принципиально новой экологической политики, и ее претворение в жизнь было возведено в ранг государственной политики. М.Е.Николаев постоянно держал в поле зрения вопросы охраны окружающей среды, разумного использования природных ресурсов. В русле этой политики проводились работы по сохранению естественных экосистем, генофонда природы в интересах нынешних и будущих поколений, организации экологически обоснованного и экономически целесообразного использования природного богатства, оздоровлению экологической ситуации в зонах, пострадавших от антропогенного и техногенного воздействия. Именно на это направлены такие указы и распоряжения, как «Вопросы Министерства охраны природы Республики Саха (Якутия)», «О Департаменте по охране природы Республики Саха (Якутия)», «О мерах по развитию особо охраняемых территорий», «О создании Департамента биологических ресурсов Министерства охраны природы Республики Саха (Якутия)».
К актуальным вопросам М.Е.Николаев относил проблемы социальной и правовой защиты населения. Нормативной базой реализации этого важного раздела стали такие Указы, как «О социальной поддержке семьи», «Об упорядочении использования объектов социальной сферы», «О мерах по социальной поддержке студентов, стажеров и аспирантов учебных заведений, обучающихся за пределами Республики Саха (Якутия)», «О выплате кредит-пособия молодым семьям», «О развитии страховой деятельности в Республике Саха (Якутия)», «О денежных выплатах инвалидам и участникам Великой Отечественной войны 1941–1945 гг.», «О выделении займа для оказания адресной помощи малоимущим слоям населения г. Якутска», «О поддержке семей военнослужащих, погибших и получивших ранения в зоне боевых действий в Чеченской республике». Ряд Указов направлен на создание новой системы доплат на уровне минимального прожиточного минимума к стипендиям и пенсиям ветеранов войны и труда за проживание в экстремальных условиях Севера. В развитии тезиса о создании правового, гражданского общества, основанного на принципах демократии, гуманизма и социальной справедливости, в целях защиты конституционных прав граждан от преступных деяний с 1996 года на три года принимались республиканские программы борьбы с преступностью и по укреплению правопорядка.
Указы и распоряжения президента республики, изданные в годы становления института президентства, свидетельствуют об их практической необходимости и подтверждают насколько они важны как инструмент проведения во всех сферах жизни преобразований, востребованных новыми реалиями.
Являясь нормативно-правовой базой этих преобразований, указы и распоряжения, без сомнения, сыграли большую роль в замедлении спада производства, помогли преодолеть кризисные явления в финансовой системе, выйти на путь стабилизации и наращивания производства.
Спустя много лет я с чувством особой гордости вспоминаю встречи и беседы М.Е.Николаева с руководителями России, с руководителями федеральных министерств и ведомств, с видными деятелями науки, искусства и культуры. Все собеседники отмечали его особые разносторонние знания. Каждая встреча в Москве завершалась приездом федеральных руководителей в гости в Якутию. Ознакомившись на месте с реальной ситуацией, по приезду в Москву руководители делали такие резолюции на проектах документов, что многие работники министерств и ведомств России, члены рабочих комиссий, высказывали искреннее удовольствие от работы с якутянами. Я не раз слышал, как руководители, работающие в Москве, честно признавали, что команда М.Е.Николаева является первооткрывателем российских идей во всех сферах народнохозяйственного комплекса и государственного строительства. Примером тому может послужить составление текста Конституции России, принятой в 1993 году. Конституция (Основной Закон) Республики Саха (Якутия) была принята за 1,5 года до принятия Конституции РФ и является первой Конституцией среди субъектов России. Текст Конституции нашей республики был передан каждому члену президентской Конституционной комиссии по подготовке проекта Конституции РФ. Договор о разграничении полномочий между органами государственной власти РФ и органами государственной власти Республики Саха (Якутия), подписанный 29 июля 1995 года Б.Н.Ельциным и М.Е. Николаевым, также был первым документом, подписанным Президентом РФ и руководителями субъектов РФ.
Глубоко сожалею, что руководители правительства республики и Министерства имущественных отношений за последние годы при решении вопросов о передаче в федеральную собственность имущества и собственности республики и при подготовке мировых соглашений на заседаниях Высшего арбитражного суда России практически не принимали во внимание учредительные документы, касающиеся образования крупных компаний.
Не все понимают, что издание указа — это не венец, а начало работы. Аппарат первого президента состоял из 11 работников, и несмотря на огромную нагрузку, велась серьезная работа по контролю исполнения в центре и на местах. Те оппоненты президента, которые любят порассуждать о неисполненных указах и распоряжениях, не понимают или не хотят понять суть происходивших в республике перемен беспристрастно и честно.
В годы становления института президентства в нашей республике в Российской Федерации произошли и августовский путч и роспуск Верховного Совета РФ. И в этих условиях республика, руководимая М.Е.Николаевым, смогла контролировать всю ситуацию, планомерно были приняты шаги к развитию принципов федерализма и к становлению государственности в республике. После трагических событий, происшедших 3–4 октября 1993 года в Москве, по инициативе М.Е.Николаева была создана комиссия по формированию нового законодательного органа — Государственного Собрания (Ил Тумэн) Республики Саха (Якутия).
Я очень надеюсь, что со временем указы и распоряжения первого Президента республики М.Е.Николаева будут досконально изучены, по достоинству оценены и после соответствующего анализа и обобщения выпущены в виде сборников нормативно-правовых актов.
Михаил Николаев ыра санаата
1994 сыллаахха кулун тутарга Өлүөнэ аллараа өттүгэр сытар алмаастаах сирдэри үөрэтиигэ, харыстааһыҥҥа, үрдүк таһымнаахтык туһаныыга киллэрэргэ диэн анаан Россия президенин 277 №-дээх Ыйааҕар олоҕурбут республикабыт боломуочуйатын туһанан, Саха сирэ бэйэтэ бас билэр государственнай «Аллараа Өлүөнэтээҕи» хайа геологическай тэрилтэтэ тэриллибитэ. Михаил Ефимович уһуну-киэҥи толкуйдаан, дириҥ ыра санаа оҥостон тэрийбит тэрилтэтэ — бүгүн сир баайын чинчийиигэ, хостооһуҥҥа, айылҕаҕа сыһыаҥҥа, үлэ тэрээһинигэр, оҥорон таһаарыыга республика уонна Россия биир бастыҥ тэрилтэтэ.
Туруоруллубут сүрүн соруктар киэҥ уонна кэскиллээх этилэр. Бастакытынан, республикаҕа урукку өттүгэр хаһан да тэриллибэтэх, «Сир баайын көдьүүстээхтик туһаныы уонна харыстааһын» диэн сокуоммутугар уонна этэр-тыынар тылбытыгар сымсаан хаалбыт өйдөбүлбүтүн дьиҥнээхтик бары хайысханан (геологияны үөрэтии, саҥа технологияны, ньымалары, ол иһигэр вахтанан үлэлээһини, онно олоҕу, үлэни-хамнаһы үрдүк таһымнаахтык тэрийии, үп экономическай түмүктээх буолуутун ситиһии, олохтоох дьону үөрэтии, саҥа үлэҕэ угуйуу, сыһыарыы, ону ааһан үрдүк таһымнаах специалист оҥоруу, олохтоох дьаһалталары кытта бииргэ үлэлээн бу улуустар олохторун-дьаһахтарын тупсарыы, о.д.а.) олоххо киллэрии, өйдөрүнэн-санааларынан дойдуларын кытта биир силистээх-мутуктаах олохтоох кадрдарга тирэҕирэн, атыттарга холобур буолар тэрилтэни тэрийэн үлэлэтии, сайыннарыы этэ.
Иккиһинэн, «АЛРОСА» АК салайааччылара, специалистара маннык кырыы сиргэ сытар кыырпах алмаастаах сирдэргэ ханнык да саҥа сүүрээни бэйэлэрэ кыайан киллэрбэккэ, төттөрүтүн, атыттар этиилэрин наар атахтаан, кинилэртэн ордук ким да суоҕун курдук сананан, киэбирэн-киэмсийэн олорор кэмнэрэ этэ. Ол иһин бу тэриллиини үгүстэрэ эмиэ сэнээн аахайбатахтара, сотору тохтуохтаах дьыала курдук билгэлииллэрэ. Онно М.Е.Николаев саха салайааччылаах Госкомгеология уонна саҥа тэрилтэ эдэр салайааччыта В.К.Колодезников, кэлин В.Р.Кычкин, М.Н.Евсеев иннилэригэр, олохтоох кадрдары туһанан, «АЛРОСА» АК салайааччыларыгар, көмүһү хостооччуларга төһө кыахтааххытын, сир баайыгар хайдах сыһыаннаһыллыахтааҕын көрдөрүҥ диэн судургу сыалы туруорбута.
Үсүһүнэн, кытаанах, ураты режими киллэрэн, алмааһы уорууну тохтотуу. Хайа промышленноһыгар урут да, билигин даҕаны туораттан көрүү-истии суох эбэтэр салайааччыларын, специалистарын өйдөрүгэр-санааларыгар харыстабыллаах сыһыан иҥмэтэх буоллаҕына, айылҕаҕа сыһыан мөлтүүр, барыһы ылыы сүрүн сорукка кубулуйар.
«Аллараа Өлүөнэтээҕи» хайа геологиятын тэрилтэтэ сотору кэминэн геологияҕа, сир баайын хостооһуҥҥа «АЛРОСА» АК кытта биир кэккэҕэ турар, өссө сорох өттүгэр биир киһиэхэ тиксэр үлэ таһаарыытыгар, айылҕаҕа харыстабыллаахтык сыһыаҥҥа баһыйар буолан барбыта. Манна хара ааныттан үлэ-хамнас барыта геологияны үөрэтиигэ, чинчийиигэ олоҕурбут сыанабылга, тастан экспертизаны барбыт бырайыактарга, үрдүк технологияҕа уонна идэлэригэр, дойдуларыгар бэриниилээх кадрдарга тирэҕирбитэ.
1997–1998 сылларга «Анаабыр алмаастара» ХЭТ диэн өссө биир, эмиэ олохтоох салайааччыларга, кадрдарга тирэҕирбит саҥа тэрилтэ үөскээн, бу уонча сылы кыайбат кэм устатыгар олус таһаарыылаахтык үлэлиир, бары көрдөрүүлэринэн үрдүк таһымҥа таҕыста. Бу улахан тэриллиилэр саҥа үйэ бастыҥ тэрилтэлэрэ буолаллар. Билигин, кыырпах алмааһы көрдөөһүнүнэн-чинчийиинэн эрэ муҥурдаммакка, төрдө-төбөтө биллэ илик кыырпах алмаас «Эбэлээхтээҕи» көрүҥэ үөскээбит төрүт сирдэрин көрдөөһүҥҥэ ылыстылар. Көмүскэ, маска, оннооҕор тыа хаһаайыстыбатыгар киирдилэр. Манна даҕатан эттэххэ, «АЛРОСА» АК геологияҕа специалистара оннук уһулуччу ордуктаах буолбатахтарын бэйэм тус кэпсэтиилэрим, программалары дьүүллэһиилэр холобурдара туоһулууллар. Ону геологияҕа специалист буолбатах В.А. Штыров эмиэ хаста да бэлиэтээн турар. Биэс уонтан тахса сыл устата «Эбэлээхтээҕи» кыырпах алмаас көрүҥэ бастаан үөскээбит төрүт сирдэрин билгэлээһиҥҥэ «АЛРОСА» АК специалистара киһи сэргиир биир да сабаҕалааһыннара суоҕа республика да, компания да салалтатын, атын да специалистары сөхтөрөр. Бу салааҕа саҥа көрүүлээх «Анаабыр алмаастара», «Аллараа Өлүөнэтээҕи» тэрилтэ специалистара саҥа сүүрээни киллэриэхтэрэ диэн бигэ эрэллээхпин. Айылҕа харыстабылыгар бу тэрилтэлэр ханнык да сир баайын хостуур тэрилтэлэртэн үрдүк таһымҥа тахсыбыттарын бары хонтуруоллуур салаалар билинэллэр. Ол төрдө, бастакытынан, олохтоох салалта, кадрдар буолалларын бэлиэтиирбит сөптөөх. Иккиһинэн, ис хонтуруол, эппиэтинэс, ол иһигэр материальнай эппиэтинэс.
Онон Саха Республикатын бастакы Президенэ М.Е.Николаев геологияҕа уонна хайа салаатыгар 1990-с сыллардаахха саха специалистарыгар туруорбут соруга, ыра санаата туолла. Бүгүн саха геологияҕа, хайа промышленноһыгар үлэлиир кыаҕа суох диэн дойҕох тохтуохтаах. Саха сирэ сайдыытын сүрүн хайысхата син биир сир баайын кытта сибээстээҕинэн саха бу эйгэҕэ күүскэ ылсыахтаах уонна, татаардар, башкирдар ньиэпкэ, гааска 1950–1980 сылларга киирбиттэрин курдук, 30–50 сылынан баһылыыр-көһүлүүр турукка киириэхтээхпит диэн сыал-сорук туруорунуохтаахпыт. Онно олук баар: республика салалтатын өттүттэн өйөбүллээхпит, үөрэх бары көрүҥэ, салаата ыччакка аһаҕас, үлэлэринэн үрдүк таһымҥа тахсыбыт тэрилтэлэрдээхпит, олору салайар дьоҕурдаах, талааннаах бас-көс дьонноохпут. Омуктан тэрээһин, бөҕө санаа, дьулуур, бэйэ киһитин өйөөһүн, таһаарыылаах, күүстээх үлэ эрэ эрэйиллэр.
Возродить веру и духовность народов всей России
Советский Союз разваливался. Этого не видел разве что слепой. Рвались многолетние хозяйственные связи регионов, отдельных отраслей, предприятий. Центр не мог инвестировать, как прежде, республики, края и области. В народном хозяйстве наступал хаос. На местах пытались оставлять у себя все, что производили, чтобы произвести бартер, т. е. натуральный обмен с другими, поскольку механизм взаимных поставок быстро разрушался. Словом, воцарился полный бедлам. Кроме того, наступила политическая неразбериха, начался процесс суверенизации: союзные республики стремились быстро приобрести больше прав как в политике, так и в экономике, что вело их к созданию независимых государств. Все происходящее понимало и руководство СССР, но среди них не было единого мнения о путях выхода из сложившейся в стране ситуации. Глава государства и партии М.С. Горбачев был нерешителен, кидался из стороны в сторону. Он был более авторитетен за границей, чем у себя на родине. Он не смог совладать с Борисом Ельциным, рвавшимся к власти. Но оставим этот разговор. Пусть историей тех дней займутся историки, политологи, социологи.
Повторю, что возникшая в то время ситуация была вдвойне сложной для нас, якутян, проживающих на окраине огромной страны. У нас не было надежной инфраструктуры, дорог. В советское время огромная часть всего необходимого завозилась в короткую летнюю навигацию. Загодя завозилось все, начиная от нефтепродуктов и кончая гвоздями, от продовольствия до ширпотреба. При разрыве хорошо налаженных хозяйственных связей снабжение республики всем необходимым становилось весьма проблематичным. В этой связи руководство республики, в первую очередь, председатель Президиума Верховного Совета Якутской-Саха ССР Михаил Ефимович Николаев, активно искало всевозможные выходы из сложившегося тупика.
Надо сказать прямо, в те дни реальная власть в республике принадлежала Верховному Совету во главе с М.Е.Николаевым. Обком партии пребывал в растерянности. Так было, я ничего тут не прибавляю, не убавляю. М.Е.Николаев поставил перед своими сотрудниками, в т. ч. передо мной, тогда главой правительства республики, войти в прямой контакт с высшим руководством СССР. Сделать это было архисложно. Так получилось, что я был включен в состав делегации СССР, выезжавшей в Австрию для межгосударственных переговоров. Делегацию возглавлял премьер-министр страны Валентин Сергеевич Павлов. Наблюдая за его работой все дни визита, я убедился, что он был в ту пору одним из самых трезвых политиков, четко представлявших реальную ситуацию, складывавшуюся в стране. Высококлассный финансист, управленец, он ясно видел, что происходит в экономике государства. По возвращении на родину мне удалось переговорить с Валентином Сергеевичем с глазу на глаз. Вот тогда я передал ему личное приглашение М.Е. Николаева посетить Якутию с официальным визитом. Премьер-министр ответил согласием.
В.С.Павлов сдержал свое слово, через некоторое время приехал к нам. За несколько дней он глубоко вник в наши проблемы, выделил приоритеты, оказал реальную помощь республике. Так, его распоряжением в бюджет республики из резервного фонда союзного правительства был выделен один миллиард рублей. Представьте, какая это была огромная помощь. В тот период все, что производили на территории республики предприятия союзного подчинения, уходило в Центр. В республике оставалось только 4 % от их доходов. В те времена Россия была близка к национальной катастрофе. Инфляция росла не по дням, а по часам. Цены достигали космических высот, везде ощущалась катастрофическая нехватка наличных денег. Банковская учетная ставка взлетела ввысь. Если до этого времени Якутия была одним из немногих регионов, где у руководителей любого района никогда не болела голова за поставки ГСМ, то при полном развале дисциплины поставок республике самой надо было искать необходимые средства на приобретение горюче-смазочных материалов. А средств не было. И «павловский» миллиард очень нам помог. Для преодоления назревавшего продовольственного кризиса в республике распоряжением В.С.Павлова за счет продрезерва СССР по линии Центросоюза на льготных условиях были найдены средства на приобретение в Австралии 3000 тонн мяса, 1,5 тысяч тонн масла.
За время короткого пребывания в Якутии В.С.Павлов сделал очень много для республики, и мы должны быть ему за это благодарны. Лично я храню о нем самые добрые воспоминания. Добавлю, что встречался с ним и после его отставки и событий августа 1991 года, когда работал постпредом в Москве.
«Упущен ли шанс?» Так назвал свою книгу Валентин Сергеевич Павлов. Она издана московским издательством «Терра» в 1990-х годах, незадолго до его кончины. Хочу привести небольшую цитату из нее: «Не политика, не идеологи, а трезвый экономический расчет, основанный на здравом учете геополитических и геоэкономических факторов, вновь сплотит Большую Россию. При этом, разумеется, будут обеспечены полные гарантии свободного национально-культурного развития всех народов. Но, с другой стороны, именно Большая Россия может снять те сильные межнациональные напряжения, какие возникли в последние годы в некоторых бывших республиках, и дать выход тому чувству единения, общности, которое веками живет в нашем многонациональном народе. К тому же нельзя забывать, что нынешние межнациональные конфликты в значительной степени стали следствием экономического кризиса. Начнет улучшаться жизнь людей, они легче найдут язык друг с другом в вопросах, которые сегодня кажутся трудноразрешимыми». Я согласен с этой мыслью В.С. Павлова.
Никто не может отрицать того, что последние десять лет XX века для России были годами крутых перемен, острейших кризисных ситуаций, как политических, так и экономических, серьезных испытаний для политиков и руководителей всех рангов. Ошибки и промахи политических и государственных деятелей прошлись по судьбам людей, в то же время выверенные их действия создавали условия для обновления России, создания условий для развития свободной экономики, формирования нового менталитета раскрепощенного от идеологических пут россиянина, избавленного от иждивенчества и понимающего, что только его собственный труд создаст его благо.
На этом историческом отрезке времени в борьбе и в муках вырабатывались механизмы социальной защиты населения в условиях переходного периода. Его осуществляли в разных регионах огромной России по-разному. Конечно, немощные люди, пенсионеры, многодетные семьи везде испытали последствия «шоковой терапии», запущенной в стране с начала 1992 года. Но те регионы, руководители которых вели правильную социальную политику, быстрее выбрались из кризисной ситуации и обеспечили надлежащую социальную защиту населения. Россия обязана отдать должное своим кадрам, которые внесли и вносят свой вклад в переустройство экономики и обеспечение достойной жизни россиян. Сегодня, к сожалению, в условиях свободомыслия и свободы слова, некоторые политиканы искусственно вносят смуту в оценку ценностей, в том числе в оценку деятельности кадров. У нас в стране нет закона, определяющего механизм защиты чести и достоинства кадров, в том числе государственных служащих. Беспредел в средствах массовой информации легко дает возможность даже самому скверному политику в ложном, нужном ему свете преподнести населению любое доброе дело.
К сожалению, у многих политиков нет гордости и ответственности за свой народ. А есть гордость жирная, вонючая, которая используется только для подчеркивания собственного «я». Такого рода политиков отличает от собственного народа отсутствие благородства и чувства благодарности. России нужно постепенно научиться отличать добро от зла. Ведь многие люди берут на веру грязную пропаганду. В развитых странах очернительство наказуемо, для этого есть соответствующие законы.
М.Е.Николаева я считаю одним из тех кадров в новейшей истории России, которые оставят о себе добрую память, продолжая и сегодня трудиться на благо людей. Он оправдал высокое доверие многонационального народа республики на посту Президента Республики Саха (Якутия) в течение двух конституционных сроков, практически выполнив свои предвыборные программы. Сегодня республика по ВВП на душу населения, по уровню доходности, а также высокой социальной защищенности граждан уверенно входит в число передовых регионов Российской Федерации. Население республики отдает должное вкладу М.Е.Николаева в развитие региона. Проработав в годы реформ бок о бок с Михаилом Ефимовичем, должен заметить, что он был и остается истинным патриотом России не на словах, а на деле. Он всегда подчеркивал слова великого ученого М.В.Ломоносова, что могущество России будет прирастать Сибирью. Совершенно пра- вильно вел политику экономической самостоятельности региона, чтобы и другие регионы по возможности уходили от иждивенчества и за счет самостоятельного развития региональной экономики укрепили мощь страны. Недоброжелатели изо всех сил старались преподнести такую политику чуть ли не как проявление сепаратизма. Жизнь показала правоту тех региональных лидеров, которые не только провозглашали, но и на деле реализовывали идею: «Сильные регионы — сильная Россия».
В начале 1990-х годов председатель Верховного Совета, а затем Президент Республики Саха (Якутия), М.Е.Николаев выступил с инициативой о принятии Декларации о государственном суверенитете Республики Саха (Якутия), не покушаясь при этом на территориальную целостность Российской Федерации, что соответствовало нормам международного и конституционного права. В этом документе отражены основные принципы государственного строительства в новый период. Все положения Декларации легли в основу новой Конституции Республики Саха (Якутия), принятой Верховным Советом республики 4 апреля 1992 года и вступившей в силу 27 апреля 1992 года. В ней нашли отражение принципы построения многонационального демократического государства в составе Российской Федерации. М.Е.Николаев является родоначальником новой, современной, демократической государственности. Именно такая власть доказала свою жизнеспособность в годы великой депрессии власти и экономического хаоса, правового беспредела в России после развала СССР. Именно М.Е.Николаев отстоял собственность республики, добился справедливой квоты в распределении доходов от использования своих природных ресурсов. Благодаря умелым действиям президента республики в период «шоковой терапии», Якутия избежала страшных экономических катаклизмов, которых не смогло миновать большинство регионов России. Благодаря своему лидеру, Республика Саха (Якутия) смогла в годы экономического кризиса сохранить стабильность в обществе, защитить слабых и инвалидов, детей и стариков, создать условия для достижения благополучия населения.
В эти годы осуществлялась разумная молодежная политика. Открылись новые учебные заведения в республике, появились возможности значительного увеличения поступления абитуриентов в центральные вузы, за 1991–1997 годы количество студентов высших учебных заведений увеличилось в три раза. Это говорит о многом.
М.Е.Николаев одним из первых высказал идею создания «Байкальского форума». В 1999 году на Петербургском форуме вместе с губернатором Иркутской области Гавориным и президентом Республики Бурятия Потаповым добились принятия специального решения о необходимости создания «Байкальского форума», целью и задачей которого стало объединение усилий регионов Забайкалья и Дальнего Востока для освоения богатейших природных ресурсов, привлечения инвестиций.
Неоднократно М.Е.Николаев выступал с инициативой по возрождению и развитию Северного морского пути, который будет играть громадную роль в развитии Крайнего Севера Российского государства. Совместно с известным ученым, академиком Н.Н.Моисеевым подготовили и внесли президенту и правительству РФ «Программу возрождения и развития Северного морского пути», а также подготовили ряд законопроектов для реализации этой Программы. В 2000 году Правительство РФ одобрило данное предложение и создало рабочую группу по подготовке конкретных предложений по реализации проекта. К сожалению, решение этого вопроса, очень актуального для развития северных регионов России, затянулось.
Российское федеративное государство многонациональное. От правильного формирования и проведения политики межнациональных отношений зависит устойчивость развития самой России, ее международный авторитет. В новейшей мировой истории России как государству, на деле реализующему внутри себя мир и дружбу между народами, толерантность в отношениях между людьми, предоставлена возможность стать не только великой военной, экономически мощной державой, но и державой-владыкой умов и сердец народов мира.
На федеративном уровне, по мнению первого президента республики, следовало бы поднять на новый уровень и последовательно проводить прозрачную политику возрождения веры и духовности народов всей России. Для этого необходимо обобщить и использовать тот положительный опыт реального возрождения духовности, дружбы народов в регионах Российской Федерации. Считаю, что много хороших, добрых начинаний в этом важнейшем вопросе, обеспечивающем благополучие и человеческое счастье людей, а также национальную безопасность и незыблемость государственного устройства России, можно почерпнуть из опыта последнего десятилетия в развитии Республики Саха (Якутия).
Эрэнэр этэ
1991 сыл атырдьах ыйын 19-гар, оруобуна ГКЧП биллэриллэр айдааннаах күнүгэр, миигин Музыкальнай театр дириэктэринэн анаан кэбистилэр.
Ол иннинэ театр урукку дириэктэрэ туох эрэ дьыалаҕа иҥнэн соҕуруу күрээн хаалбыт. Куһаҕана диэн кинини кытта театр кылаабынай режиссера, балетмейстера, дирижера эмиэ барсыбыттар. Ол кэнниттэн альтернативнай быыбарынан талыллыбыт дириэктэрдэригэр табыллыбакка уонна салайар тутаах дьонноро баран хааланнар, театр коллективын иһигэр айдаан бөҕө тахсыбыт. Ол айдаан правительствоҕа, президеҥҥэ тиийэ иһиллибит. Оччолорго мин правительствоҕа Климент Корякиҥҥа инструкторынан сылдьарым. Салайааччым миэхэ театрга баран, дьыала ис-тас туругун, айдаан төрүөтүн билсэн кэлэрбэр сорудах биэрэр. Тиийэн уопсай мунньахтарыгар сырыттым. Син элбэх киһи кэлбит. Онно көрдөхпүнэ, үксүн театр үлэтигэр улахан оруола суох дьон айдаараллар, мөккүһэллэр. Кэлин докумуоннарын хасыһан Устаап диэни буллум. Онно көрдөххө, дириэктэр быыбардаммакка, үөһэттэн правительствонан ананыахтаах диэн суруллубут. Корякиҥҥа кэлэн балаһыанньаны кэпсээн биэрэбин. Аны кандидатура көрдөөһүнэ буолар. Дьэ онно Михаил Ефимович Николаев рекомендациятынан миигин дириэктэр оҥороллор.
Театрга кэлбитим, ыһыллыы-тоҕуллуу, туох да хаһаайыстыба суох. Гараһы өҥөйөн көрбүтүм, «Кубань» диэн биир алдьаммыт массыына турар уонна туох да суох.
Суверенитет биир сыла туолуутун театрга бэлиэтиибит диэн буолла. Онно бэлэмнэнэн, театрым өрөмүөнүгэр сүүрүү-көтүү бөҕө буоллум. Правительство, Климент Иванов да, Василий Власов даҕаны өйөөтүлэр. Онон өрөмүөммүт болдьоҕор бүтэн, бырааһынньыкпытын син ыыттыбыт.
Урут театрбыт музыкальнай диэн аатырар эбит буоллаҕына, 1992 сыллаахха Михаил Ефимович өйөбүлүнэн Опера уонна балет театра диэн статуһу ыллыбыт. Онтон ыла аан дойду таһымнаах араас гастролларга сылдьар буоллубут. Балет, опера фестивалларын тэрийтэлээтибит. Михаил Ефимович биһигини куруук өйүүр кураторбыт буолла. Театр үлэтин интэриэһиргиир, ыйыталаһар. Альбина Борисованы, Нина Чигиреваны, Иван Степановы бэйэтин кытта Россия, тас дойдулар таһымнарынан чаастатык илдьэ сылдьан ыллатар, омугун култууратын, искусствотын көрдөрөр, пропагандалыыр. Онон сыыйа атахпытыгар туран, үлэбит-хамнаспыт биллэн барда.
1993 сыллаахха Былатыан Ойуунускай 100 сааһын туолуутугар анаан, Андрей Борисов режиссердааһынынан «Ньургун Боотур» операны туруордубут. Режиссерун анааһыҥҥа мөккүөр бөҕө буолла. Андрей Борисовы сүрүн утарсааччы Суорун Омоллоон этэ. Чэ ол бэйэтэ туһунан кэпсээн.
Туйаарыма Куо оруолун толорбут Ураллааҕы консерватория иккис курсун студентката Айталина Адамова аан маҥнай онно харахха хатаммыта. Кэлин Михаил Ефимович кинини Италиянан, Испаниянан сылдьан гастроллууругар үбүнэн өйөөн, дьоҕурдаах буолан, сайдан, Чайковскай аатынан куонкурус кыайыылааҕынан буолбута.
Уопсайынан, Михаил Ефимович дьоҕурдаах ыччаты олус өйүүрэ, элбэх киһиэхэ, ордук эдэрдэргэ, звание бөҕөнү иҥэрбитэ. Сотору драмтеатрга, биһиэхэ уонна Национальнай библиотекаҕа «Национальное достояние» диэн статуһу биэрбитэ. Онтуҥ хамнаска эбиилээх, уйгуота бөҕөлөөх.
1993 сыллаахха Музыка үрдүкү оскуолата тутуллубута. Онтон 1995 сыллаахха ыам ыйыгар хореографическай училищены туттарар туһунан Укаас таһаарбыта. Ону кини быспыт болдьоҕунан икки сыл устата туттарбытым. Ол кэнниттэн, эргэ дьиэҕэ олорорбун билэн, кыбартыыра бэрдэрбитэ. Бу училище туһунан статустаах. Биһиэхэ филиал буолара эбитэ буоллар, училищены бүтэрбит оҕолор биһиги театрбытыгар эрэ үлэлиэхтээхтэр этэ. Оттон бэйэлэрэ туһунан статустаахтара кинилэргэ ханна баҕарар үлэлиир быраабы биэрэр. Биһиэхэ практикаларын бараллар, баҕарар буоллахтарына, үлэҕэ киириэхтэрин сөп.
Михаил Ефимович искусствоҕа дьоҕурдаах, талааннаах дьону олус өйүүр, таҥара кэриэтэ буолбут киһи. Холобур, бу Иван Прокопьевич Степановы да ылан көрүөххэ. Киниэхэ сыһыаннаах историяны кэпсээтэххэ маннык. Оруобуна «Ньургун Боотуру» туруора сылдьар кэммитигэр Россия бас куоластаахтарын куонкуруһа ыытыллар буолла. Иван Прокопьевич оператыттан олох солото суох сылдьар, ыытарга үп-харчы да суох. Кыһарыйтарыы бөҕө. Толкуйдуу түһэн баран, быыс-арыт кэмҥэ түргэнник баран кэлэр гына үбүлээн киһибитин Валерий Шадрины кытта ыытан кэбиһэбит. Онно тиийэн көрдөхтөрүнэ, атын ырыаһыттары дойдуларын дьоно арыаллааһын бөҕө эбит, бастыҥ рестораннарга аһаталлар үһү. Биһиги дьоммут эрэйдээхтэр кэнсиэрбэни аһылыктанан сылдьыбыттар. Сотору буолаат, Иван Прокопьевич бастакы бириэмийэни ылбыт сураҕа иһиллэр. Арай түүн дьиэбэр Москваттан Валерий Шадрин төлөпүөннүүр. «Сарсын Колоннай залга түмүк кэнсиэр буолар, онно кыттар ырыаһыттарга дойдуларын салалталара сыаналаах бэлэх бөҕөнү туттараары бэлэмнэнэ аҕай сылдьаллар үһү. Арай биһиги туохпут да суох. Хайдах буолабыт?» — диэн ыйытар. Мин туох да диэн булан хоруйдаабакка турдахпына, киһим: «Саха Республикатын Президенэ коттедж бэлэхтиир диэн этэбин дуо?» — диир. Мин кыратык тохтуу түһэн баран, Михаил Ефимовиһы өйдүө диэн бүк эрэнэр буоламмын, «сөп» диэтим. Авантюраҕа киирбиппин өйдөөмүнэ да хааллым.
Сарсыныгар түмүк кэнсиэргэ Иван Прокопьевичка бириэмийэтин туттарыы кэмигэр: «Только что пришло сообщение, что Президент Республики Саха Михаил Николаев дарит Ивану Степанову коттедж!» — диэн биллэрбиттэр. Дьэ эҕэрдэ, уруй-айхал бөҕө буолаллар. Сарсыныгар киин хаһыаттар ол иһитиннэриини толору бэчээттээн таһаараллар. Оттон ол хаһыаттар манна тигинээн кэлэллэр. Бары соһуйуу-өмүрүү, үөрүү бөҕө буолаллар. Правительство үлэһиттэрэ, президент эмиэ ааҕан соһуйаллар. К.Корякин: «Бу ким маннык биллэрдэ?» — диэн ыйытар. Ону: «Билбэтим, баҕар, сыыһа суруйбуттара буолуо», — диибин. Михаил Ефимович бастаан эмиэ соһуйбут, онтон коттедж тутарга дьаһал биэрбит. Оннук авантюрнай дьыала буолан турар. Ол гынан баран республика туһа — улахан кыайыы буоллаҕа дии.
Кэлин Бурятия аатырбыт ырыаһыта Ким Базарсадаев ыалдьыттыы кэлэ сырыттаҕына, Иван Прокопьевич коттеһыгар сырытыннарбыппытыгар: «Искусствоны олус сыаналыыр үчүгэй да президеннээх эбиккит!», — диэн улаханнык долгуйан, ытамньыйан турардаах.
Михаил Ефимович Николаев биһиги театрбытыгар сыһыана билигин даҕаны үчүгэй. Көрсүстэхпитинэ, куруук ыйыталаһар, сүбэ-ама биэрэр, өйүүр.
Иһирэх тылбын аныыбын
— Михаил Ефимович Николаев уон сыл устата президеннээбит, киэҥ далааһыннаахтык, дириҥ хорутуулаахтык үлэлээбит-хамсаабыт, салайбыт киһи буолар. Мин санаабар, кини үлэтин музыкальнай искусствоны өрө көтөҕүүттэн саҕалаабыта. Үс куолаһы — Альбина Борисованы, Нина Чигиреваны, миигин республика иһинэн улахан мероприятиеларга, Россияҕа, омук дойдуларыгар көрсүһүүлэргэ куруук илдьэ сылдьара. Олортон биир түгэни кэпсиэхпин баҕарабын, — Иван Прокопьевич, көҥдөй уһаат иһигэр саҥаран лөҥкүнэтэн эрэр курдук, хойуу бас куолаһынан кэпсээн дуораһытан киирэн барда. — Москваҕа республика постпредствотын саҥа дьиэтин сүрэхтэниитигэр Борис Николаевич Ельцин кэлэр буолла. Биһигини үһүөммүтүн биир хоско киллэрэн олордуталаан кэбистилэр. Михаил Ефимович сотору-сотору киирэр-тахсар, долгуйар буоллаҕа. «Уйбаан, эн бастакынан ыллаар. Киирэн эрдэттэн тураарыҥ, олорон чуумпурууларын саҕана «Бу Ленаҕын» тардан кэбиһээр», — диэтэ.
Мин долгуйбатым кэлиэ дуо, биһи куруук долгуйааччыбыт. Дьэ кэллилэр. Борис Николаевич улахан баҕайы, дьиҥнээх нуучча бухатыыра киһи эбит. Үтэ сылдьар иһэ суох, бинсээгин сөрү-сөп тиирэ кэппит спортивнай быһыылаах-таһаалаах. Үөрбүт, санаата көтөҕүллүбүт көрүҥнээх. Арыый холкутуйдум. Залбыт акустикалаах, микрофон эҥин наадата суох, ыллыырга үчүгэй.
Киирэн олорон чуумпурууларын саҕана дьэ тардан кэбистим, ыллаан доллоһутуу буолла. Уу чуумпу буола түстэ. Син куһаҕана суохтук таҕыста. Ыллаан бүтэн Михаил Ефимович хаҥас өттүгэр тиийэн олордум. Борис Ельцин аттыгар утары Климент Егорович Иванов, Софрон Данилов, Владимир Ларионов, онтон да атыттар олороллор. Сотору Иннокентий Тарбахов улахан бүлүүдэҕэ кыһыллыбыт тоҥ балыгы тутан киллэрдэ. Борис Николаевич үөрэ түстэ, урут Саха сиригэр бара сылдьан амсайбыт аһа буоллаҕа, улахан баппаҕайынан балаччаны ылан сиэн барда. Онтон биһиги хаттабытын, ойоҕоспутун, собобутун сахалыы боростуойдук, астык баҕайытык аһаан-сиэн кимиритэ олордо. Мин аһыы олоруом дуо, көрбүппүнэн даҕаны дуоһуйан сөп буоллум, үөрдүм. Кыргыттар үчүгэй баҕайытык биирдии ырыаны ыллаатылар. Остуолга барыта биһиги аспыт, арыгыбыт тардыллан турар. Михаил Ефимович бүлүүдэни — араас аһы, арыгыны барытын билэрэ да бэрт, ханна хайдах оҥоһуллубутун быһааран, кэпсээн биэрэн иһэр.
Сотору кэминэн Михаил Ефимович миэхэ: «Эй, ухнем!» ырыаны ыллаа», — диэн сипсийдэ. Мин тахсан ыллаан бардым. Көрдөхпүнэ, арай Борис Николаевич аһыырын тохтотон, улахан баҕайы ытыһыгар биилкэтин, быһаҕын бобо тутан, сирэйэ-хараҕа сырдаан үөрэ олорор. Оччону көрөн баран мин өссө өрө көтөҕүллэн ыллаатым. Ыллаан бүтэн ааһан истэхпинэ, иһиллэр гына дорҕоонноох баҕайытык: «Это же якутский Борис Штоколов! Какое у него звание?» — диэн ыйытта. Онтон хоруй күүппэккэ эрэ: «Подготовьте документы на звание народного артиста России!» — диэтэ. Ол курдук званием быһаарыллан хаалла. Дьэ түргэн быһаарыылаах киһи эбит этэ, — Иван Прокопьевич, дьылҕатын оччотооҕу өрөгөй түгэнин дуоһуйа санаан, астыктык күлэн баһаарыйар уонна тохтоло суох, табыгы охсон эрэр курдук, салгыы кэпсээн лөҥкүнэтэр: — Борис Штоколов диэн эмиэ мин курдук былыр Свердловскайдааҕы консерваторияны бүтэрбит аатырбыт ырыаһыт баара. Өлөөхтөөбүтэ, билигин суох. Эмиэ бэйэтин курдук дьиҥнээх нуучча бухатыыра, Борис Николаевич ааттаах табаарыһа эбит.
Онтон сайын ВАГ-тар тэрийбит куонкурустарыгар кыайан баран самолетунан төннөн иһэбин. Аттыбар убайым Владимир Петрович Ларионов олорор. Арай стюардесса кыыс кэлэн, «Президеҥҥэ барыаҥ үһү» диэтэ. Наһаа соһуйдум, президент эрэ баара буолуо дии санаабатах буоллаҕым.
Тиийбитим, Михаил Ефимович туох эрэ паапкатын туппут. Аттыгар Климент Егорович олорор. «Уйбаан, көр эрэ маны», — диэтэ. Көрбүтүм «Ивану Прокопьевичу Степанову присвоить звание народного артиста России» диэн суруктаах буолла. Соһуйдум аҕай. Эҕэрдэлээтилэр. «Оччоҕо мин маны дьоҥҥо этэбин дуо?» — диэн ыйыттым. «Эт», — диэтэ.
Тахсан Владимир Петровичка эттим. Дьэ үөрүү, эҕэрдэ бөҕө буолла. Ас-үөл тардан кэбистилэр. Онтон сарсыныгар Ытык Күөлгэ көтөҕүн диэн буолла. Бөртөлүөтүнэн көттүбүт. Борис Николаевич, Михаил Ефимович кэлбиттэр. Куйаас баҕайы күн, Ельцин ырбаахынан сылдьар. Норуот үөрүү, өрөгөй бөҕө, халҕаһалыы анньа сылдьар. Норуот итинник үөрбүтүн көрө илигим. Улуу үөрүү!..
Дьэ онно туттарда — Борис Николаевич удостоверениебын!
Иккис түгэн. Москва анныгар Гагарин төрөөбүт сиригэр кини ийэтин пааматынньыга аһыллыытыгар Михаил Ефимовиһы Будимир Слепцов уонна Радомир Борисов биһикки арыаллаан икки массыынанан айаннаатыбыт. Киэҥ баҕайы истиэпкэ кэллибит. Туох да ото-маһа суох, саатар талах көстүбэт киэҥ нэлэмэн дойду. Арай инники массыынабыт тохтоото. Дьиибэргээтибит.
Михаил Ефимович тахсан кэллэ. Биһиги эмиэ таҕыстыбыт. Президеним миигин тоҕонохпуттан ылла, уҥа илиитинэн киэҥ истиэби далайан көрдөрдө:
— Уйбаан, көр эрэ, бу үлүгэр киэҥ истиэпкэ биир да киһи, биир да трактор үлэлии сылдьара көстүбэт. Оол ыраах дэриэбинэ харааран көстөр. Биир да саҥа тутуу, дьиэ кылбайан көстүбэт…
— Кырдьык даҕаны, — киһим этиитэ дириҥин, иһэ истээҕин өйдөөн дьэ саҥа аллайабын.
Ону-маны салгыы кэпсэттибит, сэһэргэһиибит ырыа тиэмэтин таарыйда. Мин өйдүү биэрэн:
— Михаил Ефимович, биһиги баяммыт наһаа эргэрдэ. Тыына быыһылаан, сыыгыныы сылдьар буолан хаалла. Кыһыннары-сайыннары республика иһинэн, Россиянан, омук сиринэн соһо сылдьабыт. Дьон да көрүүтүгэр кыбыстыылаах курдук, — диэтим.
— Кырдьык даҕаны, атыылаһыахха буоллаҕа.
— Атыылаһа сорунан баран, фабрикаттан бэйэтиттэн үчүгэйи ылыахха баар этэ, штучнайы, — эрдийэн кимэн киириэх санаам кэллэ. Бэйэбэр буолбатах буоллаҕа дии, уопсай дьыалаҕа…
— Баар дуо оннук фабрика манна? — киһим сэргээбитэ тута билиннэ.
— Баар-баар, — Радомир урут бу дьыаланан сибээстээн сылдьыбыт буолан билэр.
— Төһө буолуой сыаната?..
— 130–150 тыһыынча, штучнайа онтон өссө ыарахан.
— Атыылаһыахха сөп эбит ээ.
— Оччоҕо көрөбүт дуо? — Радомир биһикки өрө көтө түһэбит. Быһаардаҕына кини эрэ быһаарарын билэбит.
— Көрүҥ.
Сарсыныгар фабрикабытыгар тиийэн, дириэктэри булан киирдибит. Сорукпутун ыйыталастыбыт.
— Икки штучнай баян баар, көрүҥ, — дириэктэр икки баяны аҕалтаран остуолга уурдарда.
Радомир иккиэннэрин солбуһуннара сылдьан чаас устата тыаһатта. Туох баар классиканы барытын оонньоото.
Дириэктэр сөҕүү бөҕө:
— Ребята, вы откуда?
— Из Якутии.
— О, у вас там, наверно, 50–60 градусов, — соһуйан саҥа аллайар.
Сыанатын ыйыппыппытыгар 350 тыһыынча диэтэ. Аны биһиги соһуйабыт. «Деталлара барыта сииги, тымныыны тулуйар титантан эрэ оҥоһуллаллар. Космическай хараабылларга туттуллар металл» диэн буолла. Биһиги толкуйдуу, кэпсэтэ түһэн баран, чек суруттаран ыллыбыт.
Сарсыарда Бэс Чагда остолобуойугар санаторий дириэк-тэрэ Егор Максимовтыын, Будимир Слепцовтуун аһыы олорон, счеппутун дьоммутугар көрдөрдүбүт.
— Хайа, нохолоор, тоҕо ыараханай? — Будимир Дмитриевич саҥа аллайа түстэ. Егор Капитонович даҕаны салынна.
— Оттон алмаастаах республика аатырабыт дии. Ама биир баян атыылаһар кыахпыт суох дуо?
— Эмиэ да сөп ээ, республика туһа буоллаҕа дии.
— Михаил Ефимович өйдүөҕэ. Будимир Дмитриевич, таһааран биэр, — диибин.
Киһим бэйэбэр хатылла түстэ.
— Эс, бэйэҥ саҕалаабытыҥ, бэйэҥ биэр. Хата, тахса оҕус, билигин барыа, — диэн буолла.
Михаил Ефимович санаторий дьиэтин утары эргэ корпуска олорор. Мин ситэ аһаабакка эрэ онно ойон таҕыстым. Киирэн администратор дьахтарга эппиппэр тахсан биллэрдэ. Сотору Михаил Ефимович иккис этээстэн түһэн кэллэ.
— Хайа, доҕоор, тоҕо ыараханай? — үүт-үкчү Будимир Слепцов курдук эмиэ саҥа аллайда.
— Михаил Ефимович, республикабыт аатын ааттатыа. Биһиги кэннибититтэн эдэр талааннаах көлүөнэлэр туһаныахтара. «Президент баяна» диэн куруук өйдүү-саныы сылдьыахтара, — диэн ис санаабын эттим. Таһырдьа батыһан тахсан, массыынатыгар олорон эрдэҕинэ аанын тутан туран ыйыттым: — Михаил Ефимович, хайа, уолаттарбар туох диибин? Баар диибин дуу, суох диибин дуу?
— Баар диэ.
— Оо, дьэ баһыыба, Михаил Ефимович! — массыынатын аанын сабан биэрдим.
Дьэ уолаттарым үөрүү бөҕө буоллулар. Ол баян билигин бэйэтэ бэйэтинэн сылдьар. Радомир харыстыыр да харыстыыр, остуол эрэ үрдүгэр уура сылдьар. Массыынанан айаннаатаҕына, көтөҕөн олорор. «Президент баяна» диэн билигин аатын ааттата сылдьар.
Тоҥ буору тобулар кыахтаах политик
Кинигэ сүрүн геройун уон биэс сыл «эн-мин» дэһэн истиҥ санаа арҕаһыгар сылдьыһан, дьонун-сэргэтин барҕардар баҕа санаатыгар алтыһан, хараҕын утары көрөн олорон дьиҥ ис туругун тургутан өйдөөн, соло уунарыгар илиитин сылаас имин ылынан, хайа да түгэҥҥэ санаабын киниэхэ аһаҕастык саҥарар кыахтанан билэбин диэхпин сөп.
Михаил Ефимович, бастатан туран, төрөөбүт Сахатын сирин, норуотун, омугун сайыннарарга, олоҕун тупсарарга туохтааҕар да ордук умсугуйан, баҕаран туран турууласпыт, сырдык ыра санаа олохсуйбут киһитэ. Аймах, атас-доҕор диэн кыра ычаҕа киирэн биэрбэккэ, бар дьон туһугар диэн санаалаах үлэлээбит киһи. Бу — судаарыстыба баһылыгын тулхадыйбат тутула. Ону өйдөөбөккө өһүргэммит үгүс.
Иккиһинэн, үрдүк таһымҥа үлэлиир салайааччы хайаан да тоҥ буору тобулар кыахтаах политик буолуохтааҕа буолуо. Аан дойду сайдыылаах омуктарын историяларын аахтахха, омук тупсар суолун-ииһин эркээйитин олохтообут — политика. Политика ис сүрүн тутула — дьону билии уонна киһи дьоҕуруттан көрөн, аттаран араас хайысхаларга туруоруу. Михаил Ефимович үлэлиир кэмигэр саха билигин биллэр-көстөр дьонноро кэлимсэ тахсыбыттара да ону туоһулуур.
¥сүһүнэн, салайааччы бу туһалаах диэн баҕарбыт баҕатын олоххо киллэрэригэр туохтааҕар да күүстээх кини кытаанах санаата. Республика баайын-дуолун бар дьон бас билиитэ гынарга санаммыт санаатын олоххо киллэрэн барыбытын кынаттаабыта. Кыра ычалаах киһи кыайбат соругун кини кытаанах санаата кыайбытын бары билэбит. Мин бииргэ үлэлээбитим тухары кини бу сөп диэн ылынан, ылсыһан үлэлээбит үлэтин кыайбатаҕын өйдөөбөппүн. Тус бэйэтэ саарбахтыыр буолан баран, дьон этиитин, туруорсуутун быһа гыммакка ылсыбыта туолбатаҕа син баара буолуо.
Тумарча суругар-бичигэр кини үлэтин түмүгүн баһыйар үгүс өттө киирбитин кэрэһилиибин. Суруйааччы айымньыта тустаах историческай кэм кырдьыгын дьонугар-сэргэтигэр тириэрдиэн баҕата улаханыттан сурулуннаҕа, ону туох да диэн тус бэйэм кээмэйдиир, кылгатар-уһатар, эбэр-сабар санаам суох. Хайа да туора киһи оннук аналлааҕын билбэппин. Кинигэҕэ суруллар дьылҕа бу кэминээҕи мөккүөрүн иһиттэн билэр буоламмын, туохтан да соһуйбатым. Ханна да ырааппакка, олоххо баар суруллубут.
Хайа да айымньыны кылгас кэм иһигэр тута үрүҥүн-харатын быһааран, сүнньүн тобулан дьон-сэргэ сэҥээриитин саҕалыыр уустук буолуохтааҕын таайар, билэр эрээри, Тумарчаны тоҕо эрэ куруук Даланы кытта сыһыаран саныыбын. Эдэрчи эрдэхтэриттэн Чурапчы Хахыйаҕар биир түөлбэҕэ олорон доҕордоһон сылдьыбыттарыттан эбитэ дуу эбэтэр Далан кырдьык иһин турууласпыт сырдык ыра санаатын саппаҕырдаары оччотооҕу былаас хаайан-хааччахтаан олоҕун огдолуппут оҥоһуутун Тумарча өйөһөр-убаһар амарах санаатынан киһитин олоххо сыһыанын сымната сатаабытыттан эбитэ дуу? Эбэтэр Хахыйаҕы хайдах туһа сирэ оҥоруохха сөбө эбитэ буолла диэн тиийэ сылдьан кэпсээнин-ипсээнин сэҥээрэн истибиппиттэн эбитэ дуу? Чопчу бу диэн этэр кыаҕа суох курдукпун.
«Биһиги Аан Дархаммыт» — сүрдээх улахан, киэҥ айымньы. Ааптар бу кырдьык дии санаабыт санаатын толору суруйбут. Ол эрэн билигин биһиги дойдубутугар киһи тус баҕа санаата, көрүүтэ-истиитэ күөмчүлэнэрин көмүскүүр күүс үрдээн эрэр кэмэ. Бэл киһи быраабын харыстыыр тэрилтэ тэриллэн үлэлээн эрэр. Далан репрессияланарын саҕанааҕы тутул аны суох. Биһиги да олохпутугар демократия сыыйа-баайа киириэ диэн эрэл син биир баар. Аҕыйах ахсааннаах омук көҥүлэ күөмчүлэммэт күүһэ — демократия, кини сырдык ыра санаа таһымыгар тахсан бас-көс дьоммут кэҥииллэригэр, холкутуйалларыгар хас биирдии саха санаата харыстанар мэктиэтэ буолуохтаах. Дьиэ кэргэн аҕа баһылыга ыччаттарын кытта охсуһа-этиһэ сылдьара сүөргүтүн кэриэтэ, син биир былаас тойоно-хотуна өйүн-санаатын таһыма, кини дьон туһугар туруулаһар анала дьонтон-сэргэттэн арчыланарын кэриэтэ буоллаҕа.
Хайа баҕарар салайааччы бэрт кылгас кэмҥэ кэлэн барар, норуот куруук баар, ол иһин салайааччы көмүһэ-алтана, сыыһата-халтыта дьон-сэргэ өйүгэр үйэлэргэ хаалар. Онон хайа баҕарар киһи, республика олохтооҕо, саха санаата саргыланара барыбыт туспутугар буолуохтааҕа буолуо, бука. Киһи бэйэтин көмүскэнэрин ааһан дьонун-сэргэтин туһугар туруулаһар буоллаҕына, кини сүрэҕин баҕатын таска таһааран биллэрэр бэлиэтэ — сырдык ыра санаа муҥур чыпчаала. Дьон санаатын уһугуннарар, хаптайбыты өрө тардар, охтубуту туруорар, бүдүрүйбүтү өйүүр, олох көҕүн көҕүлүүр үтүө холобуру мээнэ киһи кыайбат анала…
Тумарча өбүгэлэрэ норуот былыргы сэһэнигэр-номоҕор киирбит, саха фольклорун кинигэлэригэр тиһиллибит төрүт уус дьон буолаллар. Аҥаардас тыһыынча сүөһүлээх Омуоруйа Баай, Болугур Айыытын ааттара үгүһү этэр. Кинилэр удьуордаан туран мындыр өйдөөх, хара ньуура суох үлэһит, улахан тэрийэр дьоҕурдаах, дьон санаатын тутар кыахтаах буолан, төрүттэрэ сүөһүнэн байбыт дьон. Күһүн сайылыктан кыстыкка киирэллэригэр бастаан иһэр үөр сүөһү сылаас тыына халлааҥҥа тахсан тоҥон үрүҥ тумарык буолуута Таатта Сутуруолаах алааһыгар тиийэллэригэр кэлиҥҥи үөр тумарыга Чурапчы Бабаҕа үрэҕэр баар кыстыктан саҥа хоҥнон эрэр буолара эбитэ үһү. Онон сылыктаатахха, Тумарча силистээх-мутуктаах хаан бииһин төрүт уус киһитэ буоларын быһыытынан, санаабыт санаатын хайа да таһымҥа саараҥнаабакка, куттаммакка этэн баран тэйэр ис кыахтаах буолан, араас миитиннэргэ, түмсүүлэргэ кыттар, саха туһа диэн өйгө-санааҕа республика иһигэр биллэр-көстөр киһи. Бу да кинигэтигэр, кырдьыгы көрдөөн, балайда хасыһан булбут-талбыт билиитин-көрүүтүн чиҥэтэн эппит. Кэпсиир да киһитэ манан аҕай буолбатах, хоту дойду бар дьонун-сэргэтин олоҕун тупсарар баҕалаах ытык-мааны киһибит.
Биһиги, сахалар, хоту дойду хоһуун уолаттарын, тымныыны сылытар сылаас тыыннаах кыргыттарын олоҕу тэрийбит оллоонноруттан туһаммыппыт, үөрэммиппит элбэх. Ол иһин да буолуо, баҕар, былыр-былыргыттан «эн-мин» дэһэн эҥин араас үйэлэри бииргэ моҥоотохпут. Хааммыт, үгэспит, тылбыт-өспүт, аспыт-үөлбүт үллэһиллэн эйэ дэмнээхпит. Ол төрүөтүнэн олоҕу олоро, оҕо төрөтө, сүөһү тута, сылгы иитэ кэлбит кэрэ бэлиэ айылҕабыт алҕаһыыры ахсарбат, чэпчиири тэҥнээбэт, кубулуйары уруйдаабат улуу тутула буолар. Ама ити тутулу ким утары барыай дуу эбэтэр суоһара сатыа дуу? Ол көмүскэлэ «аньыы» диэн өйдөбүлү үөскэппиттэриттэн тахсар. Бу тыл суоһа хайа да хаан ууһун айгыратар аналлаах. Ол дьон-сэргэ тылыгар-өһүгэр түмүллэ сылдьара сүүс төгүл күүһүрэн иэдэтиэ турдаҕа. Ити тутулу саха хааннаах барыта билэр курдук да, билбэт, сэрэммэт эмиэ баар, бадаҕа. Аҕыйах сыллааҕыта өссө өйдөрө-санаалара ситэ илик, хоту дойдуга олоҕу оҥостор уустук тутулу тобула илик политиктары ускайдаан былааска аҕалан «абыранаары», айылҕаттан айдарыллан, ананан кэлбит ытык салайааччыбытын самнарсыбыттар син бааллар быһыылаах. Ол аата, бу дьоммут сырдык ыра санаалара саппаҕыра быһыытыйан, үрүҥү-хараны быһаарбакка, айылҕа дьаһаҕын ахсарбат таһымҥа түстэҕэ…
Ааптар «…сүрэх сылааһа, санаа иэйиитэ толору этиллэр иһирэх тыллардаах, төһөнөн судургу, боростуой да, соччонон истиҥ бүтүн ыал олоҕун историята, харахха арыллар хартыына хоһооно ама ханнык көнө санаалаах, сытыары майгылаах саха киһитин кутун туппат, долгуппат буолуой? Кимҥэ да биллэ-көстө сатаабатах, куруук күлүккэ сылдьыбыт саха омук сэмэй Далбар Хотуна дьиҥнээх сахалыы уһун-киэҥ санаалаах, уйаºҕас-нарын куттаах-сүрдээх, сытыары-сымнаҕас көнө майгылаах дьиэ кэргэн амарах ийэтэ буоларын аныаха диэри истибит-билбит аҕºыйах буолуо» диэн сурукка киллэрбитин сэргээн аахтым. Ити курдук Дора Никитична сиэрин-майгытын ис тутулун суруйааччы таба тайаммытыттан астынным. Бу саха биир мааны ыалын дьиэтигэр-уотугар төһөтө сылдьыбыппын, Михаил Ефимовичтыын санаа атастаһан хас-хас чаас олорбуппутун, сэргэстэһэ хаамсыбыппытын киһи ааҕан сиппэт. Ол былаһын тухары дьиэлээх хаһаайка кими да соруйа, буойа-такайа, мөҕө-этэ сылдьарын истибэтэҕим. Төттөрүтүн, дьиэтигэр, тэлгэһэтигэр, оҕуруотугар мэлдьи биир кэм түбүгүрэ, тугу эрэ астыы, сууйа-тарыы, бэрийэ, ситэрэ-хоторо сылдьарын көрөбүн.
Бу кинигэ сүрүн көстүүлэрин кэнэҕэски кэмҥэ история ырытан, быһааран чиҥэтиэ эбитэ буолуо диэн ис санаабын эйиэхэ, сырдык ыра санаалаах ааҕааччыга, тиэрдэбин. Саалаахтан самныма, охтоохтон охтума. Дом!
Бастакы хараҥаччы кэриэтэ
Суруйааччы В.Н.Егоров-Тумарча М.Е.Николаев туһунан улахан кээмэйдээх уус-уран хабааннаах историческай-документальнай суруйуутун мин тус бэйэм улахан сабыытыйа курдук көрөбүн. Михаил Ефимович республика бастакы президенин быһыытынан 1991 сылтан чаҕылхайдык, далааһыннаахтык үлэлээн барбыта. Кини төрөөбүт Сахатын сирин сайдыы саҥа таһымыгар таһаарыыга туох баар күүһүн-уоҕун, билиитин-көрүүтүн ууран үлэлээбитэ сүүрбэччэ сыл буолла. Бу кэм устата Россияҕа улуу уларыйыылар тахсыталаатылар, киһи сөҕөр дьаһаллара олохтоннулар. Онно үгүс докумуоннар оҥоһуллууларыгар Саха сирэ биллэр-көстөр кылааты киллэрдэ. Саха сирин, саха норуотун аптарытыатын, аатын-суолун аан дойдуга киэн туттунуулаахтык сэһэргииргэ хайдахтаах курдук кыахтар арыллан ыллылар?! Республикабыт олоҕор итинник кэм өссө хаһан эмэ күөрэйэн кэлиэ дуо?! Атын историческай быһыы-майгы үөскүө, атын личностар үүнэн тахсыахтара буоллаҕа. Оттон икки үйэ кирбиитинээҕи быыһык бириэмэ, «сиэрэй үйэ» күлүгэ саба бүрүүкээбит кэмэ буолан, Саха сирин историятыгар дьиҥнээхтик сырдатыллыбакка сүтэн-симэлийэн хаалар дьылҕаланыа дуо?!
Биһиги историческай наукабыт, уус-уран литературабыт ити кэм — сүҥкэн суолталаах, норуоппут олоҕор тосту уларыйыылар тахсыбыт, Саха сирэ киһи сөҕүөн курдук иннин диэки дьулурҕатык барбыт кэмин туһунан бар дьоҥҥо сиһилии быһааран, өйдөтөн биэрэр боччумнаах үлэни ситэ оҥоро иликтэр диэххэ сөп. Историябытыгар улахан кэрчик кэм көтүтүллэн, Саха Республиката саамай сайдыбыт кэмэ сөптөөх сыанабылы ылбакка хаалбытын өйдүөхпүтүн уонна дьоҥҥо-сэргэҕэ өйдөппөккө хаалбыппыт улахан көтүтүүбүт диэн билиниэхпитин наада. Дьон-сэргэ, ордук ыччат өттө, аныгы дохсун тэтимнээх сайдыыга ытыйтаран олох да умнан-тэмнэн кэбиһиэн сөп курдук.
Дьэ ол иһин Тумарча суруйуутун курдук кинигэлэр элбээн иһэллэригэр баҕарыам этэ. Бу иннинэ тахсыбыт социологическай наука доктора Ульяна Винокурова дьоҕус кээмэйдээх кинигэтэ бастакы президент туһунан олус киһилии, истиҥ тыллаах-өстөөх буолан улахан кэрэхсэбили ылыан ылбыта. Хомойуох иһин, дубук туттан кэбиһэммит, кыра тираһынан тахсан киэҥ ааҕааччыга тиийбэккэ хаалбыта. Биллиилээх суруналыыс Дмитрий Кустуров урут биир публицистическай очерк кинигэтин таһаартарбыта. Бу да сырыыга кини Михаил Ефимович төгүрүк сааһын туолуутун эмиэ илии тутуурдаах, өттүк харалаах көрүстэ — бэртээхэй кинигэни таһаартарда. Москва суруйааччыта Николай Коняев эмиэ боччумнаах публицистическай сэһэни суруйан күн сирин көрдөрдө. Бу күннэргэ Эдуард Рыбаковскай «Познать себя» диэн кинигэтэ тахсыа. Маны таһынан Чурапчы улууһугар көһөрүү тиэмэтигэр тахсыахтаах хомуурунньукка М.Е.Николаевка аналлаах элбэх ахтыы, матырыйаал киириэ. Бэйэтэ суруйталаабыт кинигэлэрэ эмиэ балачча элбэхтэр.
Онон олох туох да оҥоһуллубата диэн санааттан син тэйиччи турдарбын да, бастакы Президеммит, РФ Федеральнай Мунньаҕын Федеральнай Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М.Е.Николаев төрөөбүт норуотун, Сахатын сирин, бүтүн Россия туһугар чахчы үтүө түмүктээх үлэтин-хамнаһын государственнай таһымынан дьоһуннаах ырытар-чинчийэр үлэ наада диэн тоһоҕолоон бэлиэтиэхпин баҕарабын.
В.Н.Егоров — Тумарча кинигэтин уус-уран өттүнэн ырыта барбакка сүрүнүн бэлиэтээн эттэххэ, сүүрбэччэ сыллаах историябытын уустаан-ураннаан көрдөрөр маҥнайгы бөдөҥ айымньы буоллаҕа, быһата, бастакы хараҥаччы тэҥэ суолталаах. Биһиги, ааҕааччылар, ол курдук ылынан ааҕыахпыт, махталлаах сыһыаннаах буолуохпут диэн эрэнэбин.
Көҥүл тыына
Саха Республикатын бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев Саха сирэ Россия састаабыгар киллэриллибитэ 305 сылыгар, саха норуотун улуу бөлүһүөгэ Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүтэ 60 сылын туолар кэмигэр саха омукка тумус ууһунан, төрүт чүөччэринэн буолбут Хаҥалас сиригэр, үс үөстээх Улуу Эбэ хочотугар, Дойдуһа, Мунньан Дарханнар, Тыгын көмүс ньээкэ уйаларыгар Аан Дархан сахаттан бастакы президент буолар толору оҥоһуулаах төрөөбүтэ. Кини күн сирин көрбүт 1937 сыла ынырыктаах репрессия төлө тардыллыбыт кэмэ этэ. Итинник история тыҥааһыннаах быыһык кэмнэригэр саха омук үйэлэргэ дьулуспут көҥүл тыынын дьылҕатын тэһиинэ оҥорон, Үрдүк Айыылар кинини арчылаабыттар, быстах өлүүгэ-сүтүүгэ былдьаппакка сирдээҕи аналын толороругар сорудахтаабыттар.
Биһиги, билиҥҥи орто, аҕам саастаах көлүөнэ, маннык ураты айдарыылаах, үрдүк аналлаах киһини кытта үйэлэр кирбиилэригэр үлэлээн-алтыһан ааһар түгэҥҥэ түбэспиппит. Киниэхэ ким хайдах ычалааҕынан көмөлөһөн да, утарсан да, сорохтор таҥнаран да тигиниир олох долгунугар өрө-таҥнары түстэхпит. Сааскы көмүөл халыҥ кыдьымаҕы өрө көтөҕөн улуу Муус Кудулу байҕалга үмүрү соһон дьулурутарын курдук, республика бастакы президенин олоҕун дьулуура Саха сирин норуоттарын дьылҕатыгар саҥа, сүрүннүүр суолу тэллэ, олох сүүрүгүн сүнньүн булларда. Бу — төннүбэт-кэхтибэт, өйгө-санааҕа, кукка-сүргэ, эккэ-сииҥҥэ иҥмит өрөгөйдөөх көҥүл тыына!
Михаил Ефимович Николаев сирдьит быһыытынан ааспыт көлүөнэ салайааччыларбытынан, интеллигенция бастыҥ бэрэстэбиитэллэринэн күөн туттан, кинилэр үтүө ааттарын, дьулуурдарын тилиннэрэн, бас-көс туттар дьоммут кэриэстэрин өрө тутан, сайыннаран олох быстыспат ситимин тиһэн, инники көлүөнэ дьылҕатын иилээн-саҕалаан саҥа кэрдиис таһымыгар дьүөрэлээн таһаарда.
Будулҕан быыһык кэмҥэ буурҕа-холорук курдук сири-халлааны, илини-арҕааны араарбат үлүгэрдээх булкуурга түбэспит айанньыт суолдьут сулуһун сүрэҕэр-быарыгар иҥэринэ сылдьар эрэ буоллаҕына, тыыннаах ордор, дьонун-сэргэтин булар. Ол иһин ыраах уустук суолга туруммуттар кэлим история кэрдиистэригэр туора, кэлтэгэй суолу тутуһан ииччэх-бааччах ойуурга муммат туһуттан үөһэттэн айдарыылаах сирдьиттээх буолаллар. Биһиги, сахалар, дьолбутугар оннук аналлаах киһини Үрдүк Айыылар бэлэхтээбиттэр. Кинини бас-көс туттан, айаммыт суолун тыырдахпытына, тулхадыйбат Аал Луук Мас курдук, саха кут тууратын тутан турар сэргэ тула мустан, күөх чэчир курдук күөгэйэ-нусхайа үүнүөхпүт, хотугу тиит курдук тоҥ буору тобулан дойдубутун чэлгитиэхпит.
Кэтит кэскиллээх, салгыбат саргылаах Саха сирин ыччаттара аан дойду киэҥ киэлитигэр дьоһуннук, дьоллоохтук норуоттарын аатын ааттатыахтара! Төлкөбүт түөрэҕин табыгастаахтык төрүттээбит Саха Республикатын Аан Дарханын — бастакы Президенин Михаил Ефимович Николаев аатын ытыктыы-сүгүрүйэ өрө тутуохтара.
Онуоха бу кинигэ — тыыннаах история кэрэһитэ ылыннарыылаах уу сахалыы тылынан кырдьыктаахтык суруллан, айанньыттар тохтоон-тоҕуоруһан, өйдөрүн-санааларын сааһылаан, омурҕаннаан ааһар өлгөм үүнүүлээх алаастарын ыпсаҕайдык туруоруллубут ытык сэргэтин кэриэтэ буолан көстүө.
Саха биир тумус туттар, инники күөҥҥэ иһэр дьиҥнээх гражданскай позициялаах, төлөннөөх сүрэхтээх суруйааччыта, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, оҥорон таһаарар эйгэҕэ Государственнай бириэмийэ лауреата, общественнай деятель, Далан соратнига, чугас доҕоро Тумарча чахчы да дьонун-сэргэтин туһугар сүҥкэн үлэни оҥорбутун иһин барҕа махталы кытта бу кинигэни уһун үйэлээх өй-санаа дьүккүөрдээх айаныгар алгыыбын.
Примечания
1
Бу ыстатыйа нууччалыы тылынан «Литературный Петербург» хаһыакка 2006 сыллаахха сэтинньигэ бэчээттэммитэ.